Атмосфераның құрамы

. Жалпы соңғы  жылдары ауаға автокөліктен шығарылатын  зиянды заттектер көлемі 2 млн.тоннадан асып отыр.

Қазақстанның әр облысының ірі тұрақты көздерінен атмосфераға шығарылатын зиянды заттектердің орташа жылдық мөлшері.

ҚР облыстарының атауы	Зиянды заттек шығаратын  кәсіпорындар саны	Атмосфераға тасталатын зиянды заттектердің көлемі
		Қатты	Газ тәрізді және сұйық	Оның ішінде:
				SО2	Н2S	СО	NOХ	NH3
Қазақстан	2921	687	1640	983	1,3	360,5	160	1,2
Ақтөбе	97	5	41,6	8,3	-	19,4	1,2	-
Алматы	293	31,2	41,1	23,5	-	5,6	4,0	0,1
Атырау	105	2,4	133	38,5	0,1	52,2	7,6	-
Шығыс Қазақстан	390	35,8	129	85,2	0,9	33,3	7,5	0,1
Жамбыл	261	5,6	14,2	6,9	-	2,2	4,6	0,1
Батыс Қазақстан	200	3,0	12,3	3,0	-	3,2	1,9	-
Қарағанды	231	240	770	567	0,3	157,9	39,9	0,2
Қызылорда	44	10,6	60,2	8	8	35,7	1,1	-
Қостанай	265	46,4	41,7	32	-	5,6	3,4	-
Маңғыстау	37	17,2	53,8	1,3	-	5,0	5,4	-
Павлодар	167	202	238,4	152	-	26,9	54,0	-
Солтүстік Қазақстан	267	42,7	39,5	25,6	-	6,1	7,1	-
Оңтүстік Қазақстан	84	0,9	19,2	2,8	-	2,3	1,0	-
Астана	56	20	21,5	13,8	-	1,0	6,7	-

Ғылыми зерттеулерге сүйенсек шу тағы басқа да физикалық  ластағыштар адаммен қатар өсімдіктерге де, жануарларға да әр түрлі әсер етеді. Мысалы, реактивтік ұшақтардың шуынан аэродром аймағындағы өсімдік  түрлерінің өсіп-өнуі тежеліп, олардың  кейбір түрлері жойылып кеткен жағдайлар  да кездеседі.

Американдық музыкант әрі әнші Д. Ретолэк 1969ж музыканың  өсімдіктерге тигізетін әсерін зерттеген, Бах музыкасының және Индия әндерінің  көптеген өсімдіктерге қолайлы әсер тигізетінін ашып көрсеткен.

Атмосфераның ластану  деңгейі мен ластағыштардың орта

тәуліктік мөлшері  арасындағы байланыс

Ауаны ластайтын  негізгі заттектер	Қауіпті класы	Ластағыштардың  концентрациялары жоғарылаған (мг/м3) кездегі  ауа бассейінің жағдайы
		Қауіптілік туғызуы  мүмкін	Қауіпті	Төтенше қауіпті
Анорганикалық шаң	ІV	0,15	0,75	3,75
Күкіртті газ	ІІІ	1,05	0,2	0,38
Азот оксиді	ІІ	0,085	0,255	0,765
Көміртек оксиді	ІV	3,0	5,0	25,0
Көмірсутектер	ІV	1,5	7,5	37,5
Күйе	ІІІ	0,05	0,25	1,25
Фенол	ІІІ	0,01	0,04	0,16
Қорғасын	І	0,0007	0,00126	0,00224
Күкіртті сутек	ІІ	0,008	0,024	0,072
Күкіртті көміртек	ІІ	0,005	0,015	0,45
Аммиак	ІV	0,2	1,0	5,0
Күкірт қышқылы	ІІ	0,1	0,3	0,9
Тұз қышқылы	ІІ	0,2	0,6	1,8
Формальдегид	І	0,012	0,036	0,108
Сынап	ІІ	0,0003	0,00054	0,00096
Фтор қосылыстары	І	0,005	0,015	0,04

Атмосфералық ауаға  ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік  болып саналады. Ол көптеген қалаларда  бірінші орындағы ластаушы көзге  жатады. 6-шы кестеде келтірілген  мәліметтерден бензин қозғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектері мен олардың толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері дизель қозғалтқышыныкінен анағұрлым жоғары екені айқын  көру

Әртүрлі қозғалтқыштарды  пайдаланғанда ауаға шығатын  газдардың мөлшері

Ластаушы заттектер	Шыққан газдың мөлшері, %
	Карбюраторлы	Дизельді
Көміртек монооксиді	5-12	1,0-10,0
Көміртек диоксиді	0,5-12	0,01-0,5
Азот оксидтері	0,0-0,8	0,0002-0,5
Көмірсутектер	0,02-0,3	0,009-0,5
Альдегидтер	0,0-0,2	0,001-0,009
Күйе	0,0-0,4	10-ға дейін
Бенз(а)пирен	10-20 дейін	10-ға дейін

Автокөлік қозғалтқыштарында  жану процесіне шығатын ең қауіпті  құрауыштардың бірі бензиндегі тетраэтилқорқасыннан Pb(C2 Н5)4 түзілген пайдаланылған газдағы қорғасын қосылыстары 1л бензиндегі жаққанда ауаға 200-700 мr Pb бөлініп отырады./9-12/

Күкірт қосылыстары  ауаға негізінде құрамына күкіртті көп көмір мен мазутты жаққанда бөлінеді. Мысалы, электр энергиясын алуға  пайдаланылатын көмірдегі күкірттің  мөлшері орта шамамен 2,5%, сондықтан  электростанцияларында 1млн.тонна көмір  жағылғанда 25 мың тоннаға дейін  күкірттің диоксиді бөлінеді.

 

Бензинді қозғалтқыштың  пайдаланған газындағы көміртек оксиді мен бензапиреннің мөлшері  

 

Жұмыс істеу тәртібі	Мөлшері
	СО,%	Бензапирен, мкг/100м3
Бос жүрісі	2,5-3,0	4000
Бір қалыптылықпен  қозғалу	0,5-3,0	>4000
Екпін	2,0-5,0	10000
Тежелу	4-ке дейін	28000

Мұнай өнімдерін  отын ретінде қолданғанда қоршаған орта жану процесінің нәтижесінде түзілген күкірт оксидтерімен (SO және SO3) ластанады.

Өнеркәсіп орындары атмосфераны газдармен және ұзақ қалқып жүретін майда шаң-тозаңдармен  ластайды. Әсіресе миллиондаған тонна  көмір мен мұнайдың жануы негізінде  пайда болатын көмір қышқыл газының  көлемі аса үлкен. Халықаралық зертеу қорытындылары бойынша, бұл газдың көлемі жылына 0,3-0,5 пайызға өсіп отыратыны  анықталды. Ал оның табиғи мөлшері 0,003 пайыз. 1958 жылдан бері оның көлемі тағы да 1,13 пайызға өсті. Ауаның көмір  қышқыл газымен толықтырылуы жақсы  нәтиже бермейтіні белгілі. Егер көмір  қышқыл газы жинала берсе, онда күн  сәулесі энергиясы жерге жетпей, биосферадағы сулар қатып қалып, мұзға айналады, яғни мұз дәуірі қайтадан орнауы мүмкін деген болжам бар.

Ауаға кейінгі кезде  оттектің азаюы байқалып отыр, Өйткені  оны көптеген организмдер, неше түрлі  транспорттар пайдаланады. Бір автомобиль 1000 км жол жүргенде, бір адам бір  жыл ішінде дем алуға жұмсайтын  оттегін жояды.

3. Қорытынды мен ұсыныстар

Ауаның ластануын болдырмау  және оның зиянды зардаптарын жою  мынадай негізгі бағыттарда жүргізілуі қажет:

1. зиянды, ластаушы заттарды ауаға шығармау;
2. ластаушы заттар әсерлерінен қорғану;
3. ластаушы заттардың зиянды әсерін, зардабын жою;
4. зиянды әсерлердің алдын алу, оларды болдырмау;

Атмосфераны қорғау шараларын төрт топқа бөлуге болады:

1. Техникалық тазалық шаралары: түтін мұржаларын биік салу, түтін, газ тазартқыштарын орнату, жабық газ шығармайтын технологиялық және тасымал машиналары, қондырғылар
2. Технологиялық шаралар: толық немесе жартылай тұйықталған технология құру; шикізатты қалдықсыз өңдеу; шикізаттың, отынның зиянсыз түрлерін қолдану; өндірісті автоматтандыру.
3. Өндірісті ұйымдастыру шаралары: өндірістік жасыл алаңдар, санитарлық алқаптар құру; өндірісті жел бағытына, жер жағдайына тиімді орналастыру; зиянды өндірісті жел бағытына, жер жағдайына тиімді орналастыру; зиянды өндірісті қаладан тысқары жерге орналастыру; қалалар, елді-мекендерді көгалдандыру және тиімді орналастыру;
4. Тыйым салу, бақылау шаралары: ластаушы заттардың шығарылуын нормалау, шектерін белгілеу. Атмосфераны қорғау бағдарламаларын бекітіп, оларды уақыт, территория және зерзаттар бойынша шектеу. Атмосфераны қорғау бағдарламаларын бекітіп, олардың орындалуын қадағалау. Жекелеген өте зиянды заттар шығаруды тоқтату, өндірісте қолдануға тыйым салу, т.б 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер: 

 

1. Ә.Бейсенбаева, А.Самақова, Т.Есболов, Ж.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану».
2. Ғ.Сағымбаев. «Экология негіздері».
3. Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозматаева «Экология».
4. Денсаулық журналы.
5. Арустамов Э.А. и др. Экологические основы природопользования. Москва,2001.
6. Федоров А.И, Никольская А.Н. Практикум по экологи. Москва: Гумм.изд. центр Владос,2001.
7. Одум Ю.М. Экология 2х томах М.Мир, 1986г.
8. Петров В.В Экологическое право Россия// Москва Изд. ВЕК 1996г