Трасологияның түсінігі мен ғылыми негіздері

 
КІРІСПЕ  
1. ТРАСОЛОГИЯ – ІЗДЕРДІ ЗЕРТТЕЙТІН КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ТЕХНИКАНЫҢ БІР 
1.1 Трасологияның түсінігі мен ғылыми негіздері  
1.2 Трасология объектілерінің криминалистикалық маңызы және классификациясы  
2. ТРАСОЛОГИЯ ОБЪЕКТІЛЕРІН ЗЕРТТЕУ  
2.1 Адам іздерінің трасологиясы  
2.2 Бұзу құралдары іздерінің трасологиялық мәні  
2.3 Көлік құралдары іздерінің трасологиялық маңызы  
2.4 Іздерді табу, алу және бекітуде қолданылатын  
криминалистикалық тәсілдер  
 
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет 
Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; 
Қылмыстылықпен күресу мемлекеттің қылмыстылықты төмендетуі бойынша тактикалар мен стратегияларды 
Атқарушы органдарға, әсіресе, тергеу және анықтама органдарына дәлелдемелерді жинау 
Таңдалған тақырыптың өзектілігі криминалистика ғылымымен қылмыс жасау кезінде ешбір 
Қылмысты тергеу кезінде қай уақытта болса да іздерді тауып 
Қылмыстылық оқиғаның шеңберіне көп жағдайда ерікті немесе еріксіз түрде 
Болған оқиғаның мәліметтік қайнар көзі болып табылатын іздер оның 
Тақырыптың зерттелуі. Трасология ілімін келесідей ғалымдар ғылыми еңбектерінде 
Іздердің көмегімен шешілетін мәселелерді идентификациялық және идентификациялық емес деп 
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі - ол, іздерді ғылыми 
Зерттеу пәні. Зерттеу пәнін Қазақстан Республикасының заңдары негізінде криминалистикалық 
Зерттеудің мақсаты мен міндеті, Қылмыстарды ашу мен тергеу барысында 
Бұл зерттеу мақсатын іске асыру үшін, алдымызға мынандай міндеттерді 
Криминалистикалық трасологияда қолданылатын әдіс-тәсілдер;  
Криминалистикалық трасология пәнін анықтайтын мән-жайлар анықтау;  
адамның іздерінің трасологиясының мәнін анықтау;  
бұзу құралдарының іздері трасолгиясының маңызы;  
көлік құралдарының іздері трасологиясының маңызы;  
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы, трасологияның теориясының іс 
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, 
1. ТРАСОЛОГИЯ – ІЗДЕРДІ ЗЕРТТЕЙТІН КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ТЕХНИКАНЫҢ БІР 
1.1 Трасологияның түсінігі мен ғылыми негіздері  
Қылмыстарды ашу мен тергеу кезінде іздер сонау ежелгі заманнан 
Г. Гросс көптеген ғасырлар бойы Үндістанда орын алған із 
Іздерді ғылыми тұрғыдан зерттеу кезінде қайсыбір қателіктер жіберіліп отыратын, 
Трасологияны едәуір дәрежеде дәл және толық түрде Б.И. Шевченко 
Одан кейінгі жылдары бұл анықтаманы кеңейтіп және нақтылауға әрекеттер 
Дұрыс анықтаманы Н.А. Селиванов береді, трасологияда нысандардың сыртқы құрылысының 
Кейбір криминалистер трасологияға оның мәнін бұрмалаумен, трасологиялық зерттеулердің шектерін 
Трасология - бұл іздер туралы криминалистикалық зерттеме. Криминалистикада 
«Трассология» термині келесіні нұсқайды: оның зерттеу тақырыбына іздер (франц. 
Трасология – криминалистік техниканың дәстүрлі саласы болып табылады. Трасология 
Ең алғаш 1938 жылы «трасология» терминін И.Н. Якимов: «Заттай 
1945 жылы С.М. Потапов іздер туралы ұғымдардың әртүрлі болуына 
1942 жылы және кейіннен де Б.И. Шевченко із жөніндегі 
трасологияның объектісі болып қатты денелердің табылуы;  
іздің – активті және пассивті іздердің өзара байланысқа түсуі 
қатты денелердің сыртқы құрылысының жекелілігі, олардың сыртқы көрінісінің бедерінен 
объектілердің сыртқы құрылысы ішкі факторлардың – заттың өзіндік қасиеті 
объектінің сыртқы құрылысы үздіксіз қозғалыстағы және өзгерістегі қасиеттер ретінде 
трасологиялық идентификация процесі объектінің сыртқы құрылысының қайталанбайтын жеке белгілерінің 
із қалдырушы объектінің сыртқы құрылысының пайда болу процесін зерттеу 
Іздердің көмегімен шешілетін мәселелерді идентификациялық және идентификациялық емес деп 
Іздерді криминалистикалық зерттеудің негізінде пайда болған негізгі қағидаларға мыналар 
материалдық дүниедегі объектілердің жекелілігі, соның ішінде объектінің сыртқы құрылысының 
объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы тұрақтылығы – бұл белгілі бір 
объектілердің сыртқы құрылысы, соның ішінде оның жеке белгілері (детальдары), 
пайда болатын ізде объектінің сыртқы құрылысының көрініс табуы айналы 
Әрбір қылмыстық акт қоршаған ортада өзгерістерді тудырады. Қылмыстық іс-әрекеттерді 
Қылмыстық оқиға, әдетте, оқиға орын алған жерде, айналасындағы жағдайдың, 
- бұрын болған заттардың жоғалуы (мысалы, талан-таражға салу кезінде) 
- қандай да бір жерде жаңа бұйымдардың немесе заттардың 
Қылмыстық оқиғамен себептік байланыста болумен, іздер оқиғаның жекелеген мән-жайы 
Іздердің әртүрлі сипаты және тергеу барысында солардың көмегімен өздерін 
Іздердің криминалистикалық талдауының маңызы тергеліп отырған оқиғаның әртүрлі жағдайларын 
Диагностикалық мәселелерді шешу кезінде ең алдымен іздердің пайда болу 
Оқиға орнындағы іздердің сипатын, олардың орналасу ерекшеліктерін зерттеу қылмыстың 
Осылайша, трасология дегеніміз – бұл іздің пайда болу механизмін 
Антропологиялық өзгерулер Париждік қылмыстық полицияда жұмыс істеген және қылмыскерлердің 
Және сөйтіп Бертильон тіркеуге жататын қылмыскерлердің барлығын өлшеуге рұқсат 
Алайда ол кезде Бертельон дәл осы проблемамен Үндістандағы Ағылшын 
Хершелмен қатар, алайда ол туралы білмей, Токиода сабақ беретін 
Хершел мен Фолдстың жаңалықтарын Бертильонның жүйесімен біріктірген негізін қалаушыға 
Өзінің бір ғасырдан артық уақыт бойы өмір сүріп келе 
Із із құраушы және ізді қабылдаушы (тасымалдаушы нысан) нысандардың 
Іздерді зерттеу кезінде із түзуші нысан мен тасымалдаушы нысанның 
Тергеу және сот практикасында механикалық әсер етудің іздері көбірек 
Із қалдырған тұлғаның физикалық қасиеттері туралы көлемді іздің тереңдігі 
Беттік іздердің пайда болуының да өзіндік заңдылықтары болады. Олардың 
Қатпар-іздер түссіз (тері-май) және боялған болуы (егер қолға қандай 
Түсі жоқ іздер саусақтар жанасқан барлық беттерде қалып отырады, 
Боялған іздерді қылмыскердің өзі оңай тауып және жоя алады, 
Бүгінгі таңда мемлекетімізде қылмыстылық мүлдем жоқ және қоғам қылмыстық 
Қылмыстарды ашу мен тергеу барысында іздерді анықтау мен зерттеу 
Гомоскопия - өте ауқымды тақырыптардың бірі, сондықтан біздің бітіру 
Ерте заманнан қылмыстарды ашу мен тергеу барысында іздерді қолданған. 
Б.И. Шевченко трасологияның анықтамасын толық көлемде берген. Ол «Трасология 
Кейінгі жылдарда трасологияның мағынасын кең көлемде ашуға қадамдар жасалды. 
Ал Н.А. Селиванов болса, трасологияда объектілердің сыртқы құрылысының іздерде 
Кейбір криминалист-ғалымдар трасологияның мәнін бұрмалап, трасологиялық зерттеулердің шегін шектеп 
Трасология – бұл іздерді криминалистикалық зерттеу. Криминалистикада іздерді анықтаудың 
«Трассология» термині француздің «ла трассе» - «із» деген мағынаны 
Кез келген қылмыстық әрекет қоршаған ортада өзгерістерге алып келеді. 
