Жеке тұлғаға және оның эстетикалық талғамының қалыптасуына қолөнердің әсері

              Қазақстанда психология ғылымы саласынан тұлға мәселесі Ж. И. Намазбаеваның жетекшілігімен және оның шәкірттерінің, яғни Л. О. Сәрсенбаева, Р. Ш. Сабірова, Л. В. Пилипчук, С. Ж. Өмірбекова, Г. Т. Бекмұратова және т. б. ғылыми зерттеу еңбектерінде белсенді түрде дамуда/6. 95 – 99/.

              Сондай – ақ өнердегі тұлғаның өзіне ғана тән мәні, объектісі бар болмысты бейнелеудің, танудың мағыналы құралы. Өнер  ішіндегі бейнелеу өнерінде тұлға динамикалық түсінік болып табылады. Ол өмір ағынында даму деп аталатын өзгеріске ұшырайды. Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан, жеке тұлғаның «дамуы» мен «қалыптасуы» ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін маңызды мәселе болып табылады.

              Даму табиғатқа, қоғамға және  әрбір жеке тұлғаға тән жалпы  қасиет болып табылады. Даму дегеніміз – төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделіге қарай қозғалыс: сатылай эволюциялық ауысу немесе революциялық секіріс түрінде жүзеге асатын жоғары сапалы күйге қарай спиральды өрлеу процесі. Даму кезінде барлық философиялық заңдар жүзеге асады: өзгеру, сананың сапаға ауысуы, бір сапаның басқа бір сапаға ауысуы. Бұл қозғалыс, өзгеріс жеке тұлғаның дамуының қозғалыс күші болып келетін қарама – қайшылықтар күресі арқылы жүзеге асады.

              Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз,  ең алдымен, оның қасиеттері мен сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Тұлға көптеген әлеуметтік тұрмыстық және моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда, адамның жеке тұлға ретінде дамудағы ең бастысы – оның бойында болып жатқан сапалық өзгерістер (танымдық, сезім, моральдық – жігерлік т. б.). Мінез – құлықтың реактивті формалары белсенді түрде қалыптасып келе жатқан іс - әрекеттілікке айналады, дербестік пен өз мінез – құлқын билей алу қабілеттілігі артады. Осы және басқа да өзгерістер адамның жеке тұлға ретінде даму процесін сипаттайды.

              Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның «қалыптасуы» термині жиі қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пайда болып, тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын білдіреді. Қалыптастыру дегеніміз – бір нәрсеге пішіні мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты түр беру. Бұл тұрғыдан алып қарағанда қалыптастыруды әр қилы жолмен пайдалануға болады. Мысалы, тұлғаның өнер арқылы эстетикалық талғамын қалыптастыру секілді өзекті мәселе. Бірақ ең алдымен бұл мәселені қарастырмас бұрын өнер жайлы мәліметтер беріп өткен абзал.

Қазақ халқының ұлттық қолөнері және эстетикалық талғам.

