Шынгыс хан казакша

Жоспар:

1. Кіріспе:

   Шыңғыс хан өмірбаяны.......................................................................................3

2. Негізгі бөлім:

   Шыңғыс хан империясы......................................................................................5

   Отырар шайқасы...................................................................................................7

3. Қорытынды бөлім:

   Шыңғыс хан туралы тың деректер.....................................................................9

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шыңғыс хан  өмірбаяны

 

Шыңғыс хан (өз аты –  Тэмуджин, Темучин) – Азияда тұңғыш біртұтас мемлекет құрушы, өз заманының  аса ірі әскери және мемлекет қайраткері. Ежелгі ру басшысы Есугей батырдың отбасында туған. Өзінің әскери таланты  арқасында және дұшпандарының әлсіздігі  мен бытыраңқылығын пайдаланып, 1183-1204ж. өкімет билігі үшін күресте негізгі  жауларын [Меркіт тайпасының көсемі Тохтадан бастап, Найман тайпасының басшысы  Таян (Даян) ханға дейін] талқандады да, кең-байтақ территорияны басып алды, сөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір билеушісі  болды. Осы жеңістері және тайпа  көсемдерін өз маңына топтастыруға бағытталған  бірсыпыра әлеуметтік шараларды  жүзеге асыруы нәтижесінде Тэмуджин дала ақсүйектері құрылтайының шешімімен 1206 жылы барлық тайпалардың ұлы ханы болып жарияланды да, «Шыңғыс хан» (түрікше «теңіз, мұхит» деген сөзден шыққан) лауазымын алды. Ішкі саясатта Шыңғыс хан мемлекетті басқару ісін бір орталыққа бағындыруға күш  салды, түркі-моңғол тайпаларын «мыңдық» деп аталатын әскери-әкімшілік бөліктерге бөлді (өйткені хан талабы бойынша, бұл бөліктердің әрқайсысы 1000 атты әскер беруге тиісті болды). Шыңғыс хан бұларды жайылым жерлерімен қоса өз туыстары мен нояндарға еншіге бөліп берді. Ұлы хан жазбаша  іс жүргізуді ұйымдастырды. 1206 жылы ол әдеттегі құқық (яса) ережелерін бекітті. Мемлекет ішіндегі наразылықтарды басу үшін 10 мың адамдық жеке гвардия (кэшиг) құрды. Әскерде өте қатаң  тәртіп орнатты: сәл кіналы немесе қорқақтық  көрсеткен әскери адамдар өлім жазасына кесілді. Шыңғыс хан әскери стратегия  мен тактикада мұқият барлау, жауды  жекелеп талқандау, тұтқиылдан шабуыл жасау, дұшпанды алдау үшін арнаулы  отрядтардан тосқауыл қою, қыруар атты әскермен маневр жасау, т.б. әдістерді  қолданды. 1207-11ж. Шыңғыс хан Сібір  мен Шығыс Түркістанды (буряттарды, якуттарды, ойраттарды, қырғыздарды, ұйғырларды) бағындырды. 1211ж. Цзинь мемлекетіне  жорық жасады. 1215 ж. Пекинді алды. 1217 ж. Солтүстік Қытай түгел Шыңғыс ханның билігіне көшті. 1219 ж. Корея патшалығы  Шыңғыс хан әскерлерінен тізе бүкті. Моңғол әскерлерінің Солтүстік Қытай  мен Корея патшалығына жорықтарын ірі қолбасшы, әмір Мұқылы Гауин  Жалаири басқарды. Қытайға қарсы  шабуылдан кейін Шыңғыс хан әскерлерінің бір тобы 1218-1219ж.ж. Жетісуды, 1219-21ж. Қазақстан  мен Орта Азияны жаулап алды. Басып  алынған жерлерді Шыңғыс хан ұлыстарға  бөлді де, ұлдарына үлестіріп берді. Жошыға Ертістен Орал тауына, одан оңтүстікке қарай Каспий мен Арал төңірегіне дейінгі жерлер, Орта Азиядағы иеліктерінен Солтүстік Хорезм мен Сырдария аймағы, Шағатайға Мауераннахр, Жетісу, Қашқария, Үгедейге Батыс Моңғолия мен Тарбағатай аймағы берілді. Төле әкесінің ұлысы   Моңғолияны мұраға алды. Шыңғыс хан Тұнғұстарға кезекті шабуылы кезінде қаза тапты. Соғысты Шыңғыс ханның мирасқорлары, Шыңғыс әулетінің хандары азды-көпті үзілістермен үсті-үстіне жүргізе берді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шыңғыс хан  империясы

 

Шыңғыс хан империясы  – Шыңғыс хан құрған мемлекет. 1189– 1206 ж. аралығында болған қиян-кескі  соғыстардан кейін Шыңғыс хан  Алтайдан Қытай қорғанына дейінгі  аймақта тіртұтас мемлекет құрды  және ол өз мемлекетін әрі қарай  кеңейте бастады.XII ғасырдың аяғы — XIII ғасырдың басында Орталық Азия мен Қазақстан далаларындағы  саяси жағдай күшті көшпелі тайпалар одағы билеушілерінің арасында басқа  тайпаларға өз үстемдігін орнату жолындағы  күрестің күшеюімен сипатталады. Осы  күрестің барысында монғол тайпасының өкілі Темучин (Шыңғысхан) Орталық  Азия тайпаларың біріктірді, сөйтіп ол Орталық Азия даласындағы ең құдіретгі  жаулап алушыға айналды. Керейіт- тер  ханының наймандармен, монғол тілдес татар және меркіт тайпаларымен соғыстарында Темучиннің атағы шыға бастады, ол соғыстарға Ван-ханның вассалы ретінде болашақ  Шыңғысхан белсене қатысты. 1207 ж. ол Сібірдегі орман жұртын бағындырғаннан кейін, 1207 – 09 ж. Таңғұт (Си Ся) мемлекетіне  үш дүркін шабуыл жасап, жаулап алды. Шығыс  Түркістандағы ұйғырлар мен қарлұқтар  Шыңғыс ханға қарсылықсыз бағынды. 1211 ж. өзінің ежелгі ата жауы Алтын (Цзин) еліне қарсы аттанып, бес жылдың ішінде бұл елдің басты бекіністерін басып алып, мол олжаға батты. Алайда бұл жорық соңына дейін жеткізілмеді. Жалайыр Мұқылай ноян бастаған 60 мыңдық әскерді Қытайға қалдырып, Шыңғыс ханның өзі 1216 ж. Қарақорымға  қайтып оралды. Көп ұзамай батысқа  қарай жорықтар ұйымдастырылды. Жебе ноян бастаған әскер найман ханы Күшлікті өлтіріп, Іле, Жетісу аймағын билеп  тұрған Қарақытайлар мемлекетін бағындырды. 1211 жылы Жетісуға монғолдардың алғашқы  келуі сол оқиғалардың салдарынан болған еді. Бірақ олар ұзақ уақыт  болған жоқ, ейткені Шыңғысхан оларды солтүстік Қытай жеріндегі Цзинь  империясымен соғысуға кері шақырып  алды. 1216 жылы бұл науқан ойдағыдай  аяқталғаннан кейін монғолдар Батысқа  қарай жылжуын қайтадан бастады. Шыңғысхан өзінің үлкен ұлы Жошыға қыпшақтарға қашып барған меркіттерді  қыруға, ал сенімді қолбасшыларының  бірі Жебе-ноянға Күшлік-ханды жазалауға  бүйырды. 1218 жылы Күшлік-хан талқандалды  да, монғолдар оның Жетісудағы иеліктеріне  кірді, оларды христиан наймандар мен  буддистердің қысымынан қатты зардап шеккен жергілікті мұсылман тұрғындары қуана қарсы алды. Күшліктің иелігіндегі  жерлердің шегіне кіргеннен кейін  монғол қолбасшысы Жебе-ноян жаршылар арқылы хабарлатып әскерлерге бейбіт тұрғындардың мүлкіне тиісуіне тыйым  салынсын, ал мүсылмандарға найман билеушілерінің тоқтатқан жария  түрде құдайға құлшылық ету құқығы қайтарылсын деп бұйрықберді. Қашып кеткен Күшлікті монғолдар Бадах- шанда қуып жетіп, басы алынды. Сөйтіп, Шыңғыс иеліктері Хорезмшах мемлекетіне таяп келді. Жошы-хан Қазақстанның Торғай далаларында меркіттермен шайқасып, оларға күйрете соққы бере ыдыратып жіберді. Бірақ келесі күні оған Хорезм шахы Мұхаммедтің 60 мындық әскері шабуыл жасады, ол Сырдарияның төменгі ағысындағы Женттен қазіргі қазақ далаларында мекендеген көшпелі қыпшақтарға жорыққа шыққан әскер болатын. Бұл шайқаста ешқайсысы жеңіске жеткен жоқ. Бірақ жалпы алғанда бұл кездейсоқ қақтығыс хорезмшахқа қатты әсер етті, В. В. Бартольдтің пікірінше, Шыңғысхан 1219-1221 жылдары хорезмшахтардың мемлекетін шапқан кезде оның монғолдармен ашық шайқаска неліктен шықпаған себептерінің бірі осы болған. Ал бұдан әрі монғол-хорезм қатынастары барған сайын шиеленісе берді де, соғысқа әкеп соқты.Шыңғысханның жеткен жеңістері туралы хабар Орта Азияда алуан түрлі пікірлер туғызды. Хорезмшах Монғолияға бірінен соң бірін - екі елшілік аттандырды. Өз тарапынан Шыңғысхан да елшілік жіберді. 1218 жылдын көктемінде хорезмшах Мұхаммед осы елшілікті қабылдады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Отырар шайқасы

 

Содан көп кешікпей Шыңғысхан  Орта Азияға сауда керуенін жіберді. 500 түйеден тұратын керуенде монғол жансыздарын қоса есептегенде барлығы 450 адам болатын. Көп адамы бар  керуен 1218 жылдың жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі  қыпшақ Ғайыр-хан Иналшық көпестерді тыңшылық жасады деп күдіктеніп, оларды өлтіруге бұйырып, керуенді тонап алды. Шыңғысхан Қайыр-ханды ұстап беруді талап етті, бірақ хорезмшахтың бұл  талапты орындамағаны былай тұрсын, сонымен бірге елшілерді өлтіруге әмір етеді. Бұл Шыңғысханның Хорезмге қарсы соғысына себеп болды. Тіпті  хорезмшах Ғайыр-ханды монғолдарға  ұстап бергісі келсе де, оның мұны жүзеге асыруы екіталай еді. Ан-Нисавидің  айтуынша, «ол оған (Шыңғысханға) жөнелте  алмайтын еді, өйткені әскердің көп  бөлігі мен жоғары дәрежелі әскербасылар соның (Иналханның) қыпшақ туыстары болатын. Онын кестесіндегі өрнекті және оның түйінінің негізін солар жасап, оның мемлекетінде толық билік жүргізді». Хорезмшахтың мемлекетінде орта ғасырлардағы Қазақстан далаларынан шыққан қыпшақтар  осындай ықпалға ие болған. Шыңғысханның хорезмшахпен соғысу үшін жинаған әскерінін  дәл саны белгісіз, одақтастарымен - Жетісу қарлуқтарымен және Шығыс  Түркістан ұйғырларымен қосып алғанда 150 мың жауынгер деген сан жобаға келеді. Жорық 1219 жылдың қыркүйегінде Ертіс жағалауынан басталды. Деректемелердегі мәліметтерге қарағанда, Шыңғысхан  әскерін Ертістен Сырдарияға дейін  бұрынғы жаулап алушылар жүрген жолмен — Жетісу арқылы алып өткен.

 Отырарға таянғанда  Шыңғысхан оны қоршауға ұлдары  Шағатай мен Үгедей баскарған  әскерлерді қалдырып, Жошы-ханды  Сырдарияның төменгі ағысына  - Жент жөне Жанкент қалаларына  жіберді, үшінші топ Сырдарияның  жоғарғы ағысындағы қалаларды  бағындыруға кетті, ал Шыңғысханның  өзі негізгі күштерімен Бұхараға  аттанды. Отырардың билеушісі  Қайыр-хан бар күшін салып ең  соңғы мүмкіндігін пайдалана  отырып қорғанды. Отырарды коршау  бес айдай уақытқа созылды.  Қаһармандық қорғаныстың бесінші  айы бітуге айналғанда хорезмдік  әскербасы Қаража-хаджиб он мындық  колымен монғолдарға беріліп,  оларды қалаға кіргізіп жіберді.  Алайда Отырар сонда да табандылықпен  қорғана береді. «Арыстандай айбарлы»  әскерлер тобымен Ғайыр-хан берік  қамалға бекініп алды да, монғолдарға  оны алу үшін тағы бір ай  уақыт керек болды. Қамалды  қорғаушылар түгел қырылғаннан  кейін ғана ол 1220 жылғы ақпанда  алынды. Ғайыр-хан қолға түсіп,  Шыңғысханның алдына апарылған  жерде қатал жазаланып өлтірілді.

 

 Шыңғыс хан басып  алынған жерлерді өз ұлдарына: қыпшақ даласын Жошыға, Іле, Жетісу, Мауераннахр өлкелерін Шағатайға,  Шығыс Түркістан, Алтайды Үгедейге  бөліп берді. Батысқа қарайғы  жерлерді басып алуды Жошыға  тапсырып, өзі 1225 ж. Қарақорымға  қайтып оралды. 1226 ж. таңғұттарға  қарсы соңғы жорығын жасады. Шыңғыс  хан империясы Ляодун түбегінен  Кавказға, Байкалдан Тұрпанға дейінгі  алып кеңістікті алып жатты.  Шыңғыс хан өлерінде балаларына  Корея түбегіне дейінгі өлкені  жаулап алу мен батысқа қа-райғы  шабуылдарды жалғастыра беруді  өсиет етті. Әкесінен кейін “ұлы  хан” тағына отырған Үгедей  Алтын елін біржолата жаулап  алды. Мөңке Қытайға қарсы жорыққа  аттанды, Төленің тағы бір ұлы  Хулагу Иранды бағындырды. 1235 ж.  Бату бастаған қол батысқа  қарай жорық жасап, Шығыс Еуропаның  көпшілік бөлігі мен Русьтің  шығысын жаулап алды. Нәтижесінде  1245 – 46 ж. әйгілі Жошы-Қыпшақ (Алтын  Орда) державасының негізі қаланды.  Бұл держава шығысынан батысына  дейінгі аралығы шамамен 6160 км, солтүстігінен оңтүгіне дейінгі  аралығы 4400 км алып өлкені қамтыды.  Қытайға қарсы аяқталмай қалған  жорықты Құбылай одан әрі жалғастырды.  Бұл жорық 30 жылға (1260 – 90) созылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шыңғыс хан  туралы тың деректер

 

Қазақ халқының ұлт ретінде  қалыптасу, дербес мемлекет құру тарихында  Шыңғыс хан мен оның үрім-бұтағы билеген мемлекет үлкен рөл атқарған. Түркі-монғолдар жауларын санмен емес, сапамен жеңді. Өйткені оларда мықты  тәртіп, ғажайып ұйымдастырушылық қасиет болды. Оған Шыңғыс ханның саяси қызметі  мен қолбасылық қабілетінің ерекше жоғарылығы қосылды. Ол орнатқан жүйе мен тәртіп далалық өркениетті әрі  қарай жетілдірді. Кейіннен бұл жүйе мен тәртіп басқа халықтарда жалғасын тауып, атап айтқанда, қазақтарда XIX ғасырға  дейін, яғни олар өздерінің көшпендлік қалпын жоғалта бастаған кезге дейін  сақталды.

Монғол шапқыншылығынан  кейін тұңғыш рет Шығыс Дешті-Қыпшақтың,   Түркістанның,   Жетісудың   түркі   тайпалары   бір мемлекетке біріктіріліп, алдымен қазақ хандығының, кейіннен қазақ ұлтының шығуына, яғни қалыптасуына жағдай жасалынды[1]. Сөйтіп Шыңғыс хан империясы құрылғаннан  кейін, көп ұзамай қазақ халқының этникалық территориясы қалыптаса  бастады. Қыпшақ сахарасының халықтары  ертеректе мемлекет құрған түркі  текті арғын, найман, керей, жалайыр, маңғыт, онғұт т.б. тайпалармен қосылып, көп этностық «қайнаған қазанда» екі жүз жыл ішінде қазақ этносы болып қалыптасты[2]. XIV—XV ғасырларда түркі-монғол этносы бөлшектеніп, бірнеше  ұлттық мемлекеттер пайда болды. Мағжан ақын айтқандай, қазақтар «қара  шаңырақтың» иесі болып қалды.

Алтын Орданың құрамында  болған ұлыс Ақ Орда, шын мәнінде, қазақ  мемлекеті болды. Өйткені негізін  Жошы қалаған бұл ұлыс Сырдариядан  Алтайға, Оңтүстік Оралдан Жетісуға дейінгі қазіргі қазақ даласын  алып жатты[3]. Екіншіден, бұл даланы ерте кезден-ақ түркі тілді тайпалар жайлады. Олар монғол шапқыншылығынан  кейін қосылған тайпаларды бойына сіңіріп, қазақтың этникалық құрамын қалыптастырды.

Сондықтан Отанымыз тарихындағы  осы бір кезеңді зерттеуге  жаңаша көзқарас туғызып, оған дейінгі  қалыптасқан кері пікірлерден оны  тазарту керек. Ол үшін XII—XIII ғасырларда өмір сүрген түркі-монғол тайпаларының саяси-әлеуметтік, экономикалық даму ерекшеліктерін, әдепті-құқықтық жүйелерін оның негіздерімен тікелей байланыстыра отырьш зерттеу  қажет. Бұл сол дәуірдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастарды, әскери-құқықтық жүйені асыра дәріптеу емес, керісінше сол  замандағы мемлекеттік құрылымға  сай тұрғандығын дәлелдеу. Сондықтан  осы курстық жұмыста Шыңғыс хан  негізін қалаған және оның әулеті ұзақ уақыт билікті әрі қарай  жалғастырған түркі-монғол мемлекетін жан-жақты зерттеп, ғылми тұрғыдан өз көзқарасымызды білдіре отырып оның шығарған «Ұлы жасақтарын» оқып білуді жөн көрдік.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994. 221 б.

 

2. Қазақстан тарихы. Алматы, 1996. T.I. 410 б.

 

3.Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы, 1996. Т.1. – 240-241 бб.

 

4. http://kursik.kz/qazaqsha-referattar/tarix/shyngys-xan-imperiyasy.html

 

5.http://referaty-v.kz/шыңғыс-хан