Абай Құнанбаев

Абай Құнанбаев

,

Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845—1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ  әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің  негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, либералды  білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу  арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды  көздеген реформатор. Абай ақындық  шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін  арқау еткен.

Абай Шығыс пен Батыс  мәдениеті мен өркениетін жетік  білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған «Қара  сөздері» – тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды. 
Жоспар 
1 Қысқаша шолу 
2 Өмірбаяны 
3 Шығармалары 
4 Қара сөздері 
4.1 Қара сөзде айтылған ой 
5 Абай лексикасы 
6 Абай және Пушкин 
7 Музыкалық мұра 
8 Абайтану 
9 Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы 
10 Ақынның балалық шағы 
11 Озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы 
12 Абай — ұлы ақын әрі ойшыл 
13 Абай және халық ағарту ісі 
14 Аудармашылық қызметі 
15 Абайдың Қазақстан тарихында алатын орны 
16 Абай туралы 
17 Пайдаланған әдебиет 
18 Сыртқы сілтемелер

Қысқаша шолу

Орта жүздің Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан билер әулетінен. Әкесі Өскенбайұлы Құнанбай өз заманындағы  атақ даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. Патша өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны  Қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. Шешесі Ұлжан Орта жүздің Арғын тайпасынан Қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен  аты шыққан шаншарлардың қызы «Абай» деп жас Ибраһимді анасы Ұлжан  еркелетіп атаған. Содан бері бұл  есіммен Абай тарихқа енді.

Осындай текті ортадан  шыққан Құнанбай мен Ұлжаннан туған  төрт ұлдың бірі Абай жастайынан ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен  көзге түседі. Балаға сыншы әкесі  осы баласынан қатты үміт етеді. Әкесі оның зеректігін байқағаннан  кейін, 10 жасқа толған соң Семейдегі  Ахмет Риза медресесіне береді.Медреседе  төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында ұстап, ел басқару  ісіне баули бастайды. Әкесінің төңірегінде  ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жете танысады. Өзі билер үлгісінде шешен  сөйлеуге төселеді. Ұтымды сөзімен, әділ билігімен елге танылып, аты шығады. Көп ұзамай, жетпісінші жылдардың бас кезінде Қоңыр Көкше дейтін елге болыс болады. Билікке араласып, біраз тәжірибе жинақтағаннан кейін ол халық тұрмысындағы көлеңкелі жақтарға сәуле түсіруге күш салып бағады. Бірақ онысынан пәлендей көңіл тоятындай нәтиже шығара алмайды. Сондықтан халқына пайдалы деп тапқан істерін көркем сөзбен, әсіресе, өлеңмен насихаттамақ болады. Абай бір жағынан шығыс классиктері Низами, Сағди, Қожа Хафиз, Науаи, Физули, Жәми тағы басқаларды оқыса, екінші жағынан А. С. Пушкин, А.И. Герцен, М.Е. Салтыков-Щедрин, Н.А. Некрасов, М.Ю. , Л.Н. Толстой, И.А. Крылов, Ф.М. Достоевский, И.С. Тургенев, Н.Г. Чернышевский мұраларын оқып, терең таныс болған, Батыс әдебиетінен Гете, Дж. Байрон сияқты ақындарды оқып, Дрепер, Спиноза, Спенсер, Льюис, Дарвин сынды ғалымдардың еңбектерін зерттейді. 
Өмірбаяны 
Абай

Абай 10 тамыз 1845 ж. қазіргі  Семей облысының Шыңғыс тауларында Қарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың  төрт әйелінің бірі, екінші әйелі Ұлжаннан туған.

Ақынның арғы тегі Орта жүз  Тобықты Арғын ішіндегі Олжай  батырдан басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген  әйелінен: Ыргызбай, Көтыбақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол Айпара балаларына:

«Шынжыр балақ, шұбар төс  Ызгызбайым, 
Тоқоақ жалды торайғыр Көтібағым, 
Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым, 
Сірә да оңбас торғайым…»

Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ырғызбай ортасынан оза шауып, ел басқарған. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды. Өскенбай шаруаға  жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел  сөз қалған.Өскенбайдың әйелі  Зереден Құнанбай туады.

Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді, інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң  өзі алған екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған  шағында үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан  ұрпақ жоқ. Абайдің “ Атадан алтау, анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең пейілімен ел анасы атанған  “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай аңыз ертегілерін  естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга шебер, жөн-жобага жетік  өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе  араб, парсы тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға  бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге  ұмтылады. Сөйтіп көптеген шығыс ақындарының  шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек) тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Қожа Хафиз, Фзули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр  басады. Медресенің үшінші жылында  Абай Семей қаласындағы “Приходская  школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл  оқуын әрі жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы аяқталады.

Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны  елге шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне  араласады. Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың  қулық-сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың  кереғар қайшылықтары кіріптар еткен  әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен жалаңаштықты, патриапхалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып  зандарының залалдарынын айқын түсінді.

Патша үкіметінің отаршылық  саясаты мен парақор орыс әкімдерінің  жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін  айнытпай танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге бел буды, “ елге пайдалы, адамгершілігі  бар, әділ басшы болсам ғана жақсы  адам боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына  түсіп, жеңіп шығады да, 1876-1978 ж. Қоңыр-Көкше  еліне болыс боладі. Бұл жылдары  Абай өз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразасын тең ұстауға  күш салды. Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға тартып, халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты  қалауынша езіп-жаншып жүрген шонжарлар  тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады, үстінен оязға жалган арыз айтушылар  көбейді. Соның бірі Үзікбай Бөрібаевтың  “Таймақкөл деген жерімді тартып алды ” деген жалған арызы бойынша  көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры Е. П. Михаэлистің көмегімен  аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі 1884 ж. 27 тамызда жалған жала деп тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен  жазылған “Абай барымта алды, ауыл шайып әйел қорлады” деген бір  топ шонжар дұшпандарының арызы  да нәтіжесіз қалды.

Ақын саяси қызметі  үшін 1870 жылдары Петербургтен Семейге  айдалып келген Михаэлиспен , 80-жылдарда орыс демократтары Н. И. Долгополов, А. А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеуметтік көзқарасына игі ықпалы тигізгені  сөзсіз. Бірақ Абай Құнанбаев орыс мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық  көзқарастарымен осы кісілер  арқылы деу ағат айтқандық болар  еді. Бұл тұста М. О. Әузовтың “Ал, кейін орыс тілін біліп, орыстың  ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай озгын ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Герцен, Чернышевский, Салтыков-Щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең тарбие алды. Абайдың классик ақын болған маңызын, әлеументтік көзқарасын тек  Михаэлис әсерінен деп қойсақ, әрі  Абайға, әрі орыс халқының ұлы мұрасына жане ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік ” деген тұжырымын  келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша Европаның ‘Гете, Байрон сияқты ақындарын, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сынды ғұламаларының туындыларын  оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен  айтқанда “1884 жылдары, жасы қырыққа  таман іліңенде, ол дүниеден көп  мағлұматы бар кісі болды.” Абай осы тұста, 1886 ж. досы Михаэлистің  ұсынысымен, Семей облысы Статистика комитетінің толық мүшесі болып  сайланды.

1875 жылы Қоңыркөкше елінде  өткен сайлауда жеңіп шығып, 1878 жылға дейін болыс болады. Қазақ  халқының дәстүрлі ел билеу  жосындарын, әдет-ғұрып заңдарын  жетік білетін Абай ел ішіндегі  әр алуан әкімшілік-құқықтық реформаларға  белсене араласады. Егде тартқан  шағында әкімқара биліктен, атқамінерліктен  іргесін аулақ салып, шығармашылықпен  ғана шұғылданады. Абайдың көптеген  шығармаларында Адам, Болмыс және  Ралам тақырыбы, сондай-ақ, абсолюттік  ақиқат сыры тұрақты орын алады. 

1885 ж. мамыр айында Шар  өзенінің бойындағы Қарамола  деген жерде Семейдің ген.-губернаторы  Цеклинцкийдің басқаруымен Семей  губернасиясына қарайтын 5 уездің 100-ден  астам би-болыстары бас қосқан  төтенше съезі өткізілді. Осы  съезде төбе би болып сайланған  Абайға “Семей қазақтары үшін  қылмысты істерге қарсы заң  ережесін” әзірлеу тапсырылды. Абай  бастаған комиссия барлығы 93 баптан  тұратын ережені 3 күн, 3 түнде  әзір етті. Бұл қазақ қауымында  ежелден қалыптасқан кертартпа  әдет-ғұрып заңдарына да, патша  өкіметінің халықты қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген  заңына да ұқсамайтын, өзгеше  құжат еді. Оның әсіресе ұрлық,  қылмыс пен әйел мәселелеріне  арналған баптары ерекше құнды.  Бірақ Абайдің атақ-даңқын осынша  көкке көтерген Қарамола съезінен  кейін оның дұшпандары тіпті  еліріп кетті. 1890 ж. Байғұлақ, Кұнту  деген жуандардан бастаған 16 атқамінер  Жиренше қыстауының шетіндегі  Ши деген жерде Абайға қарсы  дұшпандық әрекетке сөз байласады.