1.2 Трасология объектілерінің криминалистикалық маңызы және классификациясы  
Сонымен, трасологиялық зерттеудің негізгі объектісі болып табылатын із-бейнелеуші объектілер 
Іздердің түйісуі кезінде объектілер физикалық, химиялық және биологиялық әсерге 
Трасология – механикалық әсерге түсетін іздерді зерттейді. Трасологиялық зерттеудің 
Қалыптасу жағына байланысты іздерді келесідей топтарға жүйелеуге болады: статикалық 
Статикалық іздер дегеніміз – із қалдырушы объектінің әрбір бөлігінің 
Динамикалық іздер дегеніміз – із қалдырушы объект нүктелерінің із 
Көлемді іздер дегеніміз – із қалдырушы объектінің із қабылдаушы 
Беткі қабатты іздер дегеніміз – тығыздығы жағынан шамамен бірдей 
Беткі қабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қабатсыздану (отслоение) 
Локальды іздер дегеніміз – объектілердің беткі қабатының байланысқа түсуі 
Перифериялық іздер – керісінше байланысқа (контактіге) түсетін объект жиектерінің 
Көріну дәрежесіне байланысты іздер: көрінетін, әлсіз көрінетін (нашар) және 
Нашар көрінетін немесе көрінбейтін іздерді арнайы жарықтандыру әдістерін қолданып 
Іздерді табу, бекіту және алудың жалпы ережелері. Көптеген іздер, 
Табылған іздерді ең алдымен фотосуретке түсіреді. Ізді табылған объектімен 
Іздерді бекітудің бірден-бір негізгі әдісі тергеу әрекетінің хаттамасында сипаттау 
Ізді объектімен бірге алу мүмкін болмаған жағдайларда (үлкен қолайсыз 
Ізі бар объектілер немесе із көшірмелері буып-түйю орауыштары ізге 
Іздерді криминалистикалық тұрғыдан зерттеудің негіздерін криминалистер халықтық із кесуші 
Іздің жалпы ұғымыны қылмыстарды тергеу саласында қазірге дейін өте 
А.Кангер былайша тұжырымдайды: іздер дегеніміз – бұл сан-алуан түрлі 
Ізге ең үздік анықтама берген польшалық криминалист Ян Сехн. 
Заттық іздердің сипаты туралы көзқарастар ұзақ даму жолын өтті. 
Іздер туралы криминалистикалық ілімінің дамуындағы елеулі рөлге С.М Потапов 
Трасология шеңберінде зерттелетін іздедің өзгешелігі сол олар соларды қалдырып 
Қолдағы саусақ іздерінің криминалистикалық мағынасы папиллярлық өрнектермен емес, олардың 
Сыртқы көрінісінде жақсы байқалатын папиллярлық өрнектің жекедаралығы тіпті жай 
Материалдық заттардың сыртқы белгілері – бұл олардың тұтастай пішіні 
Ізден көрінетін белгілердің сапасы мен санына байланысты оларды ізді 
Іздердің ғылыми жіктемесі іздер туралы криминалистикалық ілімнің құрамдас бөлігі 
Б.И. Шевченко кеңестік криминалистикалық әдебиетте із тудыратын нысандардың өзара 
Ізді қабылдаушы нысанда пайда болатын өзгерістің сипатына қарай клемді 
Майысқаннан кейін ізді қабылдаушы нысанның беті тері бетінің папиллярлық 
Өзгерістер өте баяу жүреді және батырылған іздердегі папиллярлық сызықтардың 
Көлемді іздердегі өрнектердің салыну ерекшеліктеріне әрдайым басу күші үлкен 
Өрнектердің құрылыстық ерекшеліктерінің бейнеленуі қысудың бағытына байланысты болады. Егер 
Беттік іздер қолдың алақан жағындағы бетін әртүрлі салыстырмалы түрде 
Алайда айта кететін бір нәрсе, папиллярлық өрнектердің беттік іздері 
Іздердің көпшілігі механикалық өзгерістердің нәтижесінде пайда болады (құрал-саймандардың, көлік 
Осылайша, энергияның түріне қарай әсер ету іздері механикалық, термикалық 
Осылайша, әсер ету аймағы бойынша іздер жергілікті және перифериялық 
Із қабылдаугы беттің бүліну дәрежесіне қарай іздер көлемді және 
Осылайша, іздің пайда болуы кезінде өзара әрекеттесетін нысандардың бір-біріне 
Із тудырушы нысандардың түрлеріне қарай іздер қолдың, аяқтың, бұзу 
Сонымен, трасологиялық зерттеудің негізгі объектісі болып табылатын із-бейнелеуші объектілер 
Іздердің түйісуі кезінде объектілер физикалық, химиялық және биологиялық әсерге 
Трасология – механикалық әсерге түсетін іздерді зерттейді. Трасологиялық зерттеудің 
Қалыптасу жағына байланысты іздерді келесідей топтарға жүйелеуге болады: статикалық 
Статикалық іздер дегеніміз – із қалдырушы объектінің әрбір бөлігінің 
Динамикалық іздер дегеніміз – із қалдырушы объект нүктелерінің із 
Көлемді іздер дегеніміз – із қалдырушы объектінің із қабылдаушы 
Беткі қабатты іздер дегеніміз – тығыздығы жағынан шамамен бірдей 
Беткі қабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қабатсыздану (отслоение) 
Локальды іздер дегеніміз – объектілердің беткі қабатының байланысқа түсуі 
Перифериялық іздер – керісінше байланысқа (контактіге) түсетін объект жиектерінің 
Көріну дәрежесіне байланысты іздер: көрінетін, әлсіз көрінетін (нашар) және 
Нашар көрінетін немесе көрінбейтін іздерді арнайы жарықтандыру әдістерін қолданып 
Іздерді табу, бекіту және алудың жалпы ережелері. Көптеген іздер, 
Табылған іздерді ең алдымен фотосуретке түсіреді. Ізді табылған объектімен 
Іздерді бекітудің бірден-бір негізгі әдісі тергеу әрекетінің хаттамасында сипаттау 
Ізді объектімен бірге алу мүмкін болмаған жағдайларда (үлкен қолайсыз 
Ізі бар объектілер немесе із көшірмелері буып-түйю орауыштары ізге 
2. ТРАСОЛОГИЯ ОБЪЕКТІЛЕРІН ЗЕРТТЕУ  
2.1 Адам іздерінің трасологиялық маңызы  
Трасологиялық маңызы бар адам іздеріне: қол іздері, аяқ, аяқ 
Қолдың іздері – басқа іздерге қарағанда қылмысты тергеу мен 
Ұзындық бірлігіне сәйкес папиллярлы сызықтардың шамамен санын көрсететін кесте  
0,5 см-де орналасатын папиллярлы сызықтардың саны Жас шамасына байланысты 
12-13  
10-12  
9-10  
6-7 8-12 жас аралығындағы ұл және қыз балалар  
жасаөспірім  
ер адамдар  
толық адамдар  
Бұл қолдың функционалдық маңызымен және ондағы майлы-тер заттарының болу 
Жоғарыда қарастырылған алақанның беткі қабатындағы табиғи бедер іздерінің белгілерімен 
Криминалистикада қол саусағындағы тырнақ фалангілерінде орналасқан папиллярлы өрнек бедерлерінің 
Папиллярлы өрнектердің криминалистикалық маңызы олардың келесідей өзіндік ерекше қасиеттерімен: 
Папилярлы өрнектің құрылымы  
1 – сыртқы;  
2 – базисті;  
3 – ішкі;  
4 – дельта.  
Папиллярлы сызықтар ананың құрсағында жатқан баланың даму кезеңінде пайда 
Дерма зақымдалған кезде ғана учаскедегі мұндай өрнектер қайтадан қалпына 
Папиллярлы өрнектердің жекелілігі, бұл өрнекті сипаттайтын қайталанбайтын белгілер жиынтығынан 
Өрнек түрін анықтау үшін, оның орталық бөлігі зерттеледі.  
Доға тәріздес өрнек – суретін бейнелейтін папиллярлы сызықтар саусақтың 
Доға тәріздес өрнектер  
1 — орталық құрылымы анықталынбаған;  
— қарапайым доға;  
— орнықсыз;  
— жалған ілмекті доға;  
5— жалған шеңберлі доға.  
