Трасологияның түсінігі, ғылыми негіздері мен жүйесі

Жоғарыда қарастырылған  алақанның беткі қабатындағы  табиғи бедер іздерінің белгілерімен қатар жасанды белгілерді де кездестіруге болады. Оларға зақымданған – тыртық, күйік іздері және т.б. әртүрлі іздер жатады. 

Криминалистикада  қол саусағындағы тырнақ фалангілерінде орналасқан папиллярлы өрнек бедерлерінің ерекшеліктеріне аса маңызды  көңіл бөлінеді. Папиллярлы өрнектердің  құрылымын трасология бөлімінің бірі «дактило-скопия» зерттейді.

Папиллярлы  өрнектердің криминалистикалық  маңызы олардың келесідей өзіндік  ерекше қасиеттерімен: жекешелігімен, салыстырмалы тұрақтылығымен және өзгермейтіндігімен, өзгерсе қайтадан қалпына келетіндігімен, сондай-ақ жіктелетіндігімен анықталады. Бұл қасиеттердің барлығы терінің анатомиялық құрылымымен анықталады.

Папиллярлы  сызықтар ананың құрсағында жатқан баланың  даму кезеңінде пайда болып, өмір бойы өзгеріссіз сақталады. Өрнектің өзара  орналасуы мен бөліктерінің қалыптары өзгермейді, тек көлемі ғана өзгереді. Осы тұрақты байланыс трасологияда ең қажетті белгі болып табылады.

Дерма зақымдалған  кезде ғана учаскедегі мұндай өрнектер қайтадан қалпына келмейді. Дегенмен де, бұл кезде пайда болған жасанды  белгілердің (тыртықтар) өздері папиллярлы өрнектердің ерекше белгілері болып табылады.

Папиллярлы  өрнектердің жекелілігі, бұл өрнекті  сипаттайтын қайталан-байтын белгілер жиынтығынан тұрады. Папиллярлы өрнектердің  белгілері жалпы және жеке деп  бөлінеді. Жалпы белгілері бойынша бұл өрнектерді – доға тәріздес, ілмек тәріздес және шеңберлі деп үш түрге бөлеміз.

Өрнек түрін  анықтау үшін, оның орталық бөлігі зерттеледі.

Доға тәріздес өрнек – суретін бейнелейтін папиллярлы сызықтар саусақтың бір жақ шетінен екінші жағына қарай бағытталып жүреді. Өрнектің бұл түрі өзінің құрылымы бойынша өте қарапайым болып келеді және де өте сирек (жалпы санына байланысты 5% - дай ғана) кездеседі. Доғалар жай және күрделі болып келуі мүмкін. Күрделі доға тәріздес өрнекте папилярлы өрнек ағымдары өрнектің орталығына қарай келгенде көтеріліп барып шатырлы доға өрнегін қалыптастыра отырып иіледі. Доға тәріздес өрнекте дельта болмайды. Доға тәріздес өрнектердің түрлері 16-суретте көрсетілген: а-қарапайым доға; б-жалған ілмекті доға; в-орталық құрылымы анықталынбаған доға.

 

Сурет 16. Доға тәріздес өрнектер

 

Ілмек тәріздес өрнекте – орталық бөліктің суретін қалыптастыратын папиллярлы сызықтар саусақтың бір жақ бүйір шетінен орталыққа қарай бағытталып, ол жерге жеткен соң дереу бұрылыс жасап қайтадан келген жағына қарай жүреді. Сызықтың ұшы саусаққа қарай бағытталған сызықтар ілмектің аяғы деп, ал дөңгеленген бөлігі ілмектің басы деп аталады. Ілмектің бас жақ жағында ілмекті жоғарғы және төмен жағынан иіп және оларды айырып тұратын сызықтар ағымы орналасқан. Ағымның айырылатын жері «дельта»- деп аталады.

Ілмектің  ашық бөлігі шынашаққа қарай бағытталса ульнарлы, ал бас бармаққа қарай  бағытталса радиалды деп аталады. Аталған  өрнектер, дактилоскопиялық формула  жүргізу кезінде және із қалдырған  қолдар мен саусақтарды ажыратып анықтау үшін пайдаланылады. Ілмек тәріздес өрнектер өте кең тараған, олар жалпы саны 65%-ға жуық өрнектерді құрайды. Ілмек тәріздес өрнекте бір дельта болады. Ілмек тәріздес өрнектердің түрлері 17, 17-1 суреттерінде көрсетілген: г-қарапайым ілмек; д-иіліп келген ілмек; е-жартыланған ілмек; ж-тұйықталған ілмек; з-қосарланып келген ілмек; и-параллельді ілмек.

