Бұқар жырау шығармашылығының тақырыптық ерекшеліктері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. 3. Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан тұлғасы.

Бұқар жырау поэзиясы арқылы бізге Абылай дәуірінің болмыс бітімі, Абылайдың іс-әрекеті нақтылы өмір шындығымен, тарихы ерекшелігімен жетті.   М.    Мағауин: "Көне қазақ әдебиетінің өкілдерінің ешқайсының творчествосында өз өмір сүрген заман келбетін Бұқарда бар бедерімен суретке түсірмеген" [5. 138] деп ой түйеді.  

        Жалпы Бұқар өлең-толғауларының басты кейіпкері Абылай болуында үлкен мән бар.  Өйткені қазақ халқының басына қасірет бұлтын төндірген "Ақтабан шұбырынды" кезінде тоз-тозы шығып тентіреп кеткен елдің басын қосып, Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күреске жұмылдыру-тек Абылайдай қайраткердің қолынан ғана келген Абылайдың хандық билік тұсында Бұқар,   Үмбетей,   Тәтіқара,   Көтеш т.б ақын-жыраулардың кейбіреуі хан сұлтандармен жорықтарда бірігіп жүрген,   мемлекеттік істерге араласқан,   хан кеңесіне,   билер алқасы қатысқан.    Сондықтан да олардың өлең-толғауларының маңыздылығы-өз заманындағы көзбен көріп,   куә болған оқиғаларды,   немесе нақты ізі суымаған,   ел санасынан өше қоймаған дәуір шындығын жырлау әрине,   солардың ішінде өзгелерінен дараланатыны да,   сараланатыны да-Бұқар жырау.  

Ш. Уәлиханов: "Дүрбелеңге толы дүбірлі кезең Абылайдың тапқырлығы мен табандылығын,   ақылдылығы мен алғырлығын танытуына жағдай жасады" [6. 111].    десе,   ел тағдыры сынға түскен кезде дана жырау оның жанынан табылды,   мемлекеттік істерді шешуге белсене атсалысты, ақыл қосты, халық мүддесін тереңінен ойлады.    Сондықтан да Бұхар жырау поэзиясының биіктігі,   халық,   қоғам алдындағы ұлы парызды түп-тереңімен,   зор дауыспен келісті суреттей білетіндігінде.  

Абылайды  шындық болмысымен,   көркем мәнерімен,   ой тереңдігімен,   бай тіл кестесімен Бұқардан артық шебер бейнелеген ақын-жырау жоқ.    Абылайға тікелей арнаған Бұқар өлең-толғаулары мыналар: "Абылай ханның қасында...",  "Шүршіт келем деген соң бар-ды",  "Басыңа біткен күніңіз",  "Құбылып туған бәйшешек",  "Әй,  Абылай,  сен он бір жасыңда",  "Ай,  Абылай,  Абылай",  "Қайғысыз ұйықтаған ханым-ай",  "Ай,  айтамын,  айтамын... "

Жыраудың  бұл толғауларында Абылай хан беделінің биіктеп,   ықпалының пәрменді болуына,   хандық мемлекетінің қуаттанып,   нығаюына көрегендігімен,  даналығымен,   адалдығымен өмірінің соңына дейін ақыл-кеңесшісі болған маңызды тарихи оқиғалар жырланған.  

  Р. Бердібай: "Бір ғажабы жыраудың ханға қарата айтатын сөздері белгілі бір сұрақтарға жауап орайында туғандай.    Көбінесе оның "сұқпаттасы" Абылайдың өзі тәрізденеді. Екі ұлы адамның "диалогы" уақыт,  заманының білгір сауалдарына жауап бергендей" [7, 9].    Бұхар өлең-толғауларының мазмұн мағынасының ерекшелігін терең талдап көрсетеді.  

Бұқар жыр-толғауынан бөлек,   сол кездегі аңыз- әңгімелер Абылайдың есейіп,  ер жетіп,  ел билігіне келуге дейінгі өмірінің елеулі кезеңін Төле бимен байланыстырады.  Мұны Шәкәрім де,   М.  Дулатов та,   М.    Тынышпаев та,   М.    Әуезов те,   қытай тарихшысы Су Би-Хай да,   т. б.  зерттеушілер де айқындай түседі.  

