Қыпшақ хандығы

             Этнос ретінде қыпшақтар қазақтардың  этногенезінде елеулі роль атқапды.  «Қазақ» сөзінің өзі қыпшақтар мекендеген аймақта пайда болған деуге толқ негіз бар.  «Қазақ» терминінің алғаш рет таралған аймағы шығыс Дешті Қыпшақпен, басқаша айтқан да, қазіргі Қазақстан аумағымен байланысты болды. «Қазақ» сөзінің осы фонетикалық құрамында пайда болуын А.Н. Самойлович шамамен XI ғасырға жатқызды. «Қазақ» этнонимінің пайда болуы мен шыққан тегі туралы мәселенің тарихнамасы ғалымдардың кейде керағар келіп жататын толып жатқан пікірлерін қамтитындығын атап өткен жөн.Алайда бұл маңызды көкейкесті проблемаға әзірше кесімді жауап айтылған жоқ. Методолгиялық тұрғыдан алғанда, қазақ халқының тарихы мен құрылу уақытын деректемелердегі қазақ этнонимінің пайда болуынан әдістемелік тұрғыдаг ажырата білу керек.

              Қазақ терминнің еш күмән келтірмейтін  бірінші ретайтылуына келер босақ,  ол 1245 жылы Мысырдағы Малюк мемлекетінңң  қыпшақ ортасында құрастырылғанкөне  қыпшақ шығармасында (түрік-араб сөздігінде) айтылады. Онда «қазақ» «еркін, кезбе» деген мән беріледі. Бұл семантика бастапқыда қазақ терминіне әлеуметтік мағына мағына берілген және ол әдетте әкесінің шарушылығын мұраға алмаған адамды білдірген деп санауға мүмкіндік береді (түрік қоғамы жағдайында, Минората – дейтін әке мүлкінің негізгі мұрагері кенже ұлы болған, ал үлкендеріне жеке шаруашылықтар бөлініп берілетін ғұрып; әдетте үлкен ұлдары өз руынан, тайпасынан, қоғамнан уақытша кетіп, тіршілігіне қажетті нәрселерді соғыс істеріне қатысу арқылы тапқан ғұрып болған.

             Қазақ ұғымының пайда болуы  XIII ғасырдан гөрі неғұрлым ертерек уақытқа қатысты деп те санау дұрыс болар еді, алайда хронлогияны анықтатын ешқандай тікелейт деректер әзірше табылған жоқ. Дегенмен де, жазбаша деректемелерде, бұл жөнінде жанама деректер бар.

             Институт ретінде қазақтану әмбебап,  сатылы сипатта болды. Ол түрік  тайпалары арасында да, араб Шығысының  (са’лук), Батыс Еуропаның (норвег викингілері), Русьтің кезбелері және т.б. қоғамдарында да орын алды. Осы әлеуметтік құбылыстың мәні бірдей болған жағдайда әрбір ретте терминологиялық ерекшелік байқалып отырды.

             Қазақтану институтының қалыптасуы  мен уақыты жөнінде X ғасырдағы араб географы Ибн әл-Факихтің шығармасында, оғыз ханзадасы Балқиқ Ибн Жабғудың әңгімесіне байланысты сюжетте өте қызықты мәліметтер айтылады, оның мазмұны мынадай: «Менің бабаларымның біреуі, - дейді Балқиқ,-  сол кезде патша болған әкесіне ашуланып, одан бөлініп кетті. Ол өзіне кедгендерді, жасақшыларды және қарақшыларды (са’лук) жасауды ұнататын басқа адамдарды серік етіп таңдап алды».                             

             Қазаққа айналудың бұл классикалық сипаттамасы, тегінде, Сырдарияның төменгі ағысын жайлаған оғыз билеушілері жабғудың тарихымен байланысты болса керек, ал оның тарихи тамыры, жанама көрсеткіштерге қарағанда, Xiғасырда жатыр деп айқын анықталады. Ибн әл-Факих қазаққа айналудың арабша «са’лук» терминінің оғызша баламасын келтірмейді. Оның әрекетінің аты - «са’лука» бәдәуилер арасында тайпада өзіне орын таба алмаған, сондықтан топ құрып алып, қарақшылық жасау жолымен бақыт іздеп кеткен кедей болса да, алғыр адамды білдірген. Алайда, терминолгиялық жағынан ерекше болғанымен, қазаққа айналу институтының мазмұны жөнінен әр түрлі (оғыз және араб), бірақ біртектес екі қоғамда сәйкес келтіндігі айқын аңғарылады.

             Қай жағынан алып қарағанда  да, Ибн әл-Факих арабтың «са’лук» сөзін «қазақ»  терминінің орнына қолданған деп зор сеніммен айтуға болады. Төменде көрсетілгендей, оғыз-түрікмен қоғамында IX-X ғасырларда орын алған «қазақ» ұғымы қыпшақтар ортасына сіңісіп кеткен. Мұндай алғышарт оғыздар мен қыпшақтардың кейіннен генетикалық, тілдік, әлеуметтік және шарушылық-мәдени жақындығының қалыптасуына жеткізген сан ғасырлық аса тығыз этникалық-саяси және этникалық-мәдени өзара байланыстардың объективті фактісінен ғана туындамайды, сонымен бірге жазбаша деректемелердің қосымша материалдарына да енгізіледі. Мәселен, XIII ғасырдағы хорасан түрікмендерінің арасында антропоним құрамында «қазақ» термині атап өтілген. «Данишкеде-и Маккул-у Манкул» кітапханасындағы бір қолжазбаның колофонында анық қолтаңбамен былай деп жазылған: «Бұл қолжазбаны алған Біләл бин Жабраил бин Мұхаммед Әли ат-Түрікмени әл-Қазақи, хиджраның 660 жылы», яғни 1262 жылы. Бұл адамның жеке атындағы «әл-Қазақи» деген сөзді, сірә, қай этникалық ортаға жататындығын көрсететін басқа ниабамен қосақтап алынған нисба ретінде қабылдау керек болар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

1. «Атамұра» баспасы, 2002 жыл.

  Қазақстан тарихы 2-ші том. 

2.  Көшпелілер тарихы 112 бет

     «Атамұра» баспасы, Қазақстан Алматы, 1995 жыл

3. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы.

1-2 том Алматы, 1996 жыл.   

4.  Ақынжанов М.Б. Қазақтың тегі туралы. Алматы, 1957 жыл.

5.  Аджиев М. Полынь  половецкого поля. Москва, 1994 год.

6. Кумекрв Б.Е. Государство  кимаков IX-XI вв. по арабским       источникам. Алма-Ата, 1972 год.                                    

7.  Махмұд Қашғари. Түркі тілдерінің сөздігі. 1-2 том. Алматы, 1996 жыл.                      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспары

I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім

Қыпшақтардың этникалық  жер аумағы 

Қыпшақтардың ішкі және сыртқы саясаты 

Тайпалық және этникалық  құрамы

Шарушылығы 

III. Қорытынды