Ілмек тәріздес өрнекте – орталық бөліктің суретін қалыптастыратын папиллярлы 
Ілмектің ашық бөлігі шынашаққа қарай бағытталса ульнарлы, ал бас 
Ілмекті өрнектер  
- қарапайым;  
2 - тұйықталған ілмек;  
3 - иіліп келген ілмек;  
4 - қосарланып келген ілмек;  
5 - жартыланған ілмек;  
6 - параллельді ілмек.  
Шеңберлі өрнекте - өрнектің орталық оң және сол жақ 
Осы аталған өрнек түрлерінің негізгі үш типі мен әртүрлілігі 
Сараптамаға іздерді жіберу үшін бұл түр белгілерін тергеушілер мен 
Шеңберлі өрнектер  
Қарапайым шеңберлі өрнектер  
1— шеңберлі;  
2— сопақша шеңберлі;  
3—қарапайым спиральды;  
4—күрделі спираль.  
Күрделі шеңберлі өрнектер  
1 — ілмекті спираль;  
2 — дара ілмекті спираль;  
3 — екі ілмекті-спираль;  
4 — ілмекті-сопақша болып келген өрнектер;  
5 — ілмек ілмекті айнала орналасқан;  
6 — біртекті әр жаққа қараған ілмектер;  
7 —біртекті бір жаққа қараған ілмектер;  
8 — доға ішіндегі шеңбер;  
9 — ерекше қалыптасу формасы.  
Папиллярлы өрнек бойынша сараптамалық идентификация жүргізу кезінде өрнектердің жалпы 
Осы немесе басқа да белгілердің болуына (болмауына) және олардың 
Табылған із қылмыскердің қалдырған ізі ме, жоқ па деген 
Қол іздерін табу мақсатында оқиға болған жердегі қандай объектілерді 
Қылмыскер қылмыс үстінде былғары қолғап (теріден, матадан жасалған) қолданған 
Былғары қолғаптарда – оны кию процесінде пайда болған: бүктелу, 
Іздерді табудың әдістері мен тәсілдері олардың бейнелену жағдайларына байланысты 
Заттарды қарау үшін резеңкелі қолғап пайдаланылады. Егер де мұндай 
Қол іздерін табу үшін ең алдымен заттарды жарық көзіне 
Егер де іздерді жарық жіберу арқылы табу мүмкін емес 
Ұнтақ кәдімгі шаштан жасалған жұмсақ кисть арқылы беткі қабатқа 
Қағаз бетіндегі көзге көрінбейтін іздер арнайы түтікшелер арқылы йод 
Реакцияны тоқтату және фонның қарайып кетпеуі үшін: нингидринмен немесе 
Адам терісіндегі папиллярлы өрнек іздері 20-30 минут шамасында көрініп 
Қол іздерімен қатар (олардың фототүсірілімдерін немесе дактилопленкілік көшірілімдерін) сараптамаға 
Саусақтың ізін алу үшін баспаханалық қара түсті бояу қолданылады, 
Егер алақанның беткі қабатының және барлық саусақтың таңбалары тұтастай 
Әртүрлі қылмыстарды тергеу барысында оқиға болған жерде аяқ іздері 
Іздердің бүкіл сан-алуандығының ішінен қылмыскерді іздестіру мен әшкерелеу үшін 
Қол саусақтарының папиллярлық өрнектерін кримналистік зерттеу нысаны ретінде қарастыра 
Зақымдалған папиллярлық өрнек, егер зақымдаулар терінің сорғыш қабатын бұзбаған 
Қол алақандарының әрбір беті (аяқтың табаны тәрізді) адам терісінің 
Із қалдырған қол мен саусақты, яғни, адамның жеке басын 
Адам қолының алақандық бөлігіндегі терісінің құрылысын қарастырып кетейік. Адамның 
Тері үсті жасушаларының терең қабаттары үнемі көбейіп отырады және 
Екінші қабат, тері тереңдеу, алайда тері үстінен кейін бірден 
Эмбрионның іштегі дамуының бесінші айында осы кезге дейін тегіс 
Саусақ терісінің сыртқы бедерінің құрылысы саусақ терісінің төмен жатқан 
Теріде көптеген бездер болатындықтан, бізді тек терлеу затын бөлетіндері 
Май бездері әдетте әрбір шаш қапшығының жанында орналасқан. Алақанның 
Енді саусақ терісінің морфологиясын қарастырып кетейік. Алақанның бетінде көптеген 
Саусақ алақанының терісінде одан да ұсақ түрдегі тереңдеулерді көруге 
Криминалистиканың мақсаттары үшін сондай-ақ алақан бетінде орналасқан тесіктер де 
Саусақтың терісінде сондай-ақ кесуден, күйіп қалу мен өзге түрдегі 
Криминалистикалық мәні бар қол саусақтарындағы папиллярлық өрнектердің негізгі қасиеттері 
1. олардың тікелей бейнеленуі,  
2. жеке даралығы  
3. тұрақтылығы.  
Саусақ іздерінің, сондай-ақ адамның өзге іздерінің тікелей бейнеленуі 
Әрбір адамның саусақ іздерінің жекедаралығы дегеніміз келесіні білдіреді: жер 
Папиллярлық өрнектерлің тұрақтылығы келесімен сипатталады: сурет адамның бүкіл өмірінде 
Қолдың алақандық бетінің әрбір өрнегі аса кұрделі бедерге ие 
1) Салыстырмалы түрде ірі болып келетін аздаған флексорлық қатпарлар;  
2) Алақанды әртүрлі бағытта кесіп өтіп жатқан одан да 
3) Терінің бүкіл алақандық бетін алып жатқан папиллярлық сызықтар 
Қол саусақтарының папиллярлық өрнектері тұлғаға сәйкестендіру жасап және дактилоскопиялық 
1. Тұрақтылығы және алмастырылмайтындығы  
2. Сан-алуандығы және жекедаралығы  
3. Жіктемелеу мүмкіндігі  
Папиллярлық өрнектердің тұрақтылығы мен алмастырылмайтындығы  
Папиллярлық өрнектер адам ағзасының іште жатып даму кезінде қалыптасады. 
Папиллярлық өрнектердің өзгермеушілігі ретінде олардың салыстырмалы түрдегі өзгермеушілігі меңзеледі. 
Папиллярлық өрнектердің өзгермеушілігін сондай-ақ олардың зақымдалғаннан кейін қалпына келуге 
Мысалы, Лета-Марцо формалиннің папиллярлық сызықтарды күйдіретінін анықтаған; саусақ ізінің 
Папиллярлық өрнектердің сан-алуандығы мен жекедаралығы.  
Папиллярлық өрнектердің жекедаралығы сол, әрбір адамның папиллярлық өрнегі өздері 
Өрнектердің ерекшеліктерінің жекедаралығы 2 әртүрлі адамның папиллярлық өрнектерінің сәйкес 
Мұнысы табиғатта барлық детальдары сәйкес келетін екі зат, пішін 
Папиллярлық өрнектердің сан-алуандығы туралы айтар болсақ, Гальтонның есептеулері бойынша 
Адам қолындағы саусақтардың тырнақтық сарыазбандарындағы папиллярлық өрнектерді ғана топтарға 
Қолдың папиллярлық өрнектерінің негізгі бөлшектері  
1-5 –саусақ бөлігінің тырнақ жақтары;  
6-9 – саусақ бөлігінің орта бөліктері;  
10-14 – саусақ бөлігінің негізгі бөліктері;  
тенарлар I, II, III, IV;  
гипотенар  
Осылайша, тұлғаны қолдың іздері бойынша сәйкестендіру үшін де, сондай-ақ 
Келесі зерттеуші Гальтон болса, тек үстірт салыстырумен шектелмей,  
Ешбір зерттеулерінде де папилярлық сызықтардың арасында өзгешелік болмаған, жаңа 
Дегенмен, патиллярлық өрнектердің өзгермеуін салыстырмалы түрде айтға болады. Себебі, 
Папилярлық өрнектердің өзгермеуі олардың кейбір жарақаттардан соң өз қалпына 
Өмір сүру процесінде адам баласы өз денесінің терісін жарақаттап 
Мысалы, ЛетаМарцо папилярлық сызықтарды формамен «жеп» өшіріп жіберетінін, саусақ 
Патологиялық аурулардың әсері немесе әдейі қолдан жасау нәтижесінде болған 
Папиллярлы өрнектердегі терінің қабыршық іздері  
Папилярлық өрнектердің әртүрлілігі және жекешелігі.  
