Телеарналарындағы реалити-шоулар

Алайда осындай сәтте  «Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» деген  аталы сөзді ойға алғанымызда жөн.

Әлемді алаңдатқан шоулар

«Әлбетте, алпыс жылдың ішінде реалити-шоулардың мәні де, мағынасы да өзгерері хақ. Әйтсе де, қайсыбір бағдарлама белгілі бір мақсатты көздейтіні аян. Бірақ қазіргі таңда телевизия мамандары көрерменді барынша таңғалдыруға талпынып, шоу атаулының сан түрін назарымызға ұсынады. Осыдан тұп-тура 6 жыл бұрын «Терезенің ар жа­ғында» атты реалити-шоу әлемде біраз дау тудырған болатын. Шоу-бағдарламаны ұйымдасты­рушылар халықты азғындыққа тәрбиелейді деп айыпталған да болатын. Десек те, бұдан сабақ алған ешкім жоқ. Тіпті әлемдік реалити-шоулардың кескіні мен мағынасы тереңдей түсті десек те болады. Реалити-шоу­лар­дың сан түрін көрсетіп, көрер­меннің зәре-құтын алу жағынан Гол­ландия озық тұр десек, әсте жаңылыспаспыз. Гол­ландиялық көрермендерге «Үлкен донор» атты реалити бағ­дарлама ұсынылған еді. Аталған жоба көрермендер тарапынан біраз сынға да ұшыраған. Өйт­пегенде ше, бағдарлама бары­сында ми ісігіне тап болған Лиза есімді кейіпкер өзінің бүйрегін үш бірдей үміткердің біреуіне беріп, донор атануы керек еді. Лизаға таңдау жасауға бағдар­ламаға телефон арқылы хабар­ласқан көрермендер көмектесуі тиіс еді. Ең қызығы, Лиза өз бүйрегін көзі тірісінде «тапсы­руы» керек болатын. Мұндай адамгершілікке кереғар бағдар­лама голлан­диялық билік өкіл­дерін бейжай қалдырған жоқ, әрине. Голландия билігі бағдар­ламаны эфирден алып тастау керек деген ұсы­нысын бірнеше рет білдірген болатын. Алайда шоу-бағдар­ламаның продю­сер­лері мұндай жоба алдымен қоғам үшін қажет екенін айтып, міз бақпай қойды. Осылайша бағдарлама ұйым­дастыру­шы­лары донор мәсе­лесіне қоғамның назарын аудар­мақшы болған. Әрине, қоғам мұндай көрі­ніс­терге селт етпей қоймайды. Бірақ адамгершілік тұрғысынан бұл дұрыс қадам ба?

Дәл осы мемлекетте тағы бір анайы шоу көрсетілді қалың  көп­шілікке. Бағдарлама бары­сында жүргізушілер көкнәрге тойып, өзара анайы қылықтарға жол беруі керек. Әрине, жан түршігерлік  көріністерге гол­ландиялық көрермендер  қар­сы­лық білдірді. Бірақ реалити  шоудың продюсері Сйорд Ван ден  Броек бағдарлама анайы қылықтан гөрі, жастарға ой са­лады деп ақталып  шықты. Продюсердің пайымдауынша, бағдарламаны көрген жастар, әрқилы есірткілік заттардың  зиянын санаға түюі тиіс екен. Десек  те, тыйым салынған кез келген дүние  қызығушылық ту­дыратынын ескерсек, жастар мұндай «теле-ақылдан» сабақ  алудың орнына, керісінше, сол қылықты  қайталауы әбден мүмкін еді.

Ал Ұлыбританияда «психологиялық сиқыршы» Деррен Браун тікелей эфир барысында «Орыс рулеткасын» ойнайды. Деррен Браун бір оғы бар 348 калибрлі Smith & Wesson тапаншасын маңдайына тақап, атып жібереді. Ең қызығы, тапаншаға оқты кө­рер­мендердің бірі салады. Әри­не, мұндай көрініс кез келген адамның жанын түршіктірері даусыз. Шоу-бағдарлама бірнеше минутқа кешігіп көрсетіле бас­тады. Өйткені егер тапаншадағы оқ сиқыршыға дөп тисе, барлы­ғы өзгерер еді. Әйтсе де, аталған бағдарлама сәтті аяқталды. Дер­рен Браун маңдайына тақалған тапаншаны екі рет өзіне қаратып, атып, үшіншісін ауаға атты. Бри­тан­дық құқық қорғау ұйымдары бағдарламаны дереу тоқтату керек деген бұйрық берген. Се­бебі, сиқыршының әрекетін қай­талаушы көрермендер та­былуы әбден мүмкін еді. Бірақ «Channel 4» телеарнасы реалити-шоуды көрсету керек деген шешім қабылдаған. Тағы бір таңқаларлығы, залға жиналған көрермендер 12 мыңнан астам адамның арасынан іріктелді.» (Айқын, Дидар ТВ)

Ал Қазақстандағы реалити-шоулар қандай деңгейде?

Қазақ телевизиясындағы реалити-шоулар жайлы сөз қозғағанда, алдымен  «Ел Арна» телеарнасының "Шiркiн, life" реалити шоуы айта кетуіміз керек. Жоба атауына байланысты сыни пікрлер көп айтылды. Жоба продюсері Толқын Сейдоллақызы «Zaman-Қазақстан» газетіндегі сұхбатында: «Әрине, қазақи көрерменге бағдарламаның атауы жағымсыз болуы мүмкін. «Life» ағылшын сөзін кіріктірмей, баршамызға түсінікті «өмір» деген әдемі сөзді тіркестіріп, бағдарламаны «Шіркін, өмір» деп атауға болмайтын ба еді? Ағылшындарға еліктеудің не қажеті бар?» — деген ұсыныстар мен пікірлерді көп естіп жатырмыз. Осы орайда мен айта кетейін, бағдарламаның атын қойып берген «Ел арнаның» директоры Айгүл Мүкей ханым. Жобаны жарыққа шығарамыз деген кезде шығармашылық топ форматы, сценарийі, қанша адам қатысады деген сауалдармен басшылықпен ақылдасқанамызда, «бағдарлама елдің құлағын елең еткізетін, көрермен таңырқайтын, телеарнада форматы жеңіл және шынайы, жасандылық болмайтын реалити шоу болу қажет» деп бізден талап етті. Сондықтан «Шіркін, life» деген атауға тоқталып, сол атау эфирге шықты. Таптаурынды, бір-бірін қайталайтын жауыр болған хабарлардың атауынан шаршадық. Басында қалай болады екен деп тосырқаған тұстар болды. Бірақ, шынын айтқанда, бағдарлама сол атауымен көрерменді тартып кеткен сияқты. Көпшілікті бағдарлама атауымен-ақ елең еткізе алдық.»,-  деп түсініктеме береді.

1. "Шiркiн, life-ауылда!". Жоба продюсері Толқын Сейдоллақызы «Айқын» газетіне берген сұхбатында «Жобаның басты мақсаты -қала өміріне бейімделіп, ауыл тіршілігін жатсынып кеткен ақсаусақ өнер адамдарын ауыл өміріне араластыра отырып, қазақи болмысымыз бен салтымызды жаңғырту. Жоғары оқу орындарын бітіріп алып, қаладан жұмыс табылмаса да сенделіп жүрген жастарымыз қаншама. Солардың санасына нағыз тіршіліктің, баянды болашақтың алтын бесік - ауылда екенін жеткізу.» дейді.

* Жоба авторы әрі жүргізушісі Асхат Садырбай «Айқын» газетіне берген сұхбатында «Жалпы, соңғы рейтингтер мен сұ­раныстарға қарасақ жеткен жетіс­тігіміз жаман емес сияқты. Рейтингтік пайызы «0» боп тұрған немесе қы­руар қаржы жұмсалып, көңілге қаяу түсірмейтін рейтинг жинаған еліміздегі айтулы жоба­лардың қасында азғана қаржымен түсірілген «Шіркін, лайф» беделді бәсекелес боп тұр.

- Негізгі ұстаным - ауыл  өмірін насихаттау. Қазақ жастарын  өз салт-дәстүрін ұмытпауға шақыру.» деген болатын.

Бұл жобада да біраз ұрыс-керіс, айқай-шу болды, көп адам осыдан шошынып, жастарға не тәрбие береді деген сияқты пікірлерді де айтты және Ресейдің «Дом-2» көшірмесі деп те жатты.  Алайда Батыс пен Ресей секілді  көргенсіздік пен тәрбиесіздікті насихаттаған жоқ. Бұл-реалити. Осындай шоуларда дәл қазіргі уақыт, заман талабы айна қатесіз көрсетіледі.  Елге танымал өнер адамдарының ауылдағы жұмыстарды атқаруы қарпайым көрермен үшін қызық дүние. Бұл жоба өз көрерменін тапты, жастар психологиясының әрқилы мәселелерін әртүрлі ситуациялар арқылы ашып бере алды.

2. "Шiркiн, life-әскерде!". «Шіркін Life-2” жобасы көрермендердің көзайымына айналғаны рас. Десе де, көпшілік көрерменге әншілердің өнері мен жеке өмірі қызықты. «Шіркін Life-2” реалити шоудың 2-нші маусымында өнер адамдарының жанына қарапайым адамдардың саны қосылды. Осы орайда айта кететін жайт, бағдарламаның шарты бойынша олардың қолында ешқандай заманауи техника, байланыс құралдары, интернет желісі, тіпті, ұялы телефон да болмауы қажет болды. Бұл жерде олар күнделікті өмірін уақытша ұмытып, сапта тұрған сарбаздар секілді әскери өмірге араласа білуге тиіс еді. Бағдарламаның негізгі мақсаттарының бірі де осы — қатысушылардың Отан алдындағы борышын өтеуге деген ықыласын, әскер тәртібіне бейімділігін байқау. Олардың төзімділігі мен шыдамдылығы қаншалықты мықты екенін жан-жақты әрі түрлі тәсілдермен сынау сияқты шарттар болды. Бірінші маусымнан ерекшелігі- шынайы өмірге жақын болуы, себебі жұрт алдында жүрген өнер адамдарының қарпайым қатысушылармен бірге сайысуы, аздаған жанжалдары деген секілді дүниелер.

 Әрине, бұл жобаның  басты жаңалығы, жүргізуші Маржан  Сұлтанбаеваның шашын алғызып  тастауы болды. Біреулер мұны  ерлікке баласа, біреулер шоу  жасады деген пікірлер айтты. Осы бір жағдай бағдарламаның рейтингін жоғарылатты, ары қарай не бола екен деген көрермен қызығушылығын да туғызды.

3. "Шiркiн, life- Бурабайда!".

 «Шіркін, life 3 Бурабайда!»  тележобасы — Ақмола облысының  Щучинск қаласындағы «Балдәурен»  оқу-сауықтыру орталығында өткізілді.

Бұл маусым алдыңғы екі  бөлімге қарағанда түрлі жаңалықтарымен ерекшеленеді:

• Қатысушылар саны 12 адам — өнер жұлдыздары.
• Тапсырмалар саны 14. Олардың барлығы дерлік түрлі спорттық ойындар мен арнайы сайыстарға негізделген.
• Түсірілім Ақмола облысы, Щучинск қаласы, Бурабай курорттық аймағында өтті.

Мақсаты:

• Жоба иелерінің айтуынша бағдарламаның басты мақсаты — Қазақстанның спорт және туризм саласын жастар арасында кеңінен насихаттау.

Қатысушылар құқығы

• Реалити-шоуға кез-келген өнерпаз немесе танымал тұлға қатыса алмайды. Қатысушыларға қойылатын басты талаптар:
• Біріншіден ол: қазақ тілінде еркін сөйлеу білуі керек;
• Екіншіден ол: рейтингі бар, халыққа қызық адам болуы керек;
• Үшіншіден ол: жобаның барлық шарттарына төзе біліп, бағдарламаға барынша атсалыса білуі керек;

Шарты

• Жобаға іріктеуден өткен 12 адам қатысады. Бағдарламаның басты ережесіне сәйкес, олардың тең жартысы, яғни 6 қыз, 6 ер болуы керек. Бұлар екі командаға бөлінеді.
• Бұл жерде басты байқау командаларға негізделеді. Тапсырмалар жалпы командаға беріледі. Сондықтан бұл тұста әрбір қатысушы тапсырманы орындау барысында өз командасында мықтылық немесе тапқырлық таныта білуі керек. Әрбір жетістік командаға ұпай сыйлайды, әрбір кемшілік команданы артқа тартып, жеңіліске ұшыратады.
• Жобаның ережесіне сәйкес қатысушылардың күнделікті тыныс-тіршілігін, олардың айналасындағы адамдармен қарым-қатынасын жүргізуішілер бақылап отырады. Әрбір командаға күн сайын немесе 2 күнде 1 тапсырма беріледі.

Жоба продюсері Толқын Сейдоллақызы masa.kz порталына берген сұхбатында «Біз табиғаттың көркем келбеті мен өнер жұлдыздарын үйлестіруге тырыстық» дейді. Жобаның ұтқан тұсы, реалити-шоумен қоса, Қазақстанның көркем табиғатын көрсете білгенінде деп ойлаймын.

Сонымен "Шiркiн, life" жобасы 3 маусымнан кейін өз жұмысын аяқтады. "Шiркiн, life" реалити-шоуын ұлттық құндылықтарды, тәрбиені, дәстүрді, білімді дәріптемейді деп айта алмаймыз. «Біткен іске сыншы көп» демекші, сан алуан пікірлер болды, дегенменде қазақ телевизиясында атап айтарлықтай реалити-шоулардың бірі болды деп ойлаймын.

2. Ұлттық құндылықтарды дәрiптеуге ат салысып жүрген "Алматы" телеарнасы да шоу-бағдарламалар аламанынан құр қалмаған еді.. "Алматы" телеарнасы Барыс жылында асабаларды аламанға қосты. Телеарнаның ойын-сауықтық бағдарламасы "Асабалар аламаны" деп аталады. Қазақ – тойшыл қауым. Тойдың сәнi де мәнi де асабаға байланысты. Сөзге шешен асабалар "Асабалар аламанында" өзара сайысқа түседi. Бағдарлама барысында олардың ұшқырлығы, сөзге шешендiгi, өнерi сыналады. Қазақ телеарналарында тың идея жоқ деушi едiк. Кей мамандардың "идея бар, алайда қаражат тапшы" деп байбалам салғаны да бар. Дегенмен "Алматы" телеарнасы тың идеяны шығарған сыңайлы. "Асабалар аламаны" тек қазаққа ғана тән бағдарлама болып отыр әзiрге.

Қазақ телеарнасы көштен қалып  жатқан жоқ. Әлемдiк телеарналармен иық тiрестiрмесе де отандық телеарналардың көрермендерге ұсынар өзiндiк жобалары жетерлiк. Спутниктiк телеарналар  жаулаған мына заманда бәсекелес болу да қиын шығар, бәлкiм. Дегенмен, отандық телеарналар бiздiң менталитетке сай, бiздiң көрерменге лайық өнiм шығарса мүмкiн бәсекеге де қабiлеттi болар ма едi, кiм бiлсiн?

