Мұқағали Мақатаев

МӘНЖАЗБА

МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ

    Ұстазы: Темирова Жанар      

Орындаушы: Кульжанова Махаббат

 

 

 

 

              Ақтобе қаласы 2012 жыл.

 

Мақатаев Мұқағали (Мұқаметқали) Сүлейменұлы (1931жылғы, Алматы облысы Райымбек ауданы Қарасаз аулы – 27.3.1976ж.Алматы қаласы)–ақын.

 

Балалық шағы сұрапыл соғыс  жылдарына тұстас келді. Ол XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ поэзиясының  дамуына үлкен үлес қосқан ақиық  ақыны.Әкесі соғыста қаза тауып, анасы мен әжесінің тәрбиесінде  өсті. 1948-1949 жылдары ҚазМУ-дың филология  факультетінде оқыған. К.Маркс атындағы кеңшарда (қазіргі «Текес») ауылдық  кеңес хатшысы, мектепке мұғалім  болды. 1952-1962 жылдары  Қарасаздағы  бастауыш мектепте орыс тілінің мұғалімі, Қазақ радиосында диктор, Шалкөде ауылында Қызыл отау меңгерушісі, Нарынқол ауданында «Советтік шекара» газетінің  (қазіргі «Хан-тәңірі», жауапты хатшысы, «Социалистік Қазақстан» (қазіргі  «Егемен Қазақстан») газетінде, «Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат»), «Жұлдыз» журналдарында әдеби қызметкер. Жазушылар одағында поэзия бөлімінің кеңесшісі қызметтерін атқарды.1970 жылы Жазушылар одағына мүшелікке қабылданып, 1973-1974 жылы Мәскеудегі Әдебиет және өнер институтында оқыды. Ақынның тұңғыш өлеңдері «Қырман басында», «Қойшы бала — Әкітай» аудармасы «Советтік шекара» газетінде жарияланды (1949ж). «Інімнің ойы», «Шебер» өлеңдері «Жастық жыры» атты жинаққа енді (1951ж). Мұқағали шығармалары оқушының жүрегіне сәуле түсіреді. Өйткені ақын туған жерін, туған халқын, ана тілін жанындай сүйді.Оның кез келген шығармаларынан жердің, елдің биік рухы сезіледі. Алғаш Мұқағали талантын бағалаған Ә.Тәжібаев: «Өзіңнен де жігерлілеу, оттылау жас жеткіншек жеткенде, мақтанбасқа бола ма?!»-деген еді («Қазақ әдебиеті», 18.3.1960ж.). Мақатаевтың «Ильич», «Ақ қайың әні», «Ару-ана», «Мавр», «Аққулар ұйықтағанда», «Қырандастар», Чили-шуағым менің», «Шекарада», «Большевиктер», «Өмірдастан», «Арман», «Шолпан», «Досыма хат», «Отаным, саған айтам», «Райымбек! Райымбек!»,«Қашқын», «Моцарт.Жан азасы» атты поэма-толғаулары бар. 650-ден астам лирик. өлеңдерінде адам өмірінің мәні, әсемдік пен сұлулық, тазалық, ерлік, елдік, туған жер турасында терең толғаған. Ақын өмірінің соңғы  кезеңінде жазған «Моцарт.Жан азасы» реквиемі пәлсапалық мазмұны, психологиялық тіні өзгеше туынды. «Табыт үні», «Халық үні», «Жесірлер үні», «Бесік жыры» аталатын 4 бөлімді туындының әрбір бөлімінде бірде табыт, бірде жесір-Ана, бірде Жер-Бесік атынан Өмір мен өлім туралы философиялық пайымдаулар айтылған. Ақын Моцарт тағдырын тілге тиек ете отырып, өмір туралы өз жанының  оптимистік рухын, әрбір адамның жан түкпіріндегі арман-әнін жеткізеді. Ақын қай тақырыпта жазса да жалған сезім, жылтырақ сөзге әуес болмады.,ол туралы: «Мен жырлаймын, Сырласамын, Сыры бір замандаспен мұңдасамын.Көгендеп жыр қосағын. Келмейді жыр  жасағым» немесе «Тіпті де мен емес-ті «Мен дегенім… Өзгенің жаны-сырын ұғу үшін. Өзімді зерттегенді жөн көремін»-дейді. Мұқағали шығармашылығының тіні «өзін-өзі» зерттеуден тұрады. Мұқағали поэзия құдіретін адамдық асыл сезіммен байланыстыра  қабылдайды.Өмірдегі жақсылық, махаббат атаулының негізі де осы аяулы сезімінде:

Поэзия!