Папилярлық өрнектердің жекешелігінің өзгешелігі әр адамның папилярлық өрнектері 
Папиллярлық өрнектердің әртүрлілігіне келетін болсақ, Гальтонның есебі бойынша 64 
Практикада да теориядағыдай саусақ таңбаларының саны шексіз[16]. Папиллярлық  
Папиллярлық өрнектердің белгілі бір топтарға бөліну мүмкіндігі тек адам 
Яғни, адам саусағының тырнақ фалангасындағы папиллярлық өрнектерді зерттеу дактилоскопиялық 
Сонымен саусақтардың папиллярлық өрнектерінің үш қасиеті бар:  
Олар туғаннан өліп шірігенге дейін өзгермейді.  
Теріні бүлдірмейтін қабыну процестері мен тыртықтардан өзгермейді.  
Олардың сан түрлілігі соншалықты бір саусақ таңба екінші таңбамен 
Дактилоскопияның еш талас тудырмайтын, нақты негізі: ол саусақ таңбаларының 
Папиллрялық өрнектердің құрылысы.  
Адам қолының саусақтары белгілі бір бөліктерден тұрады, әрқайсысы өз 
Фалангалар (төменнен жоғары): негізгі, ортаңғы және соңғы болып аталады. 
Саусақ таңбалары бүтін бір жүйелі папиллярлық сызықтардан тұрады. әрбір 
Саусақ таңбаларын оңай зерттеу үшін жалпы жүйе құрылысымен 
Ішкі суретті құрастыратын папиллярлы сызықтарды. Үшбұрыш құрайтын орталық 
Саусақтың тырнақ бүйі өрнегінде 5 аймақты бөліп айтуға 
1.орталық  
2. сол латеральды  
3.оң латеральды  
4.дистальды  
5.және базисті  
Тырнақ бүйін көлденең бағытта папиллярлы сызықтардың бір ағымы базисті 
Тырнақ өрнектерін таптастыру үшін, олардың түрі мен шектелген 
Папиллярлы өрнектер құрылымының бөлшектері  
1 — сызықтардың тұйықталу шегі;  
—сызықтардың ажырау шегі;  
— көпіршік;  
— сызықтың аяқталу шегі;  
— сызықтың басталу шегі;  
— аралшық;  
7— тұйықталу мен ажырау шектерінің үйлесімі;  
— екі бастамасы мен бір аяқталым шегінің үйлесімі;  
— ілгек;  
— орталық бөлігінің пішіні;  
— сызық иілімі;  
— көз.  
Дельталардың бар болуы мен мөлшеріне байланысты саусақ өрнегінің 
1.дельтасыз  
2.бір дельтамен  
3. екі дельтамен де; үш және одан да көбірек 
Папиллялрлы өрнекті зерттеу барысында дельтаны анықтап алу маңызды кезең 
Саусақтың папиллярлы өрнектерін топтастыру  
Топтастыру мақсатында саусақтың өрнектерін негізгі үш түрге бөледі:  
Доғалы  
Суретті құрастыратын доға өрнегіндегі сызықтар саусақ көпшігінің бір шетінен 
Ілмек тәрізді  
Суреттің орталық бөлігін құрайтын ілмек тәрізді сызықтар саусақтың 
Өрнектердің жалпы мөлшерінің шамамен 65%-ын құрайтын ілмекті өрнектер небары 
Шиыршық тәріздісі  
Шиыршықты өрнекте өрнектің орталық бөлігінің сол және оң жағында 
Өрнектердің негізгі үш түрі мен олардың көп түрлілігі 
Папиллярлы өрнектердің жанама түрлері  
Қылмыстық дактилоскопиялық жүйені жеңілдету үшін папиллярлы өрнектерді топтастырудың қосымша 
Төменде көрсетілгендер өрнектердің жанама өрнектерге бөлінуінің негізінде 
А) папиллярлы сызықтарды есептеу (ілмек өрнектерінде);  
Б) дельталардың өзара орналасуы (шиыршықты өрнектерде).  
Ілмекті өрнектер негізгі екі жанама топқа бөлінеді:  
А) болынды (радиалды)  
Б) шынашақты (ульнарлы)  
Қолдың үлкен саусағының жағына қарай аяқшалары орналасқан 
Аяқшалары шынашақ жаққа орналасқан ілмек –ульнарлы деп аталады.  
Дактокарталарда оң қол саусақтарының таңбалары өзінің табиғи ретімен орналасады, 
Аяқ іздері – жалаң аяқ іздері, аяқ киім іздері 
Аяқ киімнің динамикалық іздері трасологиялық зерттеудің объектісі ретінде сирек 
Аяқ киім іздері көлемді және беткі қабатты болады. Оқиға 
Беткі қабатты іздер ластанған немесе боялған табанмен қалдырылса көрінеді. 
Беткі қабатты жалаң аяқ іздері қол іздерін табу, бекіту 
Жалаң аяқ іздерінде табан өлшемдері (табанның жалпы ұзындығы, табан 
Жалаң аяқ іздерінің жеке белгілеріне: саусақ өлшемдерінің ара қатынасы, 
Шұлық киілген аяқ ізі табылған жағдайда оның жалпы белгілеріне: 
Тергеу тәжірибесінде аяқ киім іздері көбірек кездеседі.  
Табанның аяқ киімдегідей жалпы белгілері хаттамада көрсетіліп бекітілуі тиіс: 
табан ізінің құрылысы (өкшесіз, тегіс, жайпақ табан, бөлек өкшесі 
табан және оның бөлшектерінің өлшемдері (табанның жалпы ұзындығы, ұлтан 
табан және оның бөлшектерінің пішіні (тұмсық бөлігінің, табанның сыртқы 
табан және оның бөліктерінің беткі қабатының жалпы сипаттамасы (жалпы, 
табан және оның бөлшектерінің бекітілу тәсілдері (бұрандалы, ағашты-түйреуішті, шегелі, 
түйреуіш, шеге, бұранда қатарларының саны;  
табанда тағаның сырғымау үшін қағылатын бүдірлердің, фабрика желімдері мен 
Жеке табылған аяқ киім іздері мен сол іздерді қалдырған 
Аяқ іздері бойынша адамның шамамен бойын және аяқ киім 
Антрополиметриялық зерттеулер нәтижесінде – табан өлшемі ер адам бойының 
Аяқ киім өлшемін анықтау кезінде жалаң аяқ өлшемі мен 
Аяқ киім өлшемін анықтау абсолюттік мөлшерде және штихтарда жүргізіледі. 
Егер аяқ киім өлшемін штих түрінде көрсету қажет болса, 
Идентификациялық және диагностикалық мәселелерді шешу кезінде жекеленген іздермен қатар, 
Аяқ із «жолдары» бойынша адамның ақсаңдауын, балдақ пен таяқтарды 
Оқиға болған жерден табылған аяқ киім іздерін масштабты суретке 
Алынған мәліметтер хаттамада көрініс табады. Хаттамада ізді келесі түрдегі 
Қағазға, фанераға түскен жалаң аяқ іздерін қол саусақтарының іздері 
Көлемді іздердің көшірмесін дайындау үшін әртүрлі материалдар қолданылады. Кең 
Гипсті із табылған топырақтың ылғалдылығына байланысты суға 1:1 немесе 
Іздің алынған қалыпы трасологиялық сараптамаға жіберіледі. Сараптамаға жалаң аяқ 
Аяқ іздерінің криминалдық мәні бірден оқиға орнын тексеру 
Оқиға болған жердегі аяқ киім іздері мамандардың айтуынша, қылмыскерді 
Аяқ киім ізін пайдаланбау қылмысты ашудың және істі жүргіздің 
Яғни ізбен жұмыс іздеу тәжірибесінің төмендігін және ғылыми техникалық 
«Аяқ ізі» тұжырымын анықтауда көп мамнадардың ойы бір жерден 
Аяқ ізі дегеніміз-жалақ аяқтын сырты киімінің суреттемесі не болмаса 
Криминалистикалық мәліметті көп аяқ іздері мен (із жолы) қатар 
Аяқ іздерінің көмегімен қылмысты ашуға және қылмыскерді әшкерелеуге 
Белгілі бір тұлға немесе тұлғалар берілген жерде болды ма, 
Ізді кім қалдырған?  
Қылмыс орнында болған тұлғалардың саны, олардың келу және кету 
Оқиға болған жердегі жүру бағыты, жүру тәсілі (жүгіру, 
Қылмыс жасау уақыты (із қалдыру уақыты)  
Із қалдырған тұлғаның патологиялық ерекшеліктері және дене дамуының белгілері.  
