Шаруаларды Қазақстан аумағына
қоныс аудару себептері
XIX ғасырдың 60-90-жылдарында жүргізілген әкімшілік реформалар қазақтардың
жерін түгелдей мемлекеттің меншігі
деп жарыялады. Ол реформалар Қазақстанды шаруалар
арқылы кең көлемде отарлап алуға берік негіз
қалады. Орыс шаруаларын шикі Ресейден
қоныс аудару көп жағдайда қазақтарды
ежелгі атамекенінен, қонысынан жаппай қуу және ең құнарлы жерлерін
күштеп тартып алу арқылы жузеге асырылды.
Егер XIX ғасырдың ортасына дейін Қазақстанға
көбінесе Ресейден әскери топ пен казактар ғана
қоныс аударып келсе, ғасырдың екінші
жартысынан бастап жағдай түбегейлі
өзгерді. Ресей шаруаларын қазақ даласына
бұрын-соңды болып көрмеген кең көлемде
жаппай қоныс аудару ісі мемлекеттік тұрғыда
қолға алынды.
Мұның бірқатар себептері болды.
Біріншіден, 1861 жылы Ресейде шаруаларды басыбайлы
езгіде ұстау жойылды. Шаруалар басыбайлы тәуелділіктен құтылды.
Бірақ олар жаппай жерсіз қалды немесе
ұлтарақтай шағын жерге ғана ие болды.
Мұның өзі шаруалардың толқуын туғызды.
Патша үкіметі шаруалар бүліншілігінің өрши түсуін
болдырмау үшін оларды Қазақстан мен Сібіраумағына
жаппай қоныс аударту шараларын ұйымдастыру
жөнінде шешім қабылдады. Екіншіден, Ресей
империясы қоныс аударушы шаруалар есебінен
қазақ өлкесінің аумағында өзінің сенімді
тірегін қалыптастыруды мақсат етті.
Үшіншіден, патша үкіметі орыс шаруаларын
жаппай қоныс аудару арқылы қазақтарды егіншілікпен айналысатын
отырықшы өмір салтына
көшіруді ойлады. Өйткені ондай жағдайда
қыруар көп жер босап қалып, жергілікті халықты қатаң
бақылауда ұстаудың тамаша мүмкіндігі
туар еді. Төртіншіден, патша үкіметінің
жергілікті халықты христиан дініне енгізу
және орыстандыру жөнінде арам пиғылы
да болатын. Бесіншіден, қоныс аударушы
шаруалар Қазақстанды орыс империясының
сарқылмас мол астығы бар алып қоймасына
айналдыруы тиіс деп үміттенді. Өлкені казактар
арқылы отарлау экономикалық тұрғыдан
ойдағыдай онды нәтиже бермеді. Әскери қызметте жүрген
казактар өлкедегі әскери гарнизондар
мен шенеуніктер тобының өзін де азық-түлікпен жартымды
қамтамасыз ете алған жоқ. Оның үстіне
Ресейдің жерсіз шаруаларын жаңа жерде
емін-еркін тамаша өмір сүруге
болады екен деген хабарлары мен хаттары
ол жақта қалғандарды еліктіре елеңдетті.
Мұның өзі орыс шаруаларын одан сайын
жаппай қоныс аударуға қызықтыра түсті.
Шаруалардың жаппай қоныс
аудара бастауы
1866 жылы Батыс Сібір бас басқармасы
шаруалардың Қазақстан аумағына өз беттерінше қоныс аударуына
рұқсат етті.
Алғашқы қоныс аударушылар Сібірдің
әр түрлі қалаларындағы мещандар және Тобыл
губерниясындағы Қорған және Есілокругтарындағы
шаруалар болды. Олар Көкшетау округының
аумағындағы Саумалкөл деген
жерге келіп орналасты. Қоныс аударушылардың
бір бөлігі казак станицаларына жайғасты.
XIX ғасырдың 70-80-жылдарында олар жергілікті
қазақтардың жерлерін жалға алып, өз беттерінше
орналаса бастады. Қазақстанға қоныс аударғысы
келген орыс шаруалары, әдетте, ең алдымен
жер көріп қайтушыларды (ходоқтарды) жіберді.
Олар өздеріне қолайлы деген жерлерді
таңдап, қазақтардан жалға алды, жыртып, тұқым септі.
Жердің құнарлы екеніне көздерінжеткізген
олар ұзақ мерзімді жалға алу жөнінде келісімшарттар
жасасты, өздерінің жерлестерін неғұрлым
тезірек жетуге шақырып, жанталаса әрекет етті.
Орыстардың елді мекендері пайда бола
бастады. Кейін ол жерлер өзінің бұрынғы
иелерінен тартып алынып, қоныс аударып
келген орыс шаруаларының иелігіне заңдастырылып
берілді. Мұндай жағдайда облыстық отаршылдық
билік әрқашан орыс шаруаларының жағында
болды. Шаруаларды ішкі Ресейден Қазақстанға
қоныс аудару жөнінде алғаш рет бастама
көтерушілердің бірі Жетісудың әскери
губернаторы Г.А.
Колпаковский еді. 1868 жылы оның тікелей басшылығымен
«Жетісуга шаруалардың қоныс аударуы
туралы уақытша Ережелер» жасалды. Онда
қоныс аударушы шаруаларға бірқатар жеңілдіктер
мен артықшылықтар беру көзделді. Шаруалардың
әрбір ер азаматына 30 десятинадан жер телімі бөлінді.
Олар барлық алым-салық түрлерін төлеу мен міндетті
борыштарды атқарудан он бес жыл бойы
босатылатын болды. Қоныс аударушы шаруаларға
пайыздық өсімсіз қарыз берілді. 80-жылдардың
ортасына қарай Жетісуда жер тапшылығы
сезіле бастады. Сондықтан жер телімдерінің
мөлшерін 10 десятинаға кемітуге, әр түрлі жеңілдіктер беру
мерзімін 5 жылға дейін қысқартуға тура
келді.
1889 жылы «Село тұрғындары мен мещандардың
қазыналық жерлерге өз еркімен қоныс аударуы
туралы Ереже» бекітілді. Онда олардың
қоныс аударуына Ішкі істер министрлігі
мен Мемлекеттік мүлік министрлігінің рұқсаты міндетті
түрде қажет болды.
Ондай рұқсат патша үкіметіне «сенімді»
және «елге еңбегі сіңген» құрметті адамдарға
ғана берілетіні алдын ала арнайы көрсетілді.
Бірақ қатардағы шаруалар бұл ережеге қараған
жоқ. Олар өз еріктерімен жаппай қоныс
аударуын тоқтатпады. Шаруалардың Қазақ
даласына қоныс аударуы 1891 жылдың
көктемінен бастап ресми түрде
тоқтатылды. Бірақ қоныс аударушылардың
тасқынын тоқтату өте қиын болды. Оның
үстіне, Ресейде құрғақшылық салдарынан
астық шықпай қалды. Елде ашаршылық басталды.
Сөйтіп шаруалардың Қазақстан аумағына
өз еріктерімен қоныс аударуы одан әрі күшейе
түсті.
Шаруалардың қоныс аудару
қарқынының күшейе түсуі
1892 жылы Транссібір
темір жолының құрылысы басталды. Ол Қазақстанның
солтүстік өңірін басып өтті. Мұның өзі
қазақтардың иелігіндегі жердің 4,2 миллион
десятинасын қосымша тартып алуға жеткізді.
Темір жол құрылысы шаруалардың қоныс
аударуына неғұрлым ұйымдасқан сипат берді.
Шаруалардың темір
жол құрылысы аумағына (оның оңтүстігіне
қарай 100шақырым жерге
дейін) қоныс аударуына Сібір темір жол
комитеті де мүдделі болды.
Қоныс аударушы шаруалар адам тасуға
бейімделмеген қолайсыз вагондарда тасып
әкелінді. Петропавл және Омбы сияқты қалалардың
темір жол торабы бекеттерінде ондаған
мың қоныс аударушы шоғырланды. Олар ашық
аспан астында жатты, кейде ауа райының
қолайсыз күндерін де сонда өткізді. Азық-түліктің жетіспеушілігі
мен дәрігерлік көмектің болмауы салдарынан
адамдардың арасында ауру-сырқау көбейді,
тіпті өлім-жітім де
аз болған жоқ. Сондықтан да Омбы мен Петропавлда
қоныс аударушылар пункттері мен аурухана
барактары жедел түрде салына бастады.
1903 жылы «Сырдария, Фергана және Самарқанд облыстарындағы
қазыналық жерлерге шаруалардың өз еркімен
қоныс аударуы туралы Ереже» бекітілді.
Ол ереже бойынша жергілікті халықтың
«басы артық» жерлерін, ондағы суару жүйесі
мен су көздерін қоса жаппай тартып алу
көзделді. Тап сол жылы «Сібірге (Алтай округынан
өзге) және Дала генерал-губернаторлығынақоныс
аударушыларға үкімет атынан берілетін
жәрдем түрлері туралы Ереже» бекітілді.
1904 жылы патша үкіметі «Егін егумен
айналысатын село тұрғындары мен мещандардың
қоныс аударуы туралы уақытшаЕреже»
шығарды. Бұл ереже бойынша жергілікті
отаршыл өкімет билігіне
шаруалардың Ресей
империясының азиялық бөлігіне қоныс аударуына
ешқандай кедергі келтірмей, рұқсат етуіне
құқық берілді.
1904-1905 жылдары патша үкіметі Қазақстан
аумағын қоныс аударушылардың бес аймағына
бөлді. Олар Торғай-Жайық, Ақмола, Семей, Сырдария және
Жетісу аймақтары еді. Оларды құрғандағы
күктелген негізгі міндет қоныс
аударушыларға арналған қор құру үшін
«басы артық» жерлерді іздеп табу болды.
Патша үкіметі қоныс аудару басқармаларына
қазақтардың жерлерін тартып алуына және
оларды ғасырлар бойы ежелгі отырған атамекенінен күштеп
қуып шығуына толық ерік берді.
1870 -1914 жылдар аралығында Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария, Торғай және Орал облыстарының
аумағына 1,4 миллионға жуық шаруа қоныстандырылды.
Олардың тең жартысына жуығы (721 мың адам)
Ақмола облысына жайғастырылды. Өйткені
бұл облыстың жері өте құнарлы болатын.
Қоныс аударып келген шаруалар өз алдарына
жеке болыстарға біріктірілді. Алғашқы
кезде олар уезд бастығына бағындырылды. 1902 жылдан
бастап шаруалар бастығы деген лауазымды қызмет пайда
болды.
Қазақстанға орыс
шаруаларының қоныс аударуы, негізгі кезеңдері
Оңтүстік Қазақстанды
әскери отаршылдық жолмен өзіне қосып алған Ресей өзінің саясатын алыстағыны
көздейтін саяси мүдделерін басшылыққа ала
отырып жүргізе бастады. Қазақстанның
Ресейге қосылуы аяқталғаннан кейін көші-конағымдарының отаршыл
сипаты айқындала түсті. Қазақстанның XIX
ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы
этнодемографиялық құрамының өзгеруіне қоныс аудару
қозғалысы зор ықпал етті. Патша өкіметінің көші-қон
саясатының әлеуметтік-саяси салдары
өте ауыр болды.
Қазақстан тарихында қоныс аудару
қозғалысының кезеңдері туралы бір жақты
пікір жоқ. Дегенмен қоныс аудару қозғалысыншартты
түрде үш кезеңге бөліп қарауға болады:
- 1861—1885 жылдар;
- 1886—1905 жылдар;
- 1906—1917 жылдар.
Қоныс аударудың бірінші
кезеңі
Жүз мыңдаған орыс, украин, беларусь шаруаларының Сібір, Қазақстан және Орталық
Азияға қоныс аударуы Ресейдің аграрлық
саладағы саясатымен тығыз байланыста
дамыды. Ресей самодержавиесі жер мәселесін помещик-дворяндардың
пайдасына шешіп берді. Помещиктер шаруаларды «азат
ету» барысында олардың бұрын пайдаланып
келген жерінің басым бөлігін тартып алды.
Себебі 1861 жылғы реформадан кейін
помещиктер өз пайдасына шаруалардың
реформаға дейін өңдеп келген жерінен
үлес алуға құқықты болды. Кейбір губернияларда шаруалар жерінің
1/3, тіпті 2/5 бөлігін помещиктер тартып
алды. Соныменқатар жер үлесі үшін тым жоғары өтемдік төлемдер талап
етілді. Жер тапшылығынан шаруалар помещиктерден,
қазынадан жерді жалға алуға мәжбүр болды.
Жер тапшылығының шиеленісуі,
«азаттық» алған шаруалардың қайыршылық күйі, құрғақшылық, орта
шаруалардың кедейленуі, өтемдік төлемдер
мен салықтардың ауыртпалығы шаруалардың
туған жерлерін тастап, Оралдың арғы
жағынан жер мен «жақсы өмір» іздеп кетуге
мәжбүр етті. Зерттеуші А.А.Кауфман қоныс аударудың
басты себебін жаңа шаруашылық жүйесіне
бейімделе алмаудан, жер құнарлылығының
төмендігінен деп түсіндіреді. Ал шаруаларда топырақтың құнарлылығын
тыңайтқышпен қайта қалпына келтіруге қаржы да,
құрал-сайман да жоқ еді.
Әуелгі кезде патша
үкіметі шаруалардың шет аймақтарға қоныс аударуына
карсы болып, шектеулер койып көрді. Алайда 1891— 1892 жылдардағы
Ресейдегі аштыққа байланысты өз
бетімен еркін қоныс аудару көлемінің өсуіне
орай, патша үкіметі қонысаударуды
заңдастырып, өз ырқында ұстауға тырысып
бақты.
Жетісу облысының губернаторы Г.А.Колпаковскийдің басшы-
лығымен 1868 жылы «Жетісуға шаруаларды қоныстандыру
туралыуақытша Ережелер» жобасын жасады. Ереже
бойынша жан басына (ер адам) 30 десятина
мөлшерде жер белгіленіп, 15 жылғаалым- салықтардан босатылды.
Ал 1883 жылы қабылданып, 1885 жылы
бекітілген Ережеде Жетісу облысына жаңа
келушілер мен Шығыс Түркістаннан қоныс
аударған үйғырлар мен дүнгендер үшін
жаңа нормалар бекітілді. Енді жан басына
берілетін жер үлесі 30 десятина емес, 10
десятина болып белгіленді, біркатар жеңілдіктер
енді 3 жылға дейін ғана сақталды. Ресми
деректер бойынша 1861—1885жылдары Орал арқылы
300 мың қоныс аударушы келген.
Қоныс аударудың екінші кезеңі. Қазақстан
тұрғындарының ұлттық құрамындағы
өзгерістер
1889 жылғы 13 мамырдағы «Уақытша
Ережеде» ауыл тұрғындары мен мещандарын Тобыл, Том губерниялары
мен Жетісу,Ақмола, Семей облыстарына өз еркімен қоныстандыру
белгіленді. Үкімет қоныс аударуға
шектеулердің кейбіреулерін алып тастады.
Дегенмен ресми түрде қоныс аударғандардан
гөрі өз бетімен келгендердің ағыны үздіксіз
арта түсті. Шаруаларды қоныстандыру Ақмола, одан
соң Жетісу, Семей, Орал, Торғай
облыстарында XIX ғасырдың 60-жылдарының
ортасынан басталып,1892 жылы Сібір темір
жол комитеті құрылғанға дейін жалғаса
түсті. Ақмола облысында 1870—1895 жылдары
87 шаруа қоныстары пайда болып,
отырықшы халық саны шаруа-қоныс аударушылар
есебінен 2 есеге артты.
XIX ғасырдың соңғы ширегінде Еуропалық Ресей
мен Украинадан қоныс аударушылардың
келуі есебінен халықтың ұлттыққұрамы өзгерді.
Қазақ, қырғыздармен бірге орыс, украиндар, татарлар, тәжіктер, түрікмендер, башқұрттар, чуваштар,қараноғайлар, армяндар саны
өсе түсті.
XIX ғасырдың 70-жылдарында
орыстар мен украиндар барлық
Қазақстан мен Қырғызстан тұғындарының
8%-ын (246,9 мың) құрады. Бұдан барлық облыстарда
жергілікті тұрғындардың бірден-бір жоғары үлес салмағын
анық байқауға болады.
1897 жылы Қазақстан тұрғындарының
саны 4 млн 150 мың адамға жетті. Солардың
ішінде қазақтар 3 млн 400 мың адамды құрады. Қалған
750 мыңдай адам басқа ұлт өкілдері болды. Орыс
шаруаларының көбі Ақмола облысына қоныстанған.
Сондай-ақ ең көп орыс және украин тұрғындары Омбы, Петропавл, Көкшетау, Қостанай уездерінде
тіркелген. Торғай
облысында да өзге ұлт өкілдерінің саны
да айтарлықтай еді. Жетісу облысында
басқа ұлт өкілдерінің үлес салмағының
өскендігі әсіресе Верный,Пішкек, Пржевальск, Пішпек
уездерінде ерекше байқалды. Ал Сырдария
облысында орыстар мен украиндардың үлесі
жалпыхалық санынан ең төменгі деңгейде
болды.
Өлкенің негізгі тұрғындары
— қазақтардың үлес салмағы төмендеп, 1897 жылдары
шамамен 81,7%-ға жетті. Ал орыстардың үлес
салмағы жоғарыда көрсетілгендей — 10,9%-ға,
украиндар — 1,9%-ға өсіп, татар, ұйғыр, өзбек
сияқты ұлттардың да үлес салмағы арта
түсті.
XIX ғасырдың 80-жылдарында Жетісуға Құлжа өңірінен
ұйғырлар мен дүнгендер қоныс аударды. 1897 жылғы
санак бойыншаұйғырлар мен
дүнгендердің саны 71 мың (56 мың үйғыр, 15
мың дүнген) адамға жетті.
Қоныс аударудың үшінші кезеңі
Ресей экономикасындағы аграрлық дағдарыс патша
үкіметінің Қазақстандағы отаршылдық
саясатын күшейте түсті. Қазақстанаумағындағы
артық жерлерді есепке алу мақсатында Ф.Щербина,
В.Кузнецов, П.Румянцевтің экспедициялары жұмыс істеді.
Экспедициялардың барлығы көшпелі, жартылай
көшпелі, отырықшы казак тұрғындарына
қатысты жер көлемін азайтып, болыстардың иелігіндегі
«бос жерлерді» есепке алумен айналысты.
Ресей орталығындағы аграрлық қайшылықтардан шығудың
жолын Министрлер кеңесінің төрағасы П.А.Столыпин ойлап
тапты. Ол 1906 жылы 6 қарашада шаруалардың
қауымнан шығып, хуторға енуі
туралы жарлық шығарды. Ол Ресейдің ауыл
шаруашылығын дағдарыстан шығару үшін шаруалар қауымын таратты,
сөйтіп қауымдық жерлерді кулактардың
басып алуына жағдай жасады. Помещиктік
жер иеленуді сақтауға тырысқан үкімет қоныс
аударуға бостандық берді. Қоныс аударусаясатындағы бұл
жаңа бағытқа көшуге 1905—1907 жылдардағы
бірінші революция мен аграрлық толкулар өз ықпалын тигізді.
Столыпиннің жарлығы негізінде шаруа өз
үлесін сатып, еркін түрде басқа жаққа
кетуге мүмкіндік алды. Осылайша Ресейдің
орталық аудандарындағы әлеуметтік жіктелудің
тереңдей түсуі күйзелген, жерден айырылған шаруалардың көші-қон
ағымының кең қанат жаюына әкелді.
1905 жылы қоныстандыру мәселесін
реттеу мақсатында қоныстандыру мекемелерінің
Басқармасы құрылды. 1905—1917жылдардағы
мекеменің 12 жылғы қызметі нәтижесінде бір
миллионға жуық қоныс аударушылар
жерге орналастырылды.
1908 жылы қоныс аударушылар
толқыны ең жоғары деңгейге жетті. Жылына
665 мың қоныс аударушы келді. Патша өкіметінің
қоныс аудару саясаты қазақтардың шаруашылығына
орасан нұқсан келтірді. Тек 1906—1915 жылдары Жетісу мен Сырдарияоблысындағы
қазақтардан 2,5 млн десятина жер тартып
алынып, қоныс аударушыларға бөліп берілді.
Қазақстанда тартып алынған жер XX ғасыр
басында 17 млн десятина, ал 1917 жылға
қарай 45 млн десятинаға жетті. Жүздеген
жеке меншік хуторлар бой көтерді. Патша
офицерлері, кулактар, көпестер көлемді жер
төлімдеріне ие болды. 1905—1907 жылдардағы
Ресейдегі бірінші буржