Соттық ұйымдардың құрамы

Соттық ұйымдардың құрамы. Соттық мекемелерге әртүрлі  мемлекеттік қызметкерлер кіреді: прокурорлар (сот кезінде), соттық тергеушілер, соттық кеңсенің қызметкерлері, соттық мәжілістердің  хатшылары және т.б. Судьялар, прокурорлар, соттық тергеушілер жалпы барлық елдерде магистраттар, ал қалғандарын — соттық мекемелердің қызметкерлері деп атайды. Соттың көп қызметкерлері осы немесе басқа да салада соттық процесстерге қатыса алады (мысалы, прокурорлар, айыптауды ұстанатындар, хатшылар, мәжілістің хаттамасын жүргізетіндер), бірақ соттық мәжілістегі басты роль судьяға (судьяларға) беріледі, халықтық мәжіліскерлерінде судьялармен тең процессуальдық құқықтары болса да. Адамдарды соттау шешімдері бойынша, оған ұсынылған өкілеттіліктеріне байланысты, судьяларға жоғарғы талаптар қойылады. Судья кәсіби талаптарға жауап беруі тиіс (жоғарғы заңгерлік білімі және басқа да заңгерлік лауазым жұмыстарындағы анықталған өтілі), жоғарғы моральдық сапаларына ие болуы керек (тек қана сотталмағаны емес, сонымен қатар беделді де болуы керек), анықталған өмірлік тәжірбиесі болуы керек (негізінде заңда судьялар лауазымына отыру үшін жоғарланған жасы қаралуы керек).

Соттық мекемелердегі осы да немесе басқа да судьялардың саны қатты байқалуы мүмкін. Аудандық, муниципальаралық соттар штаттарында, соттық аймақтар соттарында, алғашқы инстанциялар бойынша қаралатын, 10 және одан да көп судьялар болуы мүмкін, Германиядағы әділеттің бес федеральды соттарында әрқайсысынан орташа 21 судья, АҚШ Жоғарғы соттарында - 9 судья, Жапонияда – 15 судья, Үндіде – 17 судья жұмыс жасайды.

Соттар әртүрлі тәсілдермен  ресімделеді. АҚШ-тың көптеген штаттарында судьялар сол елдің азаматтарымен сайланады. Сонымен қатар, тоталитарлық социализм елдерінде төменгі соттардың судьялары азаматтармен немесе өкілдік ұйымдармен сайланады, ал жоғарғылары — өкілдік ұйымдармен (мысалы, облыстық соттары — облыстық кеңестермен). Еліміздің көбіне судьялар сайланады, бірақ жоғарғы соттарда негізінде бұл әртүрлі биліктің тамырларынан болады. АҚШ-та Жоғарғы сот сенаттың келісімімен президентпен тағайындалады, Жапонияда — министрлер кабинетін ұсыну жөніндегі императормен (бас судья) және кабинетпен (қалған судьялар) сайланады. Италия және Францияда судьялар соттық өз-өзін басқару басқармаларының конкурсы бойынша – магистратураның жоғарғы кеңестері бойынша сайланады, Ұлыбрита¬нияда — лорд-канцлермен (негізінде, әділет министрмен) конкурссыз, бірақ кеңес бойынша комиссия кезінде (оның құрамы таратылмайды). Судьялар немесе өмір бойына сайланады, бірақ практикада анықталған жасқа жеткенше лауазымда болады (Ұлыбританияда - олар 72 жасқа жеткенде, отставкаға кетуге міндетті, Жапонияда - 65), не болмаса анықталған мерзімде (негізінде алғашқы рет мерзімі бес — он жыл, ал екінші рет — өмір бойы). Тоталитарлық социализм елінде судья анықталған мерзімге сайланады, ереже бойынша бес жылға. Судьялар қылмыс жасаған болса, қандай да болсын жаман мінез-құлықтар көрсеткен болса, олар лауазымдарынан тез арада алынады, бірақ бұл ерекше тәртіппен – соттық өз-өзін басқару ұйымдарымен немесе олардың қатысуымен жасалынады.