Аяқ киім өлшемі және ерекшеліктері. Адамның аяқ қимылынан оның 
Қимылдау бағытының түзуі-оң және сол аяқ ізінің арсындағы ойша 
Бұл түзу ирелең болуы, қимыл бағытын көрсетуі, бұрылыстардың ерекшелігін 
Аяқ қадамының ауқымы (ені) қимыл кезіндегі аяқ басудың еңіне 
Қадам басудың енін өлшеу үшін шамада өкше түстің орталарынан 
Негізінде бұл дұрыс өлшем, кейде ол нөлге тең, кейде 
Қадамның ұзындығы бұл бір аяқ ізінің екінші аяқ ізінін 
Оң және сол аяқ іздерінің ұзындығы көп жағдайда әр 
Адамның аяғын баса қою бұрышы аяқ іздерінің ось аралық 
Аяқтың табанының ұзындығы өкшенің басынан бас бармақтың ұшына дейін 
Одан басқа саусақтардың ені мен ұзындығы өлшенеді.  
Аяқ іздерінің түрі және табан құрылысы жайлы, аяқ киімі 
Оқиға болған жерде аяқ киімінің табанының жоғарғы бөлігі немесе 
Көлемді іздер аяқ киімнің жұмсақ жазықтыққа басылуынан пайда болуы 
Аяқтың көлемді ізі пайда болғанда:  
Із қабылдаған жазықтық немесе объект жартылай деформацияға ұшырауы мүмкін 
Немесе заттың бұрынғы қалпы өзгеруі мүмкін (мысалы: құнды, шағалда 
Немесе із басқа өзгерістердің нәтижесінде қалыптасады (мысалы аяқтың қатуы)  
Ал үстірт іздер басқа болса қатты жазықтарда із қалдыруына 
Қатпар түсуінің ізі із тастаушының майда бөлшектерінің аяқ 
Үстірт іздер көлемді іздерге қарағанда тек екі ақ із 
Үстірт іздер түссіз және боялған, көрінетін және нашар 
Көрінетін іздер жай-ақ көзге көрініп тұрады және ешқандай құрал 
Із тастаушы және із қабылдаушы тұлғалардың өзара ықпал ету 
Статикалық іздер дегеніміз-із тастаушы және із қабылдаушы тұлғалар бір 
Бұл іздер із тастаушы тұлғаның сыртқы құрылысын толығырақ сипаттайды. 
Статикалық іздер негізінде із тастаушының көлемін, пішінің, кейбір жағдайда 
Көп жағдайда із таңбаларды із тастаушылардың бір біріне механикалық 
Динамиқалық іздер аяқ киімнің жазықтықта сырғуыннан пайда болады да, 
Локалді із озара қатынастығы тулғалардын жанасу шегінде уялатын (аяқ-киімінің 
Перифиялық із жанасу шегінен тіс жерде пайда болған із 
Локалдің іздер жиірек кездеседі.Мысалға: аяқ-киімнің жұмсақ көлемді ізі немесе 
Периферияның іздердің мысалына қайбір заттың қоршаған ортадағы өзгерістерге байланысты 
Адам табанынң жалпы құрылысы оның бөліктерінің көлемінің 
Аяқ табаны жастау, орта және енсіз болуы 
Аяқтың сирек кездесетін белгілеріне: табанның ось сызығымен пішіні, көлемі, 
Табандағы терінің құрылымы онда әжімдердің, тыртықтардың, күстің, папирллярлық 
Оқиға болған жерде жалаң аяқтың ізі өте сирек 
Шұлық кигізілген аяқ іздері жалпы анатомиялық іздермен қатар және 
Оқиға болған жерден із қарастырудан бұрын оның маңызына мән 
Болған жағдайда қылмыскердің әрекет ету шараларын ойластыру, із пайда 
Із пайда болу механизмін анықтай отырып оның пайда болу 
Тексеру барысында әрбір іздің орныны анықтап алу қажет, айналадағы 
Оқиға орнында табылған аяқ және аяқ киім іздері криминалисттер 
Тістің іздері – көбінде азық-түліктер (ірімшік, шоколад, жеміс-жидектерде және 
Қалыптасу механизіміне байланысты іздер тістеу және тістеп жұлып алу 
Тістеп жұлып алу кезінде – тістер толық жабылып бір 
Тістеп алу іздері бойынша (көлемді) тіс аппараттарының келесідей 
Табылған тіс іздері масштабты детальды фототүсірілім тәртібі бойынша іздің 
Тірі адамның денесіндегі тіс іздері – масштабты детальды 
Мәйіттің терісіндегі тістің іздері мен басқа да терідегі микро 
2.2 Бұзу құралдары іздернінің трасологяилық мәні  
Механоскопия – бұзу құралдарының, өндірістік механизмдердің, құлыптардағы, пломбылардағы іздерді 
Бұзу құрал-жабдықтарының ізі туралы сөз қозғалмас бұрын, алдымен олардың 
Бұзу құралының іздері – есіктің беткі қабатынан және оның 
Қылмыскерлердің бұзу кезіндегі қолданылатын құралдарды келесідей үш түрге бөліп 
арнайы бұзуға (жабық жерлерге кіруге, кедергі жасайтын бөгеттердің көзін 
алпы техникалық мақсаттарға арналған құрал – саймандар: балта, 
қылмыскерлер бөгетті бұзу үшін қолданған (жерде жатқан темірлер, су 
Барлық құралдарды олардың санаттарына қарамастан, әсер ету тәсілдеріне байланысты 
Бірінші, механикалық топқа: кесетін – пышақ, қайшы, әйнек кескіш 
Екінші, термикалық топқа: қатты металдарды кесуге және оларды сваркілеуге 
Механикалық топқа жататын құралдар әсер ету сипаты мен түріне 
Қысым іздері – кедергінің (бөгеттің) бетінде бұзу құралдарының соққысы 
Сырғанау (үйкеліс) іздері – бұзу құралдарының (лом, темір бөлігі) 
Кесу іздері көбінесе ағаш және металдан жасалған кедергілерде кездеседі. 
Арамен кесу іздері бойынша – араның түрін, ал кейбір 
Термикалық әсер ету іздері – металдан жасалған кедергілерді (сейфтерді, 
Оқиға болған жердегі іздерді талдау (соның ішінде сараптамалық зерттеулер) 
Бұзу құралының іздерін зерттеу кезінде келесідей негізгі сұрақтар шешіледі: 
Бұзу іздерін фотосуретке түсіру масштабты фототүсірілім әдісі бойынша жүзеге 
Сызбаны кейіннен – құралдың және іздердің өлшемдерін, пішіндерін, т.б. 
Қарау хаттамасында: бұзу объектілерінде қалдырылған іздердің орналасуы, олардың жалпы 
Іздер – хаттамаға бекітіліп және суретке түсірілгеннен кейін алынуы 
Трасологиялық сараптамаға іздің өзін немесе оның көшірмесін (қалпын), фотосуреттерін, 
Мұнда ескеріп кететін жәйт, бұзу құралдарының іздерін сараптамалық зерттеу 
Бұзу құрал-жабдықтарының іздерімен қатар өндірістік механизмдердің іздері де трасологияның 
Аталған өндірістік бұйымдар – адам өлтіру, қарақшылық, зорлау, жол-көлік 
Мысалы, зорлау болған жерден түйме табылған жағдайларда оның сезіктінің 
Көрсетілген мысалдардан трасологиялық зерттеудің негізгі мақсаты – жаппай өндіріс 
Бұл мәселені төмендегідей екі түрлі сұрақтарды қойып айқындауға, нақтылауға 
осы бұйым нақты бір агрегатта ( өндірістік механизде) жасалды 
әртүрлі жерлерде табылған бұйымдар бір жерден шығарылған партияға ( 
Бірінші жағдайда идинтификациялау объектісі ретінде белгілі өндірістік-механизм алынады. Екінші 
Бір жерден шығарылу қайнар көзін анықтау үшін олардың табиғатына 
- шикізаттың өзіне тән белгілері;  
- өндірістік-механизмдердің белгілері;  
- пайдалану (сақтау) белгілері пайдаланылады.  