Менімен егіз бе едің?

Мен сені сезесің бе, неге іздедім?

Алауыртқан таңдардан  сені іздедім,

Қарауытқан таулардан  сені іздедім.

Мақатаевтың «Өмірдастан» атты топнамалы толғауында жесір  жеңге (Дариға) образы арқылы халық  өмірі мен адамдық , азаматтық, адалдық , ар-намыс, рух пен нәпсі арасындағы толассыз күрес психологиялық шиеленіс арқылы  шебер жеткізілген. Мақатаевтың шеберлігі өзі өмірден көрген-білгенін көңіл елегінен өткізе терең жеткізуінде.

Мұқағали Мақатаев дәстүршіл  ақын, ол өлеңге интонация, инверсия, мазмұн, тұрғысынан жаңалық енгізген.  

Асқар тауы қазақтың

Мұқағали  өлеңдерін сүйіп оқымайтын қазақ жоқ. Соншама әсерлі жырлары менің де жүрегімді жаулап алған.

Ақынның  қалам тартпаған тақырыбы  қалмапты.Ана мұңын, әже зарын, жетім-жесір қайғысын, ердің ерлігін, пәк махаббаты, адалдықты, достықты жырға қосты.Халқым, елім деп еңіреп өтті.

Иә, ақын бір күндік сәуледей ағып өткен қысқа ғұмырында ұрпақтарға ұлан-ғайыр мұра қалдырған.

Ақынмын деп мен қалай  айта аламын,

Халқымның өзі айтқанын қайталадым,

Күпі киген қазақтың қара өлеңін,

Шекпен жауып өзіне  қайтарамын,-

деп ақынның өзі айтқандай, Мұқағали мен халықтың арасында рухани-табиғи байланыс мықты.Аудан орталығында  ақиық ақын Мұқағали Мақатаевқа арналған музей бар.

Мұражайды ақынның туысы, тай құлындай тебісіп кеткен досы Әбдіке Асанов басқарады. Экспонатқа өте  бай. Мұқағалидың  туғаннан қайтыс болғанға дейінгі сурттері жинақталған. Өзі ойнаған дойбысы, аңға шыққанда атып алған түлкісінің терісі, өлеңдерінің жинақтары, Мұқағали туралы мақалалар, тұрған үйінің макеті көзге ыстық басылады. Әбдіке Асанов ерінбей-жалықпай әрбір заттың тарихы туралы сыр шертті.

 

 

 

 

 

 

 

Қайтып келе жатқанда оның мынадай өлең шумақтары тілімізге  оралды.

Айқай, заман!

Даласына қаласы жарасуы-ай…

Айналып Ақмоланы қимай  барам,

Аман бол, айналайын, мидай  далам.

Мұқаң сол кезде-ақ Сарыарқа төсін осылайша жырға қосқан.Нағыз  өнер құдіреті деген осы.Мұндай ақыны  болған халық – бақытты халық.

Менің бір досым

Ана бір жыл Алматыға келгенде,

Өз аузынан досым  былай деп еді:

-Дүниенің барлығын  да өлеңге

Сыйғызатын ақын болғым келеді. 

 

Былтырғы жыл Алматыға келгенде,

Былай деген сөзің ұқтым  батырдың:

-Шалқар ойым сыймайды  екен өлеңге,

Алты актілі пьеса жазып  жатырмын. 

 

Биыл тағы Алматыға келіп  ем,

Досым менің барлығын да тастапты.

Ақысы мол, өзі қалың, жолы кең,

Екі томдық романын  бастапты.

1958ж.

 

 

 

Мұқағали Мақатаевтың өлендері көп:

 

Отаным

Отан!! 
Отан! 
Сен болмасаң, не етер ем? 
Мәңгілікке бақытсыз боп өтер ем, 
Өмірден бұл өксуменен кетер ем. 
Құс ұясыз, 
Жыртқыш інсіз болмайды. 
Отансыз жан өмірінде оңбайды. 
Өзін-өзі қорлайды да, сорлайды. 
Тірі адамға - сол қайғы! 
Күн көреді, 
Әкесіз де, анасыз, 
Өмір сүрер. 
Әйелсіз де, баласыз, 
Ал Отансыз - 
Нағыз сорлы панасыз? 
Білесің бе, 
Отанның сен не екенін? 
(Екі өмір жоқ, әрине, жоқ екі өлім.) 
Екі Отан жоқ. 
Жалғыз Отан - мекенің!