 

 

 

 

Сурет 17, 17-1. Ілмек тәріздес өрнектердің түрлері

Шеңберлі  өрнекте - өрнектің орталық оң және сол жақ бөлігінде дельта болады (кейде үш, ал кейде төрт дельта (өте сирек кездеседі). Дельталардың арасында: концентірлік шеңбер, сопақша, спираль, дөңгеленіп келген (егіз-қос сызықтар) ілмек түріндегі суреттер орналасады. Шеңбер тәріздес өрнектер, сондай-ақ жай және күрделі болып бөлінеді. Шеңбер тәріздес өрнектердің түрлері 18, 18-1, 18-2 суреттерінде көрсетілген: к-қарапайым шеңберлі; л-сопақша шеңберлі; м,н-спиральді шеңберлі; о-ілмекті шеңберлі; п,р,с,т-қарама-қарсы ілмектері бар шеңберлі.

 

 

 

 

Сурет 18, 18-1, 18-2. Шеңберлі өрнектердің түрлері

Сондай-ақ папиллярлы сызықтардың  әртүрлі күрделі өрнектері де кездеседі. Олар 19, 19-1, 19-2 суреттерінде көрсетілген: у-домалақ ілмектер; ф-ілмек ілмекті айнала орналасқан; х-ілмек спиральді айнала орналасқан; ц-ілмек ішіндегі шеңбер; ч-аралас өрнектер; ш-доға ішіндегі шеңбер; щ-ілмектегі сопақша болып келген өрнектер; э-әр жаққа қараған домалақ ілмектер; ю-шеңберлі өрнектің ерекше қалыптасу формасы.

 

 

Сурет 19, 19-1, 19-2. Әртүрлі күрделі өрнектер

 Осы аталған өрнек түрлерінің негізгі үш типі мен әртүрлілігі қол саусақтары іздерінің жалпы белгілері мен бірыңғайлылығын ажыратуға мүмкіндік береді.

Сараптамаға іздерді  жіберу үшін бұл түр белгілерін тергеушілер  мен жедел-қызметкерлері ажырата  білулері қажет.

Папиллярлы өрнек бойынша сараптамалық идентификация жүргізу кезінде өрнектердің жалпы белгілері (өрнек түрлері, сызық ағымдарының бағыты) бойынша ұқсас келуімен қатар жеке белгілерінің де сызықтардың басталуы мен аяқталуы, олардың қосылуы мен айырылуы, сызықтардың үзілуі; «байланыс-тыратын», «көпірше» нүкте сызықтарының және иілетін, үзілетін, жіңішке сызықтарының ұқсас келуі ескерілуі тиіс.

Осы немесе басқа да белгілердің  болуына (болмауына) және олардың өзара  орналасуына байланысты жекеленген жинақтар қалыптасады. Вариациялы – статистикалық анықтаулардың нақтылауы бойынша саусақ іздерінің кемінде 12 – жеке белгілері  бір-біріне сәйкес келсе, ол ұқсастыққа жатады, яғни дәл өзі деп танылады. Ал тәжірибе жүзінде аса маңызды және өте сирек кездесетін ұқсас 7-8 ғана белгі бойынша да идентификация жүргізіле береді.  

Табылған із қылмыскердің қалдырған ізі ме, жоқ па деген  сұрақтарды анықтау үшін міндетті түрде  басқа да тұлғалардың да (жәбірленушілердің, дүкен қызметкерлерінің және т.б.) қол  таңбаларын зерттеу қажет.

Қол іздерін  табу мақсатында оқиға болған жердегі  қандай объектілерді қылмыскер ұстауы мүмкін деген заттардың беткі  қабаты мұқият қаралады. Бұл заттар: есік және сейф тұтқалары, тұрмыстық  заттар, электр сөндіргіштер, автокөлік  рульдері және т.б. болып табылады. Сонымен қатар, папиллярлы сызықтар қатты заттардың (әйнек, кафель, жылтыратылған жиһаздардың) беткі қабатында жақсы бейнеленіп түсетіндігін ескеру керек. Қолдың папиллярлы іздерін беті тегіс емес және майлы беткі қабаттардан іздеудің қажеті жоқ. Оларды, сонымен қатар, адамның денесінен (жәбірленушінің немесе сезіктінің), киімінен табу мүмкін емес. Бірақ кейбір жағдайларда, егер киімнің беткі қабаты жоғары дәрежедегі тегістігімен сипатталатын материалдан (теріден немесе синтетикалық материалдан) тігілсе, папиллярлы өрнектерді анықтауға болады.  

Қылмыскер қылмыс үстінде былғары қолғап (теріден, матадан жасалған) қолданған жағдайларда  да табылған іздер идентификацияға  пайдаланылады. Іздер кейбір жағдайларда  адамдардың топтық белгілерін (қолғапқа сіңіп қалған терді зерттеу және т.б.) анықтау үшін де пайдалануы мүмкін.

Былғары қолғаптарда  – оны кию процесінде пайда  болған: бүктелу, бырысып қалу, қатпарлары, дефектілері және басқа да өрнек  іздері бейнеленеді. Ал матадан жасалған қолғаптарда – матаның белгілері, дефектілері, матаның тоқылған түрі, тігу және т.б. іздері бейнеленеді. Мұнда идентификациялауға ерекше маңызды участік тігіс аумағы болып табылады.

Іздерді табудың  әдістері мен тәсілдері олардың  бейнелену жағдайларына байланысты анықталады. Дегенмен де қандай жағдай болмасын алғашқыда әдістер мен тәсілдер сыртқы түрлері өзгеріске ұшырамаған іздерге қолданылады, содан соң барып олардың өзгеріске ұшырауына көңіл бөлінеді.

Заттарды  қарау үшін резеңкелі қолғап пайдаланылады. Егер де мұндай қолғап болмай қалған жағдайларда идентификацияға жарамды іздерді бүлдіріп алмас үшін, мысалы: бөтелке болса оның түбі мен ауызғы бөлігінен ұстау арқылы іздерді қарау қажет.

Қол іздерін  табу үшін ең алдымен заттарды жарық  көзіне қарай бұра немесе заттың әртүрлі  бұрыштарынан жарықтандырулар жібере отырып қарау жүргізіледі. Табылған іздер қондырғы сақиналарды пайдалану арқылы бірден детальды фотосуретке түсіріледі.

Іздерді жарық  түсіру арқылы табу мүмкін емес болған жағдайларда физиқалық және химиялық әдістер қолданылады. Әртүрлі ұнтақтар мен йод буын жіберу жолымен іздерді шығару – физикалық тәсілдерге жатады. Зерттелініп отырған беткі қабат қара түсті болса, оған ақшыл түсті ұнтақтар (алюминий, қола, цинк қышқылы және басқа да) пайдаланылады; ал беткі қабат ашық түсті болса, онда керісінше қара түсті ұнтақтар (темір, графит, ыс ұнтақтары, қола қосындылары және т.б.) қолданылады.

Ұнтақ кәдімгі  шаштан жасалған жұмсақ кисть арқылы беткі қабатқа тегістеле отырып жағылады. Артық ұнтақтарды ақырын алып тастау керек. Темір ұнтақтары магниттік кисть арқылы жағылады (магнит пластмасты қорапта сақталады). Табылып айқындалған ізді міндетті түрде масштабты детальды фотосуретке түсіру қажет. Фотосуреттерде іздердің орналасқан жері мен жалпы көрінісі бейнеленеді. Одан кейін хаттамаға сипатталып жазылады. Хаттамада қандай із табылды, қандай заттың үстінен табылды, орналасуы, олардың саны, іздің түрі (көлемді, беткі қабатты), формасы, папиллярлы өрнектің түрі, ізді анықтау, бекіту және буып-түйю әдістері көрсетіледі. Осыдан кейін барып дактилоскопиялық пленкіге түсіреміз. Ұнтақтарды тегістеп беткі қабатқа жағу нәтижесінде көрініп пайда болған іздерді дактилоскопиялық пленкілерге (қара немесе ақ түсті) көшіріп аламыз. Ол үшін пленкінің түссіз қорғаныш қабатын ажыратып, келесі жабысқақ қалыңырақ бетін іздің үстіне қойып оны тегістеп ауасын сыртқа шығару керек. Содан кейін пленкіні жаңағы ажыратқан бөлігімен қайта біріктіріп жапсырып шетін айналдыра тігіп тастау қажет. Сонымен қатар пленкінің шетіне іздің қай жерден, кіммен табылып алынғандығы көрсетілген бирка тігіледі.

Қағаз бетіндегі  көзге көрінбейтін іздер арнайы түтікшелер арқылы йод буын жібере отырып алынады. Йод буын жіберу арқылы пайда болған іздер дереу фотосуретке  түсіріледі. Йод арқылы алынған іздерді  йодты-крахмалды немесе йодекстендірілген пленкілерге, сондай-ақ алдын-ала тазартылған суда 0,02%-да өңделген ортотиллин ерітінділері арқылы қағаз бетіне көшіріп түсіріп алуға болады. Көп жағдайларда су қосындысы (2,5-10%-дық) күміс азот қышқылымен немесе ацетондық нингидринді (0,2-0,8%-дық) қолданады. Нингидриннің орнына аллоксанды (1-1,5%-дық ацетон ерітіндісіндегі) пайдалануға болады. Қосындылармен өңделген (қағаздың, фанердің, картонның) учаскелері (күннің сәулесімен, болмаса электрошамдармен) қызды-рылады. Күміс азот қышқылымен өңделген іздер – қоңыр немесе қара түске айналады; нингидринмен – қызғылт-күлгін; ал аллоксанмен – сарғылт түске.

Реакцияны тоқтату  және фонның қарайып кетпеуі үшін: нингидринмен немесе аллоксандармен шығарылған іздер міндетті түрде 15%-дық мыс  нитриті мен ацетонда бейтараптандырылады (нейтрализацияланады).

Адам терісіндегі  папиллярлы өрнек іздері 20-30 минут  шамасында көрініп айқындалады. Ал мәйіттің терісінде (денесінде) қалдырылған  қол іздері, егер олар мәйіттік өзгерістерден  кейін қалдырылған жағдайда ғана айқындалып шығады. Мұндай іздерді айқындап табу (шығару) ұнтақтарды немесе цианакрилаттарды пайдалану көмегімен жүзеге асырылады.

Қол іздерімен  қатар (олардың фототүсірілімдерін немесе дактилопленкілік көшірілімдерін) сараптамаға салыстырмалы зерттеулер жүргізу үшін үлгілер де жіберіледі. Оларға дактилоскопиялық карталар және тергеушімен алынған қол таңбаларын жатқызамыз.

Саусақтың ізін алу үшін баспаханалық қара түсті  бояу қолданылады, ол әйнек бетіне резеңке  білікпен тегіс етіліп жағылады. Содан  соң тексеріліп отырған тұлғаның саусағын (тырнақ бөлігінің астыңғы беті папиллярлы өрнегі бар учаскені) әйнек бетіне қойғызып бір шетінен екіншісіне қарай дөңгелете жылжыта отырып оның саусағына әйнектегі бояу түсіріледі. Сөйтіп дактило-скопиялық тіркеу (карточкасының) кестесінің тиісті клеткаларына жаңағы әрекеттерді қайталау арқылы ақ қағаздың бетіне саусақтың таңбасы түсіріледі.

Егер алақанның  беткі қабатының және барлық саусақтың таңбалары тұтастай қажет болған жағдайларда, онда олар алақанды білікпен бояу жолымен алынады. Бояу жағылған алақан тікелей ақ парақтың бетіне түсіріледі. Дактилоскопиялық көшірілімдерді баспаханалық бояуларды қолданбай-ақ алудың басқа да тәсілдері бар, бірақ олар тәжірибе жүзінде әлі кеңінен тарала қойған жоқ.

Әртүрлі қылмыстарды тергеу барысында оқиға болған жерде аяқ іздері табылуы мүмкін. Аяқ іздерін қарау мен сараптамалық зерттеу, қылмыскерді іздестіру мен әшкерелеу кезінде бірқатар маңызды жағдайларды анықтауға мүмкіндік береді. Аяқ іздері бойынша ізді қалдырған адам туралы мәліметтерді алуға болады: бойы, жүріс-тұрысының жекелеген белгілері туралы, аяқ киім белгілері; іс-әрекет жағдайлары (қозғалыс бағыты мен шапшандығы).

Аяқ іздері – жалаң аяқ  іздері, аяқ киім іздері және шұлық (нәски) іздері деп бөлінеді. Жалаң  аяқ немесе шұлық іздері бойынша адамды, ал аяқ киім іздері бойынша аяқ киімді идентификациялайды. Идентификациялау кезінде статикалық іздер қолданылады, кей кездерде, нақты адамның аяқ киімді кию фактісі (мән-жайы) анықталуы мүмкін. Аяқ киім ұлтарағындағы ұзақ кию нәтижесінде жалаң аяқтан (шұлық немесе нәски киілген) қалған статикалық із зерттелінеді.

Аяқ киімнің динамикалық  іздері трасологиялық зерттеудің объектісі  ретінде сирек кездеседі. Олар негізінде  бөгетті (адам денесін) аяқ киіммен  тебу, еден бетінде адамның аяғынан сүйреуі кезінде кездеседі. Олардың ерекшелігі қаралатын террито-риялардан тыс жерлерден кездесу мүмкіндігінде.