3. 2008 жылы көрерменге жол  тартақан «Қазақстан» ұлттық  арнасының «Дарабоз» реалити-шоуы да өз кезегінде көрерменін тапқан болатын.  Жоба продюсері- Ләйлә Сұлтанқызы. Қатысушылар: ірктеуден өткен 14 жас қатысушылар. Ұлттық салт-дәстүрді насихаттауда еңбегі айтарлықтай болды, ғұмырының қысқа болағны өкінішті-ақ. Менің ойымша «Дарабоз» реалити-шоуыжаңаша ізденістің жемісі болды.

4. «Мама мия» көңілден шықты ма?

«КТК» телеарнасы да жаңа телемаусымда жаңалықтан құралақан қалмады. Жыл бойы телеарнада «Мама мия» һәм «Бешбармак-шоу» сияқты тың тележобалар көрерменмен қауышады деген ақпарат таратылды. Әрине, жаңалыққа елең етпеген көрермен аз болмады. Жаңа тележобалардан ұлтқа тән ерекшелік һәм жаңалық күткеніміз тағы жасырын емес. Әйткенмен өрекпіген көңіл әп-сәтте басылды. Осыған байланысты «Айқын» республикалық-қоғамдық басылымының «Дидар ТВ» қосымшасында  жарық көрген Әйгерім Бақытқызының мына мақаласына көз жүгіртсек:

«Өткен сенбіде «КТК» телеарнасынан «Мама мия» бағдарламасының алғашқы көрсетілімін тамашаладық. «Мама мия» - латынамерикалық «Телемундо» телекомпаниясының «Квенсенера» шоу-бағдарламасының қа¬зақстандық нұсқасы. Музыкалық реалити-шоу ТМД аумағында тұңғыш рет көрсетіліп отыр екен. Тележобада 14-16 жасар бойжеткендер аналарымен қосылып, ән айтып, өзара сайысқа түседі. 12 жұптың арасындағы қызу тартыста үздік атанған анасы мен қызы 3 миллион теңгені иеленеді. Әлбетте ел арасында талантымен тәнті еткен балалар да, аналар да жетерлік. Бірақ «Мама мияны» көріп, іштей қынжылдық. Бағдарлама барысында өмірдің ақ пен қарасын ажырата алмаған жап-жас қыздардың аузынан тек қана жауапсыз махаббат туралы әндерді тыңдауымыз қызық болды. Ән өнерінің төресіне айналған аға-әпкелерімізден әнді жүрекпен айту керек деген кеңесті жиі естиміз. «Мама мияға» қатысқан әнші қыздардың өнеріне баға берген қазылар алқасы да: «Сен әнді дұрыс айтпадың. Әнді сезінбедің. Жүректен өткізбедің» деген сыңайдағы сынды көбірек айтты. Дегенмен махаббаттың мәнісін түсінбейтін 13-14 жастағы бойжеткен жауапсыз сезім туралы әнді қалайша өнбойынан өткізіп, сезінуі керек? Әр адам өзінің жасына, табиғи дамуына байланысты ән айту керек шығар. Бұл - бір деңіз. Екіншіден, ел арасында сәбиқұмар қылмыскерлердің қарасы көбейгенін айтып, дабыл қағып, қынжыламыз үнемі. Бағдарламаны көру барысында «мұндай ке¬леңсіздіктің орын алуына өзіміз кінәлі емеспіз бе?» деген ойға қалдық бір сәт. Қалай дейсіз ғой? Теледидардан өкшесі қазықтай аяқкиім мен етегі қысқа көйлек киіп, бетіне опа-далапты аяусыз жаққан бойжеткенді көрген жас жігіт болсын, ер ағасының болсын ойы бұзылмай ма? Оның үстіне жас қыз махаббат туралы терең тебіреніспен ән айтса ше?!

Тағы бір айта кетерлігі, бағдарлама тұтастай бір тілде жүргізілмейді. Қазақ қызы орысша ән айтады, онысымен қоймай, тілін бұрмалап, орысша сөйлейді. Әділ қазылар алқасы да қазақтың төл  баласы болғанымен, орысша тіл сындырады. Әлбетте, жаңалықтың болғаны жақсы. Бірақ әр бағдарлама ұлттың ерекшелігі мен менталитетін ескерсе дұрыс  болар еді. Дәл осы жобаны тілін  бұрмалайтын шалақазақтардан гөрі, шалғайдағы таза қазақтардың көретіні ақиқат. Ауылдағы келіншектер үшін сахнада кіндігін көрсетіп, көлбеңдеп  жүрген аналар да ерсі көрінетіні хақ. Қазақта «баласы атқа шапса, анасы  үйде отырып тақымын қысады» деген  мақал бар. Бірақ «Мама мия» жобасында  аналар қыздарымен жағаласып, сахнаға  талпынады. Мұндай «жаңалықтың» арты не боларын уақыт көрсетер...» , - деп жазады.

«Мама Мия» біреуге ұнады, ал бәз біреулерге ұнамады. Телевидение  болған соң бәрін тәжірибеден  өткізіп көру керек. Дегенмен, осындай  бағдарламаларды ұлттық менталитетке сай етіп жасаса, халықтың көңілінен  шықпай қоймайды.

4. «Фобия»

«Ел арна» теларнасынан көрерменге жол тартқан бұндай реалити-шоу  бұрын-соңды қазақ телевизиясында болмаған. “«Фобияның» беті жылтыр болғанымен, астары Батыстың былығына толып жатыр.”, - деген сынды пікірлер ғаламтор беттерінде көптеп кездесуде. Алайда, көптеген сарапшылар осындай реалити-шоуларды тәжірибеден өткізіп көруіміз керек деген пікір айтады.

«Фобия» өз атына сай бағдарлама, алайда шоуды бүдан да қорқынышты қылғанда, оданда қызық болар ма еді деп ойлаймын. Жүргізушісі  Илхам Ибраһим де жақсы таңдалған, сөйлеу мәнері, көқарасы да бағдарламаның  атына сай.

5. «Махаббатқа  он қадам»

  «Махаббатқа он қадам» бағдарламасы Ұлыбританиядан лицензиямен сатып алынған. Қазір қазақ телевизиясы емес, көршілес Ресей бағ¬дарламаларының 99 пайызы көшірілген туындылар. Дегенмен әрбір ел шетелдік туындыны өз менталитеті һәм көрерменнің талғамына сай дайындайды. «Мәселен, «Махаббатқа он қадам» жобасын біз Ұлыбританиядан сатып алдық. Бірақ біз ағылшындардың жазып берген сценарийі бойынша жұмыс істегеніміз жоқ. Сценарийді өзіміз өңдеп, өзіміз жазамыз. Яки бағдар¬ламаны қазақстандық көрерменнің талғамына қарай бейімдейміз. Екіншіден, бағдарламаның шығармашылық ұжымы да отандық мамандардан құралған. Сондықтан бағдарлама қазақтарға арналып жасалды. Бәрін түгел дерлік қазақи тұрғыда ойлап, қазақи тұрғыдан шештік» дейді Асхат Садырбай «Айқын» газетіне берген сұхбатында.

Қорытынды

БАҚ зерттеу мамандары  «ХХІ ғасыр-жаңа дәуір, жаңа дәуір - реалити  телевизияның дәуірі» деп сенімді  түрде айтуда.

Реалитишоудың болашағы жайлы  бір ғана нәрсені айтуға болады: оның болашағын ешкім болжай алмайды. Егерде фильмнің немесе бағдарламаның соңында, басында «шынай оқиғалардың желісімен» деген сөздер тұрса – бұл үлкен жетістік. Көрермен әрқашанда шындықты көргісі келеді.