 

Нені  аңсаймын

 

Нені аңсаймын?.. 
Туған өлке, туған жұрт, сені аңсаймын, 
Heгe аңсаймын, білмеймін, неге аңсаймын 
Ұл де, мейлің, адасқан құл де, мейлің, 
Сені аңсаймын, туған ел, онан сайын! 
Қуат берген дәмің мен тұзың маған, 
Қаймағыңды аңсаймын бұзылмаған. 
Гүлін сүйем, шалғынның бүрін сүйем, 
Үнін сүйем масаңның ызыңдаған. 
Сені аңсаймын, қайнаған ақ бастаулар, 
Ақ бас таулар - самайын ақ басқандар. 
Сені аңсаймын, қазіргі ақ бас шалдар, 
Бұрынғы өреден құрт ап қашқандар, 
Су кешіп, жалаң аяқ от басқандар!

 

Науырыз

 

Ақпан кетті араз боп наурызбен, 
Наурыз жүр жоғалған бағын іздеп. 
Көктем жетті көрісіп, жанын үзген, 
Қыс аттанды қоштасып тағы бізбен. 
Көктем жетті көл-көсір шуақ қуып, 
Қыс барады қиылып, жылап тұрып. 
Шатырында үйлердің наурыз жүр, 
Мұз көргісін ақпанның лақтырып. 
Тозған тонын бойына кие алмай бір, 
Қайда барса қарт Аяз сыя алмай жүр. 
Асқар таулар атасын шақырады, 
Ой мен қырын атасы қия алмай жүр. 
Қарар емес наурыз атағына, 
Алар емес ақпанды қатарына. 
Күні бойы жылаған қарт пенденің, 
Түні бойы мұз тоңды сақалына.

 

Хат

Саған таныс адыр, қырқа, беттегі, 
Жыңғыл, жусан, тобылғылар көктеді. 
Рақатта іші-сырты ауылдың, 
Қуантсаңшы сен де, сәулем, кеп мені. 
Сағынышым - тек өзіңсің бір ғана, 
Ұшып жетті, қарлығаш та, тырна да, 
Саралақаз жұмыртқалап үлгірді, 
Кеше екеуміз асыр салған жылғаға. 
Ең алғашқы нөсер де өтті себелеп, 
Әлдеқашан гүлге қонды көбелек. 
Байлық, бақыт - бәрі де бар ауылда, 
Әттең, сәулем, тек сен жоқсың не керек?!

Беташар

 

 

Боз ала ауыл жастары, 
Бозбала күнін тастады. 
Боз жаулық жауып қыздарға, 
Шаңырақ құра бастады. 
Жиылып жекжат ой-қырдан, 
Ауылда күнде той-думан. 
Жалғыз ұлы әкенің 
Жалғыз атын да сойдырған. 
Үйленді біздің, ағай да. 
Үйленбе деуге қарай ма. 
Бәсіре жалғыз көк тайын, 
Сойғызып жатыр сарайда, 
Той жасап бермек қалайда. 
Ағайдың тойы жасалды. 
Арманым еді қашанғы. 
Қуанған көңлі босанды, 
Әжем де көзге жас алды 
Келіннің бетін ашқан-ды. 
Иіліп байғүс жасқанды. 
Жасқанды-дағы... жас қалды... 
Ертесі соғыс басталды, 
Алды да кетті жастарды.

 

Сен менің

 

Сен мына-жанарымның ішіндесің, 
Жанардың білесің ғой кішірмесін. 
Ішіне жанарыңның сақта мені, 
Біреулер көлеңкесін түсірмесін.

Сен менің-мына тылсым кеудемдесің, 
Білесің,кеудеме ешкім тең келмесін. 
Кеудеңе зынданыңа салып сақта 
Біреулер көкпар қылып өңгермесін!

Сен мына тілімдесің,үнімдесің, 
Білесің ғой тілімнің бүлінбесін. 
Сен мені үніңе қос,тіліңе тұт 
Үнім өшіп, үшкір тіл тілінбесін!

Сен мына-менің алып басымдасың, 
Білесің ешкім де оны басынбасын, 
Сен мені өз басыңмен бірге қорға 
Біреулер зұлымдығын асырмасын!

Сен менің миымдасың! 
Білесің,миым жатқа бұйырмасын. 
Миыңның бір жеріне жасыр мені, 
Қиылсын өмір солай…Қиылғасын!