Сен жиырма беске келген соң

Алтын тұғыр үстінде

Ақ  сұңқар құстай түледің, 

Дәулет құсы қонды қасыңа, 

Қыдыр келді қасыңа

Бақ үйіне түледің, 

Алыстан тоят тіледің, 

Қылышыңды тасқа біледің

Алмаған жауды қоймадың

Алғанменен  тоймадың, 

Несібеңді елден  тіледің! -   [1, 35].  

деп жиырма бес жасынан бастап өмірінің жарқын сәттерін қадап-қадап жеткізеді.   Бұқардың :

Дәулет  құсы қонды басыңа, 

Қыдыр келді қасыңа, 

Бақ үйіне түнедің -    [1. 35],     деуінің де мәні бар.    Абылайдың халық құрметіне,  даңққа бөленген шағын мадақтаған жырау:

Абылай-ау,   Абылай, 

Момынға келіп бек болдың.  

Атасын білмек ұл едің, 

Атқаның тегін  сұрасаң

Арқар ұранды жат едің

Қай жерінде төре едің?

Қарсы менен құзада жалаң аяқ жар кешіп, 

Бөз тоқыған сарт едің – [1. 35].  

деп жанына батыра айтады.    Мұнда Абылайды кемсітіп,   мұқатып тұрған жоқ,   қайта әлде бір ісін тезге салу көзделген.   Шын мәнінде Бұқар Абылайдың батырлар алдында беделін түсіруді көздемеген,   қайта бұл істі өз ақылмен шешкенін жөн көрген.  

Ашуланба,   Абылай, 

Ашулунсаң Абылай, 

Көтеремін,   көремін

Көтеріп,   қазыға салармын, 

Өкпеңменен  қабынба, 

Өтіңменен жарылма -    [1. 36].  

деп кемшілігін бетіне басады.  Жалпы хандардың қатыгездігін, билік басындағы теріс қылықтарын батыл айтып көрсету жырауларға тән бір қасиет,   ерекшелік болса керек.    Толғаудың өзі де "іш қазандай қайнаған уақытта шығатын жүректің лебі...жанның тартатын күйі.   "

Мәселен: "Абылай ханның қасында Бұқарекең жырлайды" деген толғауында әлдеқандай қауіп-қатер төнсе,   Сыр өңіріне қоныс аударуға ақыл бере келе:

Менің жасым тоқсан үш, 

Мұнанда былай сөйлеуім, 

Маған болар ауыр күш – [1. 33].  дейді.   

"Ай,   Абылай,   Абылай" деген толғауында:

Басына  мұнша көтерген

Жұртыңа жаулық сағынба – [1. 35).  

десе, мұнда "Жаулық жолын сүймеңіз"-дейді жырау. Абылай хан біржорыққа жүрмек болғанда Қаракерей Қабанбай жазықсыз жаулауды теріс көріп,  бас тартады.    Ханды Қанжығалы Бөгенбай ғана қостайды. Біраз қызу қанды Абылай айтқанынан қайтпай тұрып алса керек.   Ханның жорығының қауіптілігін түсінген жырау "Абылайдың тасыған көңілін астам сөзін басу үшін осылай жазыпты" деседі.    Бұқардың толғауында бұл өлең:

Орыспенен соғыспа, 

Басына мұнша көтерген.  

Жұртыңа жаулық сағынба ...-     [1. 46].  

деп берілген.   " Осыншама өзіңді тәрбиелеп басына көтерген жұртыңды текке біреумен қырылыстырып,   обалына қалма дегені ғой- деп,   Абылай хан бір қызарады, бір қуарады ақырында бұл кісінікі пайдалы сөз деп орыспенен соғысайық дегенін қояды" –д еп анықтайды.[4. 38].  

Абылайдың Түркістанда хан билікке келуі 1771 жыл екені белгілі. Ендеше толғау Еділ қалмақтарымен ұрыста жеңіске жеткеннен кейін дүниеге келген.  

Жетім менен жесірге, 

Ешбір жаман қылмадың.  

Әділетпен жүрдіңіз, 

Әдепті іске кірдіңіз, 

Арманың бар ма,   хан ием! – [1. 52].  

ХҮ-ХҮІІ ғғ.   туа бастаған авторлығы бар қазақ поэзиясының ХҮІІ ғасырдағы аса ірі тұлғасы дейміз.   Толғау поэзиясында Бұхардың екі түрлі жаңалығын айту қажет. Біріншіден, ол эпос және билер сөзінің стилінде жаңа жанр туғызды. Оның толғаулары лирикалық поэзия үлгісі болды.    Екіншіден,   ол өз поэзиясында реалистік бейнелер жасады.  

Абылай  хан- Бұқар жырау заманы,   Мұқаң айтқандай  "Орыс патшалығына қарамай,   бөлек хандық құрып,   жеке өмір жүргіземіз деген талаптың мезгілі еді. Бұқар сонда үлкен қырағы саясаттың талғаушысы болып,   әрбір сөзін ірі- ірі оқиғалардың,   ірі мәселенің тұсында ғана айтады" [8. 17].    Ендеше Бұқар жырау Абылайды,   батырларды отан мүддесі,   одан қалды,   халық санасын қалыптастыру қажеттігін дәріптеді.    Бұқар жырау замана талабына сай өкіметтік мемлекеттік,   бүкілхалықтық дәрежедегі рухани көсем, рухани өмірдің Абылайлы ұлт-азаттық қозғалыстың ұйтқысы, жаршысы. Атақты Шалкиіз жырау өзін Би-темірдің "Жау көрген күн жүргенің басы едім,   көз үстінде қас едім,  "- деген сөзі Бұқар жырауға тән қасиет.  

Бұқар баба бірнеше ғасыр өткелді үні үстем болған жыраулар заманының ең биік шыңына көтерілді.    Халық атынан сөйлеп күмбірлеген жыраудың Отан тағдыры,   ұлт санасы,   ел бірлігі бүкіл поэзиясының өзегі болды,   халық жырауы атанды.    Атақты Үмбетей жыраудың Бұқардың асында зиратының басында:

Өткіздің  тоғыз ханды толғауменен, 

Шешетін талай түйінді болжауменен, 

Іс  болса қиын қыстау сан сайыстың

Қылыш пен қызыл тілді қорғауменен,  -

деуі осыдан.    Ендеше Бұқар өзінен кейінгі ұрпаққа Абылайдың қасында болғандықтан ғана қымбат емес,  ұлы даланың ғажайып перзенттерінің ұлттық санасын қалыптастыруға үлес қосып,   бір өзі дала академиясының ісін атқарған сайын даланың данасы есебінде қымбат.   Бұқар жырауды кейбір зерттеушілер Демосфендермен теңейді.   Сөз жоқ Демосфен ғұлама философ,   ойшыл тұлға.    Демосфендерден әлдеқайда артық.   Демосфен және оның әріптестері қара сөздің шешендері. Ал Бұқар жырау болса поэзияның дүлдүлі,   шешендікті болашақты аралаған көріпкелдің өзі.   Бұқар Майқы биді жеке дара статуспен Шыңғыс хан ғана қасында ұстаған.    Бұқар дана өзінің осы бір жеке дара орынын дұрыс түсіне білген.    "мен қара ормандай қалың орта жүз едім"- деп орта жүз атынан жекпе-жекке шықпаған. Жырау халық атынан,  тәңірі атынан сөйлеген. Ол қаһарлы ханға ақылмен айтатын, сөз хан жетесіне жетпегенде ашумен,   өктемді күшпен айтатын.   Хан тіке жыраудын айбарлы сөзінен кейін ғана райынан қайтатын. Бұқар тек өлімге бой ұсынды. Бұқар жыраудың азаматтық ерлігі осында. Жырау болашақты болжай білді,   толғай білді.   Абылай хан міне осындай дарқан күшті қолдай білді. Ұлы даланың сайыпқыран ерлерінің басындағы,   мұндай ғажайып синтез дала тарихына ғана тән екендігін айтпасақ та болады.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ. XX ғасырдың тарихи биіктігіне "Бұқар жырау және Абай" проблемасын зерттеу әдебиеттанушы ғалымдардың кезек күттірмейтін міндеттері.   Шын мәнінде Бұқар жыраудан Абайға тартылған даңғыл жол жатыр. Екі дананың бірі елінің шетін жау ойрандап,  отаршылық бұғалығы мойынына түскен кезде,   екіншісі- орыс империясының отаршыл саясаты қазақ сахарасында ден алған шақта өмір сүрді. Ұлы жырау, ұлы ақын творчествосында тебіреніске түскен негізгі проблема - ел тағдыры,   халық тағдыры.  