Халықтық мәжіліскерлер әлеуметтік елдерде ашық дауыспен жұмыс орындарында азаматтар жиналыстарында сайланады. Ассиздер, шеффендер, мәжілістің сот мүшелері (еліміздің қатарындағы 70 жастан аспағандар) муниципальды кеңестермен сенімді азаматтардың арасынан іріктеледі, олардың жалпы тізімі құралады, содан соң, жеребе бойынша соттық мәжілістерге қатысады. Нақты істі қарау үшін сот мүшелерін іріктеу басқалай да жүзеге асырылуы мүмкін: судьяның шешімі бойынша, соттық процессте жан-жақтан келісілген.

Прокурорлар және соттық тергеушілер  кей елдерде сол тәртіппен, судьяға  қатысты, бірақ өмір бойы емес, басқа елдерде — қатаң централизациялау және бағыну тәртібімен (тоталитар¬лық социализм елінде және бірнеше әлеуметтік елдердің мансаптарында — бас немесе бас прокурормен).

Магистраторлар лауазымының үміткерлеріне, соның ішінде судья лауазымдарына, ескертілгендей, жоғарғы талаптар ұсыннылады. Жоғарланған жас шамасы кейде  заңмен анықталады (Украина конституциясы  бойынша — 25 жылдан кем емес), бөлек  жағдайларда — әдеттегілектермен (Францияда 40 жастан асқан тұлғаны сайлау қабылданбайды). Бірнеше елдерде судья қызметінің жұмыстары үшін алдын-ала баспалдақтардан өтуі тиіс. Бұл көп уақытты алады, сондықтан да судья жас болуы мүмкін емес. Германияда заңгерлік жоғарғы оқу орындарын аяқтаған соң, және мемлекеттік (теоретикалық) емтиханды тапсырған соң, судьялық лауазымға үміткер сотта ұзақ сынақтан өтеді, әдетте кеңселік лауазымдарда, тергеуші лауазымдарында және т.б. Содан соң судьялардың және басқа да соттық қызметкерлердің алдында емтихан тапсыруы керек. Емтихан тапсырғандарға судья атағы тағайындалады, бірақ судья лауазымы ұсынылмайды: тұлға тек қана осындай лауазымдардың үміткерлер тізіміне қосылады (тізімдер федеральды әділет министрлігімен, сонымен қатар топырақтар әділет министрлігімен сот орындарын орналастыру үшін жүргізіледі) және әділет ұйымдарындағы басқа жұмыстарға уақытын таба білуі керек. Алайда, Италияда, Швецияда, бірнеше басқа елдерде судья лауазымына деген жол, өте қысқа болады.

Судьялардың мәртебесі. Жоғарда, судьялардың мәртебесінің бірнеше элементтері туралы айтылып кеткен, соның ішінде оларды тағайындау және жылжытулар тәртібі туралы. Судьялар мәртебесінің маңызды жағдайы, ауыстырылмайтын қағидалар болып есептеледі. Бұл судьяның лауазымынан тез арада ауыстырылмайтынын білдіреді, шектелген жастың белгіленген заңмен басталуына дейін, оның қылмыс жасағаны немесе дөрекі мінез көрсеткен жағдайын есептемегенде (қағида: судья өзінің лауазымында қала береді, егерде ол өзін жақсы алып жүрсе), өз еркімен отставкаға кетуі мүмкін емес. Ауыстырылмайтын, сонымен қатар билікте судьялардың жағдайына әсер етпейтінін білдіреді. Тоталитарлық социализм елдерінде судьялар да, депутаттар сияқты, сайлаушылармен мезгілінен бұрын шақырылуы мүмкін, оларды сайлаған немесе сәйкес өкілеттік ұйымдармен. Судьялар тәуелсіз және тек қана заңға бағынады. Олардың деполитизациялау және департизациялау қағидалары мойындалады. Ереже бойынша, судьялар саяси партияларға, саяси акциялардың ереуілдіктеріне қатысуға тыйым салынады. Судьяларға лауазымдардың сәйкес келмеушіліктер қағидалары таратылады: олар басқа сауда және өндіріс қызметтерімен айналыса алмайды. Соттық мекемелерде туыстық байланыстар шығарылады. Лауазымға келу уақытынан судьяларды марапаттау, азайтылмайтыны заңмен тағайындалған.

