Түрік қағанаты (551–603 жж.)

1. Жетісу және Шығыс Түркістан жері Шығыс қағанатына қарап, оның орталығы әуелі Орда (Баласағұнға жақын), кейін Қашғар қаласы болды.
2. Мәуеренахр жерлері – Батыс қағанатына қарап, оның орталығы Үзкент, кейінірек Самарқанд болды.

Қарахан мемлекетінде жоғарғы өкімет билігі хаканның қолында  болған. Ол мұрагерлікке қалып отырған. Қарахан феодалдық қоғамының  үстем тап өкілдеріне хаканның ұрпақтары  тегіндер, ілек хандар, бектер, нәменгерлер, нөкерлер жатқан. Ханға ең жақын  адамдардың бірі уәзір болған. Уәзір  жоғарғы билеушінің ең жақын көмекшісі  және кеңесшісі болып саналды. Хан  сарайы, оның басты ордасы мемлекеттік  және әкімшілік басқару орталығы болып есептелді. Қарахан мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік-саяси  институт әскери-мұралық жүйе болған. Мемлекет бірнеше үлестерге бөлінді. Олардың бастылары: Тараз, Исфиджаб, Баласағұн. Хан мемлекеттік немесе әскери қызметі үшін феодалдарға  жер беріп, сол жердегі халықтан салық жинауға рұқсат еткен. Мұндай жерлер икта, ал оны иеленуші мукта  деп аталған. Қарахандардағы жер  иеленудің тағы бір көп тараған  түрі әскери – үлестік жерлер. Ол әскери қызмет үшін берілген. Қарахан  феодалдық қоғамында шаруаларды қанаудың бір түрі – жалға үлестік  жер беру орын алған. Араб-парсы деректерінде үлестік жер алған шаруалар мұзарлар немесе барзұгар деп аталған. Үлескер  жерден алынған өнімнің денін  салық түрінде мемлекетке және жер  иелеріне төлеп отырған. Шаруаларды қанаудың екінші бір түрі – коммендация  жер иелігі. Оның мәні: әлсіз адам өзінің жер телімін күштінің қамқорлығына береді, ол күшті адам әлсіз адамды басқалардан қорғауға тиіс.

Қазақстанның оңтүстік-шығыс  және оңтүстік аудандарын мекендеген қарахандықтар көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Мал шаруашылығында жылқы өсіру  жетекші орын алды. Қарахан мемлекетінің құрамына енген түркі тайпалары  отар-отар қой ұстады, сондай-ақ түйе, ешкі, ірі қара өсірді. Отырықшы, жартылай отырықшы түрік тайпаларының біразы егіншілікпен де айналысты. Олар тары және басқа да дәнді дақылдар өсірді, отырықшылар қала мәдениетімен араласып, қала халқын толықтырды. Қалаларда  қолөнер кәсібі, әсіресе көзешілік  кеңінен дамыды. Олар аңшылықпен де айналысқан. Сондай-ақ Сырдария, Іле, Шу, Талас өзендерінен балық аулау  айтарлықтай рөл атқарды.

XI ғасырдың аяғына  қарай Қарахан мемлекеті соғыстармен  және феодалдық иеліктердің одан  әрі бөлшектенуімен байланысты  құлдырай түсті. XII ғасырдың 30-шы  жылдары Шығыс Қарахан иелігін,  Жетісуды және Қазақстанның оңтүстігін  шығыстан келген кидандар жаулап  алды.

Найман  және керейт ұлыстары

Найман тайпалар одағы (түрікше «сегіз тайпа одағы») VIII ғасырдың орта шенінде Жоғарғы  Ертіс пен Орхон аралығында пайда  болып, Ханғайдан Тарбағатайға дейінгі  жерлерді алып жатты.

Найманның батыстағы  көршісі Ертіс өзені бойында  тұрған қаңлылар, ал солтүстігінде  – қырғыздар, шығысында – Тола алқабын, Орхонның орта ағысы және оң жақ бетін алып жатқан меркіттер  мен керейттер, Оңтүстігінде ұйғырлар болды. Наймандар мен керейлерде ертедегі феодалдық қатынастардың  орнығуы ұлыстардың құрылуымен қатар  жүрді. «Ұлыс» деген сөз ол кезде  «халық» деген ұғымды білдірді, әрбір  ұлыс белгілі бір жерлерді алып жатты. Оны белгілі бір рудың өкілі, хан басқарды. Хан ордасы ұлыстың  өздеріне меншікті жазғы жайылымы, қысқы қыстауы болып, әскері –  ондық, жүздік, мыңдық, түмендерге бөлінді. Наймандар мен керейлер XII ғасырда  іс жүргізуде ұйғыр жазуын пайдаланған. Ханның «алтын мөрі» болып, онымен қажетті  құжаттарды куәландырып отырған. Шыңғысханның жаулап алу жорықтарына дейін  наймандар Орталық Азия жеріндегі  өте күшті ұлыстардың бірі болған. Шыңғысханның әкесі Ясукай батырдың тұсында найман елін Иналых Білгі  Бұқа хан билеген. «Иналых» — сенімді, «білгі» — білімді, кемеңгер, «бұқа» — ұлық, мықты деген сөз. Білгі  Бұқа хан өлгеннен кейін, оның екі  баласы: Таян (Байбұқа) хан мен Бұйрық хан арасында тақ таласы басталып, найман ұлысын екіге бөлген. 1199 жылы Шыңғысхан керейлердің билеушісі Оң ханмен одақтасып, найман Бұйрық ханға шабуыл жасайды. Алтай аймағының Ұлыңгір көлінің маңындағы шайқаста Бұйрық хан жеңіліп, қырғыз еліне қашып кетеді.

1204 жылы Шыңғысхан керейлерді жаулап алғаннан кейін, найман Таянхан мен меркіттердің билеушісі Тоқтабектің біріккен әскерлеріне шабуыл жасап талқандайды. 1206 жылы моңғолдар Бұқтырма өзенінің бойында Бұйрық бастаған наймандарды жеңіп, оның өзін өлтіреді. 1208 жылы Шыңғысхан Алтайдағы Күшлікхан бастаған наймандарға қатты соққы берді. Бұдан кейін наймандардың бір бөлігі Алтайдан Жетісу жеріне ойысты, ал екінші бір бөлігі Шығыс Қазақстанда қалып қойды. 1218 жылы моңғолдар Жетісу жеріндегі наймандарды жеңді. Бүкіл Шығыс Түркістан мен Жетісу жерлері моңғолдардың қол астына көшті.

Керейттер конфедерациясының  этникалық құрамы бір текті болмаған. Ол түрік тілді және моңғол тілді  жұрттан құралады. Керейттердің батысында  – наймандар, солтүстігінде –  меркіттер, шығысында – татарлар, оңтүстігінде – таңғұттар мекендеген. Керейт тайпалары көсемдерінің екі ордасы болған. Солтүстік ордасы – Орхон өзені бойындағы Қатынбалық қаласы, ал оңтүстік ордасы Хуанке өзені бұрылысының теріскейіндегі Қара-Хото қаласы. 1007 жылы керейттер наймандармен бірге христиан дінінің несторияндық тармағын қабылдайды.

XII ғасырдың 50-ші  жылдары керейттерде Марғұз хан  билік жүргізді. Кейін ол қытайлар  қолына түсіп өлтірілген. Одан  кейін елді Бұйрық хан биледі. 1171 жылы хан тағы оның баласы Тоғырылға көшті. Оның Оңхан деген екінші лауазым аты болған. Бұл ат «Уаң хан» дегеннен шыққан, мағынасы – бір елдің әміршісі. Тоғырыл хан тұсында Керейттер ұлысы солтүстікте – Селенганың жоғарғы бойынан, оңтүстікте – Хуанкеге дейінгі, батыста – Хангай тауынан, шығыста – Халкин Голге дейінгі жерлерді еркін жайлаған. Тоғырыл хан Шыңғысханның әкесі Ясукаймен дос болған. Сондықтан осы жағдайды пайдаланып, Темучин Моңғолиядағы күшті ел болып келген Керей ханы Тоғырылға арқа сүйеген. Тоғырыл екеуі дос болды, одақтасып жорыққа аттанып отырды. Бұл жағдай Тоғырыл ханның балалары мен туыстарына, уәзірлері мен жақындарына ұнамайды. Сондықтан олар екеуінің арасында іріткі салу әрекетін қолданып, бір-біріне айдап салады. Мұның аяғы насырға шауып, керейлер мен моңғолдар арасында соғыс қақтығысына әкеліп соқты. Ақырында Шыңғысхан 1202 жылы Оңханның елін шауып, өзін өлтіріп, жерін жаулап алды. Шыңғысханнан жеңілген соң, Керей ұлысы оған тәуелді елге айналды.

Қарақытай мемлекеті (1128–1213 жж.)

Моңғол тілді  кидан тайпалары б. з. IV ғасырында  Қытайдың солтүстік жағында Маньчжурия мен Уссури аймағын мекендеген.

X ғ. Басында Солтүстік  Маньчжурия мен Моңғолияда Киданның  Ляо мемлекеті (907–1125) құрылды.  Кидандықтар Сұн (960–1279) империясы  жерінің бір бөлігін және Селенгі  мен Орхондағы Ұйғыр қағанатының  жерлерін басып алып мекен  етті. Көрші тайпалардың соғыстарына  және ішкі талас-тартыстарға байланысты  Ляо империясы әлсірей берді. 1125 жылы ол тұңғыс-маньчжур тайпаларының соққысынан бас көтере алмайтындай жеңіліске ұшырады. Осыдан кейін Кидан тайпалары Елюй Дашының басшылығымен батысқа қарай көшіп, олардың саяси ықпалы Жетісу жеріне, Сырдарияның оң жағалауына және басқа аймақтарға тарады. Жергілікті жерлердегі түркі тайпалары кидандарды қарақытайлар деп атады.

1128 жылы Қарахан әулетінен шыққан Баласағұнның билеушісі Арыслан өздеріне қысым жасап, тыныштық бермеген қаңлылар мен қарлұқтарға қарсы күреске қарақытайларды көмекке шақырады. Қарақытайлар көсемі Елюй Даши Баласағұнды басып алып, Жетісуда өз мемлекетін орнатады. Олар қарлұқтарды бағындырып, Шығыс Түркістанды қосып алды. 1137 жылы қарақытайлар Ходжент қаласы жанында Мәуеренахрдың билеушісі Махмудхан әскерін талқандады.

Қарақытайлар Орта Азияға қарай жылжып, Салжұқ сұлтаны  Санжарға соққы беріп, 1141 жылы Самарқанд қаласын басып алды. Осыдан кейін Елюй Дашы өзін ең жоғарғы лауазымды атақ гурхан (ұлыхан) деп жариялады. XII ғасырдың 30–40 жылдарында қазіргі Оңтүстік Қазақстанның, Бұқара мен Самарқандты қоса алғанда, Мәуеренахр аймағының жері қарақытай иелігіне кірді. Карахандар әулетін қарақытайлар өз боданына (вассал) айналдырды.

Қарақытайлар Жетісу және Орта Азия жерлерін басып алған  кезде, ондағы қалалар мен отырықшы қоныстарды қиратпады. Өйткені олар бұл жерлердегі қалалармен және егіншілік  аймақтармен сауда жүргізуге  мүдделі болды. Қарақытай мемлекеттік  бірлестігінің қалыптасуымен қатар  басқарудың патриархаттық-феодалдық  принциптері нығая түсті. Мұнда  жоғары билікті мұраға қалдыру жүйесінің  өзіндік ерекшелігі болды. Мәселен, гурхан өлген жағдайда оның мұрагері болып әйелдері тағайындалу орын алды. Мұның өзі жергілікті мұсылман халқының түсінбеушілігі мен наразылығын  туғызды. Қарақытай билеушілері  өзі орналасқан қалаларда хан  сарайларын, будда ғибадатханаларын салдырды. Қалаларда қолөнер мен  сауда дамыды. Көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған аймақтарда егіншілік  етек алды. Қарақытай мемлекетінде тұратын түркі халықтарының көпшілігі  ислам дінін қабылдады, сонымен  бірге онда будда дініне сенушілер  де, христиандық несториан дінін  ұстанушылар да кездесті.

Елюй Дашы 1143 жылы қайтыс болды. Баласы Иле жас болғандықтан хандықты Елюй Дашының әйелі Табұян басқарды. Жеті жылдан соң Дашидың ұлы Иле әкесінің тағына отырып, 1150–1164 жж. гурхан болды. Ол қайтыс болған соң, қарындасы Бұсұған таққа отырып, 1164–1177 жж. билік жүргізді. Оның хандығының соңғы кезінде Бұсұған өлтірілді. Оның орнына Иленің баласы Жилугу гурхан болды. Жилугу өзінің билігін 1213 жылға дейін жүргізді.

Қарақытай шонжарларының  басқаруы халықты үлкен ауыртпалыққа ұшыратты, олардың қысым жасауы, салықтар жинау кезіндегі шамадан  тыс талаптары бұқараның наразылығын  туғызды. Нәтижесінде Қарақытай  мемлекеті әлсіреп, Орта Азияда басып  алған жерлерінен айырыла бастады. 1198 жылы Ауған аймағынан шыққан гурид билеушілері қарақытайларға күйрете соққы берді. 1210 жылы Хорезмшахы Мұхаммед Тараз қаласының жанында қарақытайларға күйрете соққы берді. Бұл жағдайды Жетісу жеріне көшіп келген наймандар пайдаланды. 1213 жылы қарақытайлардың Жетісудағы иеліктері наймандардың қолбасшысы Күшліктің қолына көшті. Сөйтіп, Қарақытай мемлекеті ыдырап тарады.