Бұқартану- бір ғана әдебиетшілерге тірелмесе керек.    Ғылымның бұл саласы тілді де,   тарихты да,   философияны да,   ауыз және жазба әдебиетті де қамтиды. Ендеше Бұқар жырау творчествосын зерттеу барша қоғамтану ілімінің төл ісі болса керек.

 Бұқар жырау шығыстың ойшыл ғұламаларының бірі.   Оның тірегі-халық,   сыншысы- тарих.    Бұқар жырау шығармаларын оқи қалсаңыз әлем сипаты,   дүниетану,  адам тіршілігі,   салт-сана,   мораль,   эстетика,   философиялық топшылау,   болашақты болжау,   замана сыры көз алдыңызға тікелей теңіздей төгіледі.    Жыраудың "Ай не болар күннен соң",   "Қара арғымақ арыса",   сияқты толғаулары тұнып тұрған философиялық тұнық ойдың бұлағы екенін тану қиынға соқпайды.  

Асқар таудың өлгені, 

Басын мұнар шалғаны.  

Көктегі бұлтың өлгені

Аса алмай тауда қалғаны.  

Ай  мен күннің өлгені-

Еңкейіп барып батқаны.  

Айдын шалқар өлгені

Қара  аспанда қалғаны.  

Өлмегенде не өлмейді, 

Әлемнің хаты өлмейді – [1. 86].  

деген  жыр   маржанының     өмірдің  ғажайып  диалектикасын,     не  сан

құбылыс харекетін,   құдіретін көз алдыңызға еріксіз  әкелесіз.  

                     Бұқар баба қазақ хандығының биік пирамидасында аса бір ерекше миссия атқарды.  Бұқар данамын деп таспады, тығырыққа тірелгенде абыржып саспады,   осылай жырау барша қауымның бағы болды, түнекте жол сілтер шамы болды. Сондықтан да Бұқар жырау әдебиетіміздің тарихында биік тұлғалардың бірі әрі бірегейі болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1.   Бес ғасыр жырлайды. І том. Алматы. 1989  

2.   Қазақ әдебиеті. Оқулық. Алматы. 1993  

3.   Қуанғанов Ш. Бұқар жырау. Алматы. 1992

4.   М.Ж.Көпеев. І том. Алматы. 1993.
5.   М.Мағауин. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Алматы. 1993
6.   Ш.Уәлиханов. Шығармалар жинағы. І том. Алматы. 1993
7.   Р.Бердібай. Шежіре. Алматы. 1993
8.   ХІХ ғ. мен ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралы. Алматы. 1993
9. А.Байтұрсынов. Шығармалары. Алматы. 1984
10. «Ай заман-ай,   заман-ай».  Жинақ.  – Алматы. 1993. 497 бет
11.   Көпеев М. Ж.  Ел аузынан жинаған әдебиет үлгілері  Алматы. 1992 
12.   Х.Сүйіншәлиев. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. Алматы. 1967 
13. Х.Сүйіншәлиев. ХҮШ-ХІХ ғ қазақ әдебиеті. Алматы. 1981
14. М.Мағауин. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы. 1994
15. Бұқар жырау шығармалары. Алматы. 1992
16. Бұқар жырау Қалқаманұлы. Ай, Абылай, Абылай. Толғаулары.    
    Алматы. 1993
17. Көпеев М.Ж. ХVШ-ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары Алматы. 1962. 30-бет 
18. Өмірәлиев Қ.  ХV-ХVIII ғасырлардағы казақ поэзиясының тілі. Алматы. 1976