Соттық ұйымдардың жүйелері. Соттық ұйымдардың жүйелері унитарлық және федеративтік мемлекеттерде бірдей болуы мүмкін емес. Унитарлық мемлекеттерде жалпы соттардың бірыңғай жүйесі бар. Федеративтік мемлекеттерде бірыңғай жүйе болуы мүмкін (мысалы, Канада), бірақ федеральдық соттардың бөлек жүйелері және федерация субъектілерінің соттарының бөлек жүйелері де болуы мүмкін (мысалы, АҚШ-та штаттардың жоғарғы соттарының басшысымен, бірақ соңында, соның ішінде және штаттардың жоғарғы соттарында, соңғы инстанция болып АҚШ-тың Жоғарғы соты есептеледі. Егерде «екі жүйе» болса, федеральдық соттарда тек қана федеральды заңдар қолданылады, соттар штаттар — және федеральды заңдар, федерация субъектілерінің заңдары (әрине, өзінің штатының).

Барлық мемлекеттерде, кішкентайлардан  басқа, мысалы Науру, Тувалу, онда тұрғындар 10 мың адамды құрайды, жалпы соттардың бірнеше әртүрлі звенолары қолданыста болады. Басында соттың алғашқы инстанциясының ісі қаралады (бейбіт соттар, полициялық соттар, аудандық соттар, соттық аймақтардың соттары және басқалары). Көптеген елдерде екінші инстанция, ерекше апелляциондық немесе жоғарғы соттар болып есептеледі (тоталитарлық социализм елдерінде осындай звеналар жоқ), алғашқы инстанция сотының шағымымен шағымданатын. Апелляциондық сотта барлық процесс алғашқы инстанцияға ұқсас қайталанады, бірақ жаңа куәгерлер, қосымша дәлелдемлер қатыстырылуы мүмкін. Келесі инстанция — кассациондық. Бұл не болмаса ең жоғарғы сот, не болмаса жоғарғы сот, кейде арнайы кассациондық деп аталатын. Олар кәсіби соттардың құрамында ақылдасады (халықсыз және мәжілістің сот мүшелерісіз), бірақ деректерді, дәлелдемелерді қарамайды, соттық процессте заңды қадағалау көзімен тексереді (кейде және соған дейін, мысалы, алдын-ала тергеу барысында). Жоғарда жазылған жобалардың бірнеше елдерде өзінің ерекшеліктері бар. Жоғарғы соттар, конституциямен немесе заңмен бекітілген, бөлек істерді қарайды, алғашқы инстанцияларда, кейде тіпті сот мүшелерінің немесе халықтық мәжіліскерлердің қатысуымен (қылмыстық істер). Алғашқы инстанциялардың соттары көптеген қылмыстық және азаматтық істерді қарайды, бірақ барлығын емес: бірқатар істер жоғарғы соттармен шешілетін. Айтылғандар дүниежүзілік судьяларға да қатысты, жекедара белгілі қылмыстық істерді, сонымен қатар арыздың аз құнымен азаматтық істерді де қарайтындар.

Судьялық өз-өзін басқару. Ескертілгендей, соттық билік арнайы ұйым болып есептеледі, соттардың тәртібін бақылауға, олардың тағайындалуы, орналасуы, лауазымда жоғарлауы магистраторлардың тәртіптік жауапкершілігі (соттар, прокурорлар, соттық тергеушілер) туралы сұрақтары тартылған. Бұл ұйым сотты тексереді, үміткерлерді судьялық лауазымдарға тағайындауға ұсынады. Ол әртүрлі аталады. Италияда, Францияда, Румынияда бұл жоғарғы магистратура кеңесі, Болгарияда — Жоғарғы соттық кеңесі, Албанияда — Әділеттің жоғарғы кеңесі, Украинада — әділеттің Жоғарғы кеңесі. Әдетте бұндай ұйымның құрамына жоғарғы соттың төрағасы, әділет министрі, бас прокуроры кіреді; оның мүшелерінің жартысы мемлекеттің басшысымен тағайындалуы мүмкін (бірқатар елдерде парламент палатасының ұсынысы бойынша), жартысы соттың жалпымемлекеттік съездінде сайланады (социалистік елдерде ерекше практикаланады).