1891 жылдан бастап Абай  басына ауыртпалық түсіп, бір-біріне  ұласқан қайғы бұлты ашылмай  қояды. Осы жылы ақынның сүйікті  інісі Оспан жарық дүниеден  өтеді. Одан кейін орысша әскери  білімі бар, үлкен үміт күткен  баласы Әбдірахманнан айырылады.  Бұлардың қазасының ақын жанына  қандай батқаны оның осы тақырыпқа  арнаған топтама өлеңдерінен  айқын көрінеді. Сөйтіп жүргенде  соңғы тіренішіндей болған дарынды  ақын баласы Мағауия да қайтыс  болды. Осындай қабаттасқан қайғы  қасіреттен күрт сынған Абай  Мағауияның қазасынан кейін қырық  күннен соң, өзі де дүние  салады. Ақынның сүйегі Шыңғыстаудың  ығындағы Жидебай мекенінде, інісі  Оспанның жанына жерленеді. Бұл  күнде ол арада қазақтың ұлы  екі перзенті — Абай мен  Шәкәрімге деген ұрпақтың өшпес  махаббатының, ізгі құрметінің белгісіндей  болып, сәулет өнерінің соңғы  үлгісімен салынған қос мұнаралы  кешенді алып мазар тұр.

1891 ж. Оразбай бастаған  дау 1897 жылға дейін созылады. Бұл  шиеленістің аяғы 1898 жылғы Мұқыр  сайлауындагы жанжалға, Абай өміріне  қастандыққа әкеп соқтырады. Ақын  бұл жанжалдың барша жиренішті  сырын , өзінің ақ екендігін  Сенатқа хатында барынша айғақты  деректермен дәлелдеп береді. Абай  өлең жазуды 10 жасында (“Кім екен  деп келіп ем түйе қуған…”)  бастаса, өз өлеңдеріне шығаруды  шамамен 1880-1997 ж. аралығында көбірек  қолға алған. Өлеңдерін әркімдердің  атымен таратып, Көкбай атынан  бастырған ақын жазған өлеңдерін  “жинауды ” шәкірттеріне 1896 ж.  ескерткен. Ал қара сөзбен жазылған  ғақлия-өсиеттерін 1890-98 ж. аралығында  қолға алған. Абай 3 әйел алған.  Байбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман, Кұлбадан, Әкімбай, Мағаұия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Тұрағұл,  Мекайыл, Ізкаіл, Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған  әйелі Еркежаннан ұрпақ көрген  жоқ. 
Шығармалары

Абай өлең жазуды 10 жасында («Кім екен деп келіп ем түйе қуған…») бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері — «Йузи-рәушән», екіншісі — «Физули, Шәмси». «Сап, сап, көңілім», «Шәріпке», «Абралыға», «Жақсылыққа», «Кең жайлау» өлеңдері 1870 — 80 жылдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы — «Қансонарда» 1882 ж. жазылған. Алайда жасы қырыққа  келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке  шындап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер  ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі — өз жанынан  шығарған төл өлеңдері; екіншісі —  ғақлия (немесе Абайдың қара сөздері) деп аталатын прозасы; үшіншісі —  өзге тілдерден, әсіресе орысшадан  аударған өлеңдері.

Абай өлеңдері түгел дерлік лирикадан құралады, поэма жанрына  көп бой ұрмағаны байқалады. Қысқа  өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар  портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен  көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының  ерекшеліктері көрініп тұрады. Ислам  діні тараған Шығыс елдерінің  әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің шеберлік — шалымын одан әрі шыңдайды. Шығыстың екі хикаясын «Масғұт» және «Ескендір» деген атпен  өлеңге айналдырады. Ислам дініне өзінше сенген діни таным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді. Абайдың дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақ  халқының экономикасы мен ой-пікірінің  алға ұмтылу бағытта даму ықпалымен  қалыптасты. Дүниетану жолында сары-орыстың  төңкерісшіл демократтарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің алдыңғы қатарлы  ой-пікірін қорытып, басқаларға қазақ  өміріндегі аса маңызды мәселелерді  түсіндіруге қолданады. Дүниетану  өңірінде екі қасиеттің — сезім  мен қыйсынның , түйсік пен ақылдың  қатынасын таразылайды. Сондықтан  да: «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деп жазады.

Кез келген халықтың тарих  сахнасына шығуы — жүйеге бейімделген  біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емес, сонымен бірге қасиеттік  деп саналатын- арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ. Олай болса  Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық, күншілдік, өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік сияқты қасиеттер қазақ  баласының кейбірінің бойындағы  туа біткен кемшілік емес, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың нәтижесі екеніне  ден қою қажет. Сонда, Абай бұрынғы  бабаларымыздың бойынан көрген «кемшіліктерді»  себеп ретінде емес, сол замандағы  саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары  ретінде қарастыруға жол ашқан. 
Қара сөздері