              Сонау ықылым заманда, адам пенде болып жаратылған кезде осы жер бетінде нендей дүние бар еді? Қара жер, көк аспан, түйдек – түйдек тастар, сахара, шөл далалар емес пе? Пендені екі қолды етіп ерекше жаратқандықтан,осы табиғи денелерді игеріп,өз қажеттеріне жарату адамның қолында еді. Сонау миллиондаған жылдар бұрын олар осы мүмкіндікті пайдаланып , сұлулыққа сұқтана, жаңа нәрселер ойлап шығаруға тырысады.  Біртіндеп тастан, ағаштан, саз балшықтан, теріден, кейіннен темірден күнделікті тұрмысқа қажетті құрал – жабдықтарын жасап шығарған. Оған дәлел Қазақстан жерінде бұрын – соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері. Уақыт көшімен алға бір қадам баса отырып, ұсақ заттан ірі заттарға дейін ойлап шығаруға адамдардың мүмкіндіктері де, әрі логикалары да жеткілікті еді. Бірте – бірте адамдар арасынан ата-бабалардан қалған қолөнерге мұрагерлік жасап, мал өнімдерін өңдеп, ағаштан түйін түйіп, металдан алуан түрлі бұйымдар даярлайтын, әр түрлі құрал – жабдықтар жасауға ептілері іріктеле бастады. Жалпақ тілде оларды шеберлер деуге болады. Халқымыздың терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған  «он саусағынан өнер тамған шебер» деген бейнелі сөзді жиі қолданылды. Міне, ойлап қарасақ бұл даналықтың басты айшығы ретінде шебер сөзімен өнер деген ұғым да айтылады. Сонда бұл екі атау сөздің бір- біріне қатысы қандай? Жалпы «өнер» сөзі нені білдіреді, «өнер»  дегеніміз не? Өнерді пір тұтқан ата- бабамыз «Өнер- таусылмас азық, жұтамас байлық»,-деген жолдар арқылы өнердің тіршіліктің тұтқасы екенін кейінгі ұрпаққа сездіруді мақсат еткен. Өнер адамзат өмір қамының ең ертедегі формаларының бірі болып табылады. Оның шығу этнонимі де өз алдына бөлек тарих,сол себепті де бұл сөзді өмірде қолданбас бұрын әр азамат оның әуелгі жайын білуі абзал. Өнер тарихына үңілген, еліміздің аты әйгілі профессоры Б.Ғ.Нұржанов өнер терминін екі мағынада, яғни кең және тар мағыналарда қолданады. Кең мағынада өнер адамның барша шығармашылық жасампаз әрекетін білдіреді және бұл мағынада өндірісте, тіпті «дін» де өнер формалары болып табылады. Әсіресе осы мағынасында ол ежелгі грек тілінде көбірек қолданылады: орыстың «искусство» деген терминінен аударғанда ‘poesis’ сөзі ежелгі гректерде «білім», «туынды», «сана» ұғымдарын да білдіреді. Адам әрекетімен байланысты және осы әрекеттің өнімі болып табылатын барлық нәрселер ‘poiesisia’ – адамзат саласына жатқызылады және ол адамзат жаратпаған табиғи салаға – “Physis’y” қарсы қойылады. Өзінің тар мағынасында өнер әр түрлі формадағы көркем шығармашылық нәтижелері, үрдістері болып табылады. Дәл осы мағынасы қазіргі кезеңде негізгі болып саналады/4. 302 – 323/. Өнер адам баласын сан түрлі біліммен қаруландырады, жанын нәзік сезімге бөлейді. Өнер сүйген қауым адам баласына тән ізгі қасиетті,шынайы достық пен махаббатты, әсем мінез–құлықты қастерлейді. Адамның асыл, нәзік қасиеттерінің бірі эстетикалық сезімді оятып, өсіретін, эстетикалық талғам мен көзқарасты қалыптастырып, кісінің эстетикалық мәдениетін дамытатын, жетілдіретін факторлардың ішінде ең үлкен орын алатын, шешуші рөл атқаратын өнер екендігінде дау жоқ. Байқағанымыздай, өнердің эстетикалық тәрбиеде атқаратын қызметі баға жетпес. «Эстетика» - гректің «эстетиз» деген сөзінен алынған, «сезімдік», «сезіммен қабылдайтын дарындылық» деген ұғымды білдіреді. Тұңғыш рет «эстетика» ғылыми термин ретінде 1750 жылы неміс философы Баумгартеннің кітабында қолданылды, бірақта ғылым ретінде ол өте ерте дәуірде, құлдық қоғамда Египет, Вавилон, Индия және Қытай елдерінде пайда болды.

              Эстетика жайлы неміс, ағылшын,  француз, орыс тілінде жазылған  қыруар еңбектер бар. Соның  өзінде эстетика ғылымының ерекшелігі  туралы айтыс осы күнге дейін толастаған жоқ: «әсемдік» дегеніміз не? Өйткені оны заттық тұрғыдан сезінбейсің.

              Әсемдік – бұл адамның қажеттілігі,  көзқарасы, мақсатымен сәйкес  келетін жоғары дәрежедегі терең  сезім. Ерте дәуірдегі суреттерге  зер салсақ біз еңбек процесін көреміз: әркім өзінің айналысқан ісіне орай сурет салған, - аң аулау, жермен айналысу т. с. С. Соған орай «өмір деген тамаша» афоризмімен келіспеуге болмайды. Бірақта «әсемдік» жайындағы түсінікте субъективтік те кездеседі. Себебі «әсемдік» жайындағы ұғымды анықтауды көптеген маңызды әлеуметтік – психологиялық факторлардың ықпалы болған: дәуір, ұлттық және расалық, діни және таптық қатынас, сән, сонымен бірге тұлғаның жеке – дара психологиялық ерекшелігі. Дегенмен де әсемдік жайында жалпы адамзаттық өлшем бар: ол табиғат турасындағы суреттер, классикалық музыка және т. б.

              Әсемдікті тану (эстетика) – табиғатта, қоғамда, адамның іс - әрекетінің қай түрінде болмасын, оның қарым – қатынасында, әсіресе, өнерде заттардың және құбылыстардың мәні мен даму заңдылықтары жөніндегі философиялық ғылым боп табылады.

              Ежелгі тас дәуірінен бастап XIX ға дейінгі Қазақстанда маңызды орын алған адамның материалдық және рухани мәдениеттің негізгі екі кезеңдері туралы ғылыми таңдамалар П. Аюпов пен М. Қадырбаевтың «Ежелгі Қазыналары» атты кітабында орын алған. Бұл кітап 1979 ж Алматыдағы «Жалын» баспасында шығарылған.

             Осы сөздің түйіні ретінде «өнер мен эстетика егіз» деген тіркесті негізге алуға болады. Себебі, олар адам санасы мен жан жүйесіне ерекше әсер ететін таптырмас құрал. Шынай өнердің адам атаулының мінез-құлқына игі әсер ететінін ұлы ойшылдардың көбі-ақ айтқан. Француз ағартушысы, философ,жазушы Дени Дидроның пікірінше, «өнер- өмір мен табиғатқа еліктеушілік» болып табылады. Ал, қазақтың шалқар шабытты және зор бақытты жазушысы Мұхтар Әуезов өнер туралы былай дейді: « Өнер атаулының барлығы қай елде, қай түрде туса сол ортаның шартынан, өз топырағының қалпынан туады. Өнердің ғылымнан айырмашылығы осы. Ғылым анайы топырақты білмейді, еркін, отансыз, анасыз зат. Бұған қарағанда өнер қаны, жаны бар денелі зат сияқты. Бұл анасының ұрпағы болып қана туады. Солай болып туса ғана өсіп - өніп дәурен сүреді. Елінің тонын киіп, елінің өз ішінен шықпаса, өнер ерте күннен  өрістен айырылып, тығырыққа қамалып, өлімге қарай бас иді деу керек». Неткен ғажап пікір десеңші? Бұл өсиеттер біз үшін баға жетпес эстетикалық құндылық болып табылады.  Рас, өнер осылай тамырын тереңнен алып, кең құлаш жая, осы күнге дейін дамымаса  сылдыр сөз, білімді практика жүзінде іске асырмаса, өмірде не мән, не сән болар еді?

              Өнер өзінің нақты түрлерінде  өмір сүреді: әдебиет, театр, кескіндеу,  мүсін, би, графика, саз, бейнелеу, қолөнер. Аталмыш өнер түрінің  ішінде ең көне, өзге ұлттарға, сонымен қатар қазақ еліне тегіс тараған қолданбалы өнер болып табылады. Қай халықта және қашан да болса мұқтаждықты жою,баршылықты молайта түсу, халықтың тұрмысын жақсарту, қолөнер бұйымдарын тиімді, қолайлы, сәнді етіп пайдалану әр халықтың бәріне бірдей ортақ мүдде, ортақ арман еді. Соның нәтижесінде біздің ата-бабаларымыз кейінгі ұрпақ үшін көптеген қолөнер мұраларын қалдырды. Олар біздің өміріміздің зейнетті болуы үшін күрескенде, неше түрлі азапты от пен судың тар жол, тайғақ кешулерінен өтті. Сөйте жүріп өз елінің тарихында мәңгілік өнер өрнектерінің мұрасын қалдырды. Сол мұралардың бірегейі, халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мұрасының рухани да материалдық қазынасының қомақты бөлігіне айналды. Бұл миллиондаған жыл бұрын қалыптасқан өнер екендігін жоғарыда айтып кеттік. Оны  айғақтайтын көне көшпенділердің жасаған әшекей бұйымдары, үй тұрмысына қажетті заттары. Формасы жағынан реалды, мазмұны жағынан мифтік тұрғыдағы бейнелеу өнері мен қолөнердің түйіндесуін қамтамазыз етті және қазақ халқының қолданбалы өнерінің ең алғашқы тарихи бастамасы болды/10. 66 – 72/. Еліміздің қолданбалы өнері олардың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс жағдайы негізінде мал шаруашылығы өнімдерін өңдеумен байланысты болды. Мысалы, әйелдер қой жүнінен жіп иіріп, ол жіптен өрмек тоқып,шекпен, шалбар сияқты сырт киімдер, қапшық, қоржын, аяққап, киіз үйдің түрлі бауларын дайындаған. Қой жүнінен киіз үйге жабатын түрлі- түрлі киіз басып, оны оюлап жақсы текемет  басып,сонымен қатар шиден бас киім секілді заттарды да ойлап тауып отырған. Соның дәлелі ретінде ата- бабамыздың  аяулы алақанынан туған мына бір қолөнер түрлерінің басты-бастысына тоқтала кетуге жөн көрдім:------------------------№ 

              Көптеген шетел ғалымдары қазақ ұлтының тарихын, тұрмыс – тіршілігін,киім үлгілерін әсіресе археологиялық  бұйымдарын зерттеуге көңіл бөлген және қолөнер тарихы туралы аса құнды деректер жазып қалдырды. Мәселен, А. Янушкевич, И. Ф. Русанов, Н. М. Ядринцев, П. И. Лерх, Д. Львович, Э. Ю. Петри, М. И. Манаев, А. И. Якоби, Г. Н. Потанин сынды ғалымдар.  Әсіресе  XVII – XIX  ғасырдағы қазақ қолөнерінің  гүлденіп, мазмұны байып, шарықтау шегіне жеткен шағы еді. Бұл жайында академик Ә. Марғұланның : «Қазақтар тек қолөнер әлемінде ғана өмір сүреті», - деген сөзі осының айғағы іспетті. Осы ғасырларда жұртшылықтың керек – жарақ мүлкі, үй жабдықтары, киім – кешек, әшекейлері ел байлығына айналды. «Алтын кемел белге сән, асыл жиһаз елге сән» деген халық нақылы осы кезеңнің көрінісің суреті тәріздес. Сірә, бұл кезде асыл тастарды қолдана бастаса керек.

Жеке тұлғаның эстетикалық талғамын ұлттық қолөнер  негізінде  қалыптастыру.

              Қазақ қолөнерінің «алтын кезеңі»  өзге ұлт ғалымдарын да елең  еткізбей қоймады. Орыстың атақты  тарихшысы Я. К. Палтароцкая  Алтай, Тарбағатай елді мекендерінде болып, аталмыш өнер саласына байланысты эерттеулер жазып, соның ішінде бас киімнің түрі сәукелеге арнайы тоқталады. Мұндай ғажап дүниені бұрын – соңды кездестірмегендігін айтып, аса жоғары бағалайды. Сондай – ақ Г. Н. Потанин, В. В. Стасов, Э. Масанов, Р. Ходжаев, И. Захарова еңбактері де зор үлес қосты. Тарих парағы әр салаға әсерін тигізбей өтуі, әрине мүмкін емес – ті. Бір кездерде жалпы жұртшылық шұғылданатын қолөнер, 1917 жылы төңкеріс қарсаңында дереу тежеді. Тіпті жаңа жағдайға байланысты тұрмыстағы сұранысын жойды деуге болады. Сол кезде әлсіреп кеткен бұл өнер түрі, әлі де әлсіз, өз мәнінен төмендеген. Оған себеп болып отырғаны тұтыныс бұйымдарынаң шеттен әкелінуі, техникалық құралдардың көмегімен жасалуы болып отыр. Бұның өзі еліміздің елеулі проблемасы деп айтуға тұрарлық. Қазір «қазақ қолөнер бұйымдары қолданыстан тыс» қалды деген сөздер де жиі айтылып жүр. Көкірегі ояу, көзі ашық ағайларымыз бұл зор проблеманың шешімін іздеп,өз ұсыныстарын білдіріп жүр. Солардың бірі ғылыми ізденуші Ісләмов Оралбек өзінің «Қазақ қолөнері қалай зерттелуде?» деген мақаласында қазақ қолөнерін қайта жаңғырту үшін мынадай жұмыстар ұйымдастырылған жөн деді.

              1. Қазақ қолөнерінің XIX ғ соңындағы  үлгілерін басшылыққа алып, XX ғасырдағы  дәстүрлі сабақтастығын көрсету. Яғни ұлттық қолөнер мәдениетінің  XIX ғасырдағы тарихи деректеріне сүйене отырып, оны этнографиялық деректерін  анықтау. Сол деректер арқылы қолөнердің  XX ғасырдағы жалғастығын көрсету.

               2. Осы айтылған сабақтастықты  көрсете отырып қол кәсібінің дәстүрлі технологиясын тәжірибелік жұмыс барысында анықтау.                   

              3. Қолөнер өнімдерінің қазақ мәдениеті  тарихындағы орнын көрсету. XX ғасырдағы  деректермен толықтыру, халық  санасымен, тарихымен тығыз байланыстылығын нақтылау.

              4. Қахақ қолөнер тарихын саралай  отырып оның ұлт мәдениетіндегі  орнын анықтау, соның ішінде  қолөнер бұйымдарының даму дәстүрн  тың деректерін көрсету.

              5. Қолөнердің мал шаруашылығы  өнімдеріне икемделген саласының  өткені мен бүгінін салыстыра отырып, көне техналогиясын айқындау.

              6. Аймақтық салыстырмалы материалдарды  қолданып, қазақтың жүн өнімдерін  ұқсату мен пайдаланудағы ұқсастықтары  мен ерекшеліктерін сипаттау.