Өндірістік механизм белгілері бұйым өндірісінің технологиялық процесін көрсетеді. Бұйымдарда 
Нәтижесінде бұйымдарда көлемді және беткі қабатты әртүрлі іздер (қысымның, 
Беткі қабатты іздер бұйымдарды таңбалайтын трафареттерден (темекідегі жазулар, электршамдарының 
Пайдалану кезінде өндірістік-механизмдердің жұмыс бөліктері кейбір өзгерістерге ұшырайды: бөлшектері 
Әрі қарай топтастыру кезінде бірге сақтау және пайдалану белгілері 
Егер зерттеу процесі кезінде бұйымның нақты бір өндірістік механизмде 
Құлыптар мен бекітетін құрылғыларды зерттеу  
Бұл тарау трасологиялық зерттеу бөліміндегі тараулардың ішінде жоғарыда қарастырылып 
Құлыптар әртүрлі конструкциялардан тұрады, соған байланысты олар төмендегідей әртүрлі 
Жабылатын объектіге орналасу тәсіліне байланысты – тұрақты (ойып орнатылған) 
Тағайындау мақсатына байланысты – жалпы типтегі құлыптар (есікке, жиһазға 
Бекітілетін құрылғының құрастырылуы бойынша – серіппелі, сувалды, цилиндрлі, бұрандалы, 
Құлыптың негізгі деталі – ригель болып табылады, ол құлыпқа 
Ілмелі құлыптарды жапқан кезде ригель имектің (дужканың) бір немесе 
Сараптамаға құлыппен қатар бөгетті, кедергіні бұзуға (немесе ашуға) қолданылуы 
Құлыптың ашылуы ригельдің жылжуы арқылы жүзеге асырылады. Қылмыс жасау 
Құлыпты ашу үшін – кілттер, желбезектер, басқа да заттар 
Ашу кезінде төмендегідей үш негізгі тәсіл қолданылады:  
құлыптың саңылауы арқылы құлыптың механизміне тікелей әсер ету; мұндай 
Ригельге сыртынан әсер ету жолымен ашу; бұл тәсілді қолдану 
Есіктің ішкі жағындағы құлыпында қалған кілтті бұрап жылжыту жолымен 
Құлыпты ашу мен құлыптың ішкі және сыртқы беттеріндегі іздердің 
Құлыпты бұзу, оны бекітілген жерінен ажыратып алу немесе құлыпты 
Аспалы құлып бүтіндігінің бұзылуы, оның қорабының бұзылуы (қорабтың біріктіріп 
Бұзылған құлыпты қарау негізінде оны ашу механизмі анықталады. Соның 
Бұзуға қолданылған құрал-саймандарды тауып алу және зерттеу үшін құлыпты 
Қарау хаттамасында құлыпты сипаттау кезінде – оның формасын, өлшемін, 
Құлыппен бірге оның бөлшектері, үгінділері және т.б. алынады.  
Құлыптың механизміне ешқандай артық әрекеттер жасауға болмайды, себебі ол 
Трасологияда келесідей мәселелер шешіледі:  
құлып қандай тәсілдерді қолданып ашылған (немесе бұзылған), ұсынылып отырған 
құлып қандай құрал тобымен бұзылған?  
құлыптағы (жабылатын құрылғыдағы) іздер қолдан жасалған кілт немесе жезбезекті 
құлып оны бұзған кезде қандай күйде (ашық, жабық) болды?  
ұсынылып отырған құлыпта жөндеу жұмыстары жасалған ба, жасалмаса оның 
құлып пайдаланылған ба?  
құлыпты басқа бір құралдармен немесе заттармен (шеге, сым-темір және 
келтірілген зақымға қарамастан құлып ашылады ма?  
Сақтандырылатын құрылғы пломбылары да трасологиялық объект болып табылады. Пломбыларды 
Пломбыны қарау кезінде хаттамаға оның: формасы, өлшемі, қандай материалдан 
Іздерді қарау және алу кезінде пломбы іздері ұзартқыш сақиналары 
Хаттамаға бекітіліп және фототүсірілім біткеннен кейін пломба алынады. Пломбыдағы 
пломбыдағы іздер пломбирге бірінші рет әсер етуге қатысты емес 
механикалық ықпалдардың нәтижесінде пайда болды ма, әлде бұл  
іздер пломбирдің екінші рет әсер етуінің нәтижесінде пайда болды 
пломбыдағы іздер оны ашу кезіндегі әрекеттердің нәтижесінде қалған жоқ 
пломбының ішіндегі сым (бечевка) зақымдалған ба, әлде зақымдалмаған ба?  
пломбының бүтіндігін бұзбай сымды бөліп алуға бола ма?  
пломба құралдың қандай тобын қолдану арқылы ашылған; пломба ұсынылып 
ұсынылып отырған екі (немесе бірнеше) пломбыдағы таңбалар бір пломбир 
зерттелетін пломбының беткі байланыс қабатындағы әріптік және сандық таңбалардың 
пломбының беткі қабатындағы із ұсынылып отырған пломба формасынан қалған 
Сараптама процесінде пломбыны ашу және ондағы іздерді зерттеудегі мән-жайларды 
2.3 Көлік құралдары іздерінің трасологиялық  
Көлік құралдарының іздері көліктік трасологиямен зерттеледі, оларға төмендегілер жатады:  
қозғалатын бөлшектердің іздері;  
көлік құралдарының сыртқа шығып тұратын бөлшектерінің іздері;  
көлік құралдарынан бөлінген бөлшектер мен детальдардың іздері.  
Көлік құралдарының іздері жол-көлік оқиғасын тергеу, сондай-ақ көлік құралдарын 
Көлік құралдары іздерін зерттеу арқылы көліктік трасологиядағы идентификациялық және 
Қозғалатын бөлшектердің іздеріне рельссіз көлік құралдарының (автокөлік, мотоцикл, трактор, 
Қатынасқа түсетін объектілердің өзіндік қасиетіне байланысты іздер – қозғалатын 
Қозғалатын бөлшектерден қалған іздер арқылы көліктің қозғалыс бағытын, жағдайын 
Артқы қосарланған дөңгелектердің болуы, болмауы арқылы, сондай-ақ автокөлік базасының 
Сорап ізінің ені – дөңгелектің артқы оң және сол 
Автокөлік базасы – бұл алдыңғы және артқы дөңгелек остерінің 
База, сорап іздері арқылы – автокөліктің түрі анықталады, ал 
Оқиға болған жерден көлік құралдарының табан шынжырының (гусениц) қозғалыс 
Көлік құралының қозғалатын бөлігінің іздері адам аяғының іздерін алу 
Егер көлік құралының қозғалатын бөлігінің іздері жәбірленушінің киімінен табылған 
Оқиға болған жерден алынған көлік құралының қозғалатын бөлшегі іздерінің 
Трасология арқылы келесідей сұрақтар шешіледі:  
із қандай модельді дөңгелектен қалған?  
оқиға болған жерде қалған көлік құралы іздерінің типі (маркасы, 
көлік құралынан қалған іздер қай бағытқа қарай бағытталған?  
бұл іздер ұсынылып отырған дөңгелектің ізі ма, жоқ па?  
жәбірленушінің киімінде қалдырылған іздер қандай дөңгелекпен (алдыңғы, артқы, оң 
Егер көлік сараптамасының мәселесі нақты бір (белгілі) көлік құралының 
Зерттеуге жататын үлгілер: көлемді және беткі қабатты іздердің сипатына 
Егер зерттелінетін іздер беткі қабатты болса, экспериментальды үлгілер де 
Қарау кезінде сәйкес учаскілері анықталмаған жағдайларда барлық дөңгелектердің іздері 
Оқиға болған жерден табылған детальдар мен бөлшектер көлік құралын 
Оқиға болған жерде қалған объектілер келесідей бейнеде сипатталып топтастырылуы 
көлік құралы әйнегінің, фар әйнегінің сынықтарының және басқа да 
лак, бояу қабаттарының бөлшектері;  
көлік құралы бөлшектерінің бөлігі;  
жеке тораптарының құрама бөліктері немесе тіреуіш детальдары.  
Фар және басқа да сынықтарды зерттеу арқылы көлік құралының 
Көлік құралдарынан бөлініп қалған лак және бояу қабаттарының бөлшектері 
Көлік құралы бөлшегінің сынықтары ретінде көбінде оқиға болған жерден 
Трасологияда бүтін затты бөлшек бойынша идентификациялау мәселесі қарастырылады. Оқиға 
Бүтін объект ретінде жеке заттар қарастырылады. Мысалы: куртка матасының 
Бұл объектілерді қарау және сараптық зерттеулер арқылы келесідей жағдайларда: 
Тергеуші оқиға болған жерден табылған және алынған заттардың бөлшектеріне 
Табылған заттардың топтық қасиеттерін анықтау негізінде олардың жалпы белгілерін 
Оқиға болған жерден табылған бүтіннің бөлшектері (оның формасы, өлшемі, 
Сараптамаға әртүрлі жерлерден табылған заттардың бөлшектері немесе заттар және 
екі (немесе бірнеше) объект бір бүтін затты құрайды ма?  
ұсынылып отырған объект (деталь, бөлшек) нақты бір механизмге (агрегатқа 
ұсынылып отырған заттар белгілі бір жиынтықты (комплектіні) құрайды ма?  
бұл заттар бір жерде (бір қорапта) бірге сақталды ма, 
Бүтінді бөлшек бойынша анықтау кезінде жүргізілетін трасологиялық зерттеулер материалтанушылық: 
Сот трасологиялық сараптама алуан түрлі қылмыстық істер бойынша тағайындалады, 
Аталған сараптаманың ғылыми негізі болып іздердің пайда болу заңдылықтарын 
Сот трасологиялық сараптаманың пәнін келесі мән-жайлар құрайды, олар:  
әр түрлі объектілердің қалдырған іздері арқылы олардың топтық немесе 
қалдырылған іздердің пайда болу жағдайлары;  
бөлшектердің бір бүтінді құрау жағдайы.  
Сот трасологиялық сараптама объектілері:  
іздер;  
олардың моделдері;  
заттай дәлелдемелері;  
оқиға болған жердің материалды жағдайы;  
зерттеу үшін үлгілер.  
Іздердің пайда болу процесіне екі түрлі объекті қатысады, олар 
Трасологиялық сараптаманың объектісі болып кез келген іздер емес, ал 
Іздерде, қылмысты тергеуге қатысты объектілердің бір бірімен байланысу фактілері, 
Бұл сараптамада іздердің әр түрлі топтары орын алады, олар 
гомеоскопиялық;  
механогомикалық;  
механоскопиялық;  
жануарлардың іздері болып бөлінеді.  
Дактилоскопиялық сараптамаға қойылатын сұрақтар:  
аталған заттағы қалдырылған із қолдың ізі ма;  
қолдың ізі тұлғаны теңестіруге жарамды ма;  
саусақтың іздерінің орналасу механизмы, қандай қолмен, саусақпен қалдырылған;  
саусақ іздерінің орналасу ерекшеліктері қандай;  
қалдырылған ізге қатысты тұлғаның қолының ерекшеліктері бар ма;  
қолында із қалдыру кезінде сақина, сағат, зергерлік бұйымдар болған 
қолдың ізін қалдыру уақыты;  
қалдырған қол ізі тұлғасының жасы, жынысы;  
затта қалдырылған іздер неше адаммен қалдырылған;  
затта қалдырылған іздер белгілі бір тұлғамен қалдырылған жоқ па;  
Аяқ, аяқ киіммен қалдырылған іздерді зерттеуге қатысты сараптамаға қойылатын 
аяқтың ізі жалаң аяқ, аяқ киім ізі ма;  
қандай аяқпен қалдырылған;  
қалдырылған жалаң аяқ іздің, аяқ киім ізінің размері, ерекшелігі;  
із қалдырған тұлғаның психофизиологиялық күйі, физикалық жағдайы (жынысы, бойы, 
із қалдырған тұлғаның бағыты, қозғалыс күйіндегі ерекшеліктері;  
оқиға болған жерде із жалаң аяқ, аяқ киіммен қалдырылған 
Адамның тісімен қалдырылған іздерді зерттеу кезінде қойылатын сұрақтар:  
ұсынылған заттарда тістің іздері бар ма;  
із адамның тісімен қалдырылды ма;  
берілген іздер теңестіруге жарамды ма;  
астыңғы немесе үстіңгі тістермен із қалдырылды ма;  
тіс іздерінің пайда болу механизмі қандай;  
тіс аппаратының ерекшелігі қандай;  
із нақты осы тұлғамен қалдырылған жоқ;  
бір адаммен немесе әртүрлі адам тісімен қалдырылған ба.  
Көлік құралдарының іздеріне қатысты тағайындалатын сараптама:  
оқиға болған жерден табылған іздер көлік құралдарының жүру бөлігімен 
із бойынша көліктің түрі мен типі, маркасы, моделі;  
із бойынша қозғалыс бағыты;  
табылған із нақты осы көлікпен қалдырылған ба.  
Бүтінді бөлшек арқылы анықтау:  
объектілер бір бүтінді затты құрай ма;  
әртүрлі жерден табылған бөлшекте бір бүтінді құраған ба.  
Бұзу құралдарымен қалдырылған іздерді анықтау мақсатымен, оның қандай бұзу 
Іздерді анықтауда қолданылатын тәсілдер  
Сырт жақта қалдырылған көлемді, сыртқы, боялып қалдырылған таңбалар 
Таңбаны бақылау мүмкіндігі таңбаны құрайтын зат және 
Егер де түссіз таңбаларды айқындау туралы айтатын болсақ, онда 
Тері – майлық зат өзінің ашықтығын өзгерте алады және 
Сонымен қатар, сәуленің ыдырау үдемелігі таңба құрайтын 
Қандай жағдай болса да, тергеуші өзінің бай тәжірибесінің арқасында 
Тергеу және сараптама тәжірибесінде қол таңбаларын анықтаудың көптеген 
Көзбен көруге болатын түрлеріне лупа көмегімен көру, жарыққа ұстап 
Табудың қолмен көру әдісі май-тері шығудың құрамына енетін заттардың 
Қол саусақтарының көрінбейтін таңбаларын анықтаудың химиялық әдістері тері-май 
Реактив сұйықтығын сіңдіре алатын беткейлерде ғана химиялық реактивтерді 
Саусақ таңбаларын сәтті анықтау мен қылмысты ашу  
Қылмыс жасалған орынды тиянақты тексеру барысында қол саусақтарының таңбаларын 
Құқық жүйесіне тиімді пайда келтіре алатын ең жақты  
Тергеушілер мен полиция қызметкерлері қылмыс болған жерде ешқандай өзгерістердің 
Тергеуші қылмыс болған жерде тері-май шығуларының таңбасыз іздерін 
Бұл шабаданда бар үлкейткіш шынының көмегімен қиғаш түсетін жарықтың 
Демек, таңбаларды тексеру мен айқындау барысында тексеруді жүргізіп 
Қол саусағы таңбаларын бекіту мен көшіру  
Қылмыс жасалған жерде қол саусақтарының таңбаларын табу – қылмысты 
Дактилоскопиялық сараптама үшін қол таңбаралы бар зат қажет, ол 
Криминалистика әдебиетінде тері-май шығулары бар саусақ таңбаларын айқындау, 
әдеттегідей және қиғаш түсетін жарықта масштабпен суретке түсіру;  
табылған таңбаларды дактопленкаға артынан көшіретін ұлпалармен тозаңдандыру;  
йод буымен ыстау;  
көлемі үлкен таңбалардан таңба дайындау.  
Осы әдістердің барлығын біртіндеп қарастырайық.  
Суретке түсіру  
Саусақ таңбаларын алудағы тәсілдердің біреуін қолданбас бұрын, алдымен оны 
Ұлпалармен ыстау.  
Таңбаның орналасқан жерінен алуға мүмкіндік жоқ болған кезінде қолданылады. 
Таңбаларды тозаңдандыру үшін ұлпа мен бояу жаққыштар кепкен болуы 
Демек, таңба жоғарыда аталып кеткен әдіспен ысталған, оны енді 
Бұл пленка заттан оңай ажыратылады, содан кейін жабысқақ жағымен 
Таңбаны көшіру үшін қолданылатын осындай пленкалар тергеу шабадандарында 
Йодтың буымен ыстау.  
Таңбаны йодтың буымен ыстау ұсақ, майда заттардың тері-май 
Бастапқы материал ретінде кез-келген сипаттағы фотопленкалар қолданылады, таңбаларды бекіту 
Қазіргі кезде, аталып кеткен әдістерден басқа, сонымен қатар, термовакуумды 
Дактилоскопиялық сараптаманы тағайындау кезінде сарапшыға салыстырмалы материалдарды ұсыну қажет: 
Саусақ таңбаларын сараптамаға жіберген кезде келесіде көрсетілген ережелерді сақтау 
Осы қорапта бар жәшіктің немесе басқа да заттың жақтарына 
Таңбасы бар зат түгел жабық қорапта болуы тиіс;  
Таңбасы бар сынғыш заттар (шыны, шыны ыдыс, және т.б.) 
Қол саусақтарының таңбасы криминалистикалық ақпаратқа өте бай. Саусақтың 
Бірақ та, саусақ таңбаларының криминалистикалық маңызын да тым көтермелеуге 
Қылмыс жасалған жерде қалдырған саусақтарының таңбалары арқылы 
Криминалисттер көп уақыт бойы қолғаппен қалдырылған іздерді зерттеп, солардың 
Тоқыма қолғаптарды анықтауолар тоқылған тоқыма жіптердің құрылысына, тоқу әдісіне, 
Қолғаптарды олардың іздері бойынша анықтау көп білімділікті, тәжірбиені қажет 
Іздестіру жұмыстарының қиындықтарын шешу, айқындау және диагностика жұмыстарын 
Сұрақтың теориялық және практикалық мүддесінде таңба иелері жөнінде дұрыс 
Аяқ іздерін табу, оның негіздері, классификациясы және салыстыру белгілері.  
Із сөзі төрт мағына береді:  
Дақ, заттың таңбасы (адамның, жануардың аяғы т.б.);  
Бір нәрсенің қалдығы не белгісі (беттегі шешек ауруының дақтары, 
Бір нәрсенің себебі (жылдар салған сызаттар);  
Табанның ізі;  
Трасологиялық тұрғыда іздерді әртүрлі негізде классификациялауға болады, олардың әрқайсысы 
Трасологиялық зерттеулердің объектілері және іздерді әртүрлі негізде классификациялау.  
Із тастаушы объектілер  
Із тастау механизмі  
Трасологиялық зерттеулер объектілері  
ІЗДЕР  
Із тастаушы объект бойынша  
Із тастау механизмі бойынша  
Қол іздері  
Аяқ іздері  
Тіс іздері  
Аяқ киім іздері  
Транспорт іздері  
Қару-жарақ,  
құрал-сайман іздері  
Үстірт  
Қатпарлану іздері.  
Қатпар түсу іздері.  
Боялған  
локальды.  
Көлемді  
Статикалық  
Динамикалық  
Түссіз  
Перифериялық  
Із бен заттың қылмыстық процессуалдық мағынасы олардың қылмыстық 
Аяқ іздерін табу шаралары:  
Оптикалық (визуальды)-көлемді, боялған және нашар көрінетін іздер үшін.  
Бұл тәсіл қарама –қайшылықты күшейту негізінде құрылған, яғни жарық 
Жазықтықты белгілі бір бұрыштан жарықтандыру немесе берілген жазықтытқты әртүрлі 
Мөлдір, тұнық заттарды жарыққа қарау;  
Жазықтықты лазерді, УФ сәулесінің көзін, жазық фильтрларын пайдалана 
Берілген шаралар қарапайым, қол жетерлік және аяқ киім ізін 
Ал физикалық және химиялық шаралары қол іздерін табу шаралары 
Оқиға орнында табылған іздер сол жерді бақылау барысында жазылған 
[ҚР ҚІЖК 120 бап]  
Кейбір іздері суреттегенде оқиға орнын бақылау хаттамасында мына шарттар 
Із табылған жер және із қалған жердің сипаттамасы 
Іздің түрі (көлемді және үстірт);  
Іздің пішіні (туфли, етік, бәтеңке, жалаң аяқ);  
Іздің көлемі;  
Іздің суреті (көрінер болса);  
Өкшенің жеке ерекшеліктері (таға, жамау, ұлтаңдар);  
Ізді тауып, белгіле шаралары (жазықтықта ұнтақ себу, жабысқақ лентаға 
Ізді алу және арнайы қораптарға салу.  
Оқиға болған жерді тексеру хаттамасынан үзінді.  
Іздерді арнайы материалға көшірме жасау кезінде кейбір мағлұматтар жоғалуы 
Із қабылдаушы материал ретінде:  
Дактиллопленка (мөлдір, түссіз, қаралау) дұрыс;  
Бекітілген фотопленка.  
Ізді қалып жасау арқылы көшірген сәтте «К» пастасы 
Ұн, бор сияқты ұнтақта топырақты жерлерден іздерді алу өте 
Ұнтақты заттардағы ізді алдын-ала шашқа арналған лакпен немесе 
Көлемі үлкен аяқ киімнің гипсті қалыпты үш ідіспен 
Құйма әдіспен;  
Сеппе әдіспен;  
Аралас әдіспен;  
Іздің қалыбын алу үшін ең алдымен іздің өзін дайындап 
« Үйдің сол түсті қабырғасындағы терезе түбінен 15 см. 
Іздер заттарымен бірге мына жағдайларда алынады:  
Заттар аз көлемді және үстінде көп іздер бар, сондақтан 
Іздерді алу олардың белгілерін жоғалтуға және олардың идентификациялық мәнін 
Іздің көшірмесін жасау мүмкіндігінің жоқтығы. Егер заттар өте үлкен 
Құйма әдісімен алынатын жағдайда гипстен құймақ дайындалады (2,5-2 
Сеппе әдісінде гипсті електен өткізіп немесе ірі көзді мата 
Аралас әдіс. Алдымен сеппе әдіспен гипстен іздің қабыршаң мүсіні 
Қарға түскен іздің қалыбын алу әдісінің өзіндік ерекшелігі бар. 
Гипсті мүмкіндігі болғанша төменгі t0 дейін салқындату қажет. 
Қағаз үстіне гипсті жұқалап сеуіп қар үстіне қою 
Суға салқындату үшін қар қосқан жөн, із құйылған ыдысты 
Бұл істің барлығы гипс құймағының t0-сының төмен болуының қажеттігінде, 
Іздің мүсінін алу әдісін білу, оны дайындау аяқ ізімен 
ҚОРЫТЫНДЫ  
Жасалған қылмысты тез арада ашып, қылмыс жасаған адамдарға тиісті 
Бұл алынған мәліметтер қылмыс бойынша криминалистикалық болжаулар құруға, іздестіру 
Іздердің көмегімен шешілетін мәселелерді идентификациялық және идентификациялық емес деп 
Іздерді криминалистикалық зерттеудің негізінде пайда болған негізгі қағидаларға мыналар 
Материалдық дүниедегі объектілердің жекелілігі, соның ішінде объектінің сыртқы құрылысының 
Объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы тұрақтылығы – бұл белгілі бір 
Объектілердің сыртқы құрылысы, соның ішінде оның жеке белгілері (детальдары), 
Пайда болатын ізде объектінің сыртқы құрылысының көрініс табуы айналы 
Әрбір қылмыстық акт қоршаған ортада өзгерістерді тудырады. Қылмыстық іс-әрекеттерді 
Қылмыстық оқиға, әдетте, оқиға орын алған жерде, айналасындағы жағдайдың, 
Заң ғылымының докторы, профессор Е.Г.Жакишев, криминалистиканы қылмыспен күресудегі рөлінің 
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:  
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамызында қабылданған., 21 
Е.Ғ. Жәкішев, А.А. Исаев және авторлар ұжымы.  
Криминалистикалық техника тарауы бойынша қысқаша дәрістер жинағы./Б.Салаев, Ш.Әмитов, М.Сатыбалдинов. 
Арыстанбеков М.А., Шакенов А.О. Криминалистика. Оқу-әдістемелік құрал. - Қарағанды, 
Нұргалиев Б.М., Шакенов А.О. Криминалистика. Оқулық кұрал. -Қарағанды, 2001.- 
Россинская Е.Р. Криминалистика. -М., 1999 г. 489 с.  
Дильбарханова Ж. Дактилоскопия: уч.пособие. -Алматы, 2001. 235с.  
Иванов Л.А. Основы транспортной трасологии. –Саратов, 1995. 167 с.  
Абуов А.Ғ. Криминалистика негіздері. -Алматы: Жеті жарғы, 2004. 354 
Тілеубергенов Е. Криминалистика. -Алматы, 2002. 245 с.  
Исаев А.А., Шакенов А.О. Криминалистика және сот сараптамасы сұлба 
Коғамов М.Ч. Актуальные проблемы совершенствования расследования преступлений в Республике 
Жәкішев Е.Г. Криминалистиканың пәндік сипаттамасы және методологиялық негізі. -Алматы, 
Бычкова С.Ф., Гинзбург А.Я. Следственные действия. Краткий комментарий к 
Русаков М.Н. Следы преступления.- Омск,1988. - 295 с.  
Алмаганбетов П. Дактилоскопия. -Алматы, 2001. - 176 с.  
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. 1997 жылы 16 шілдеде

Қазақстан Республикасы

   РЕФЕРАТ

Тақырыбы:___________________________________

                                          Орындаған:__________________

                                    Тексерген:__________________

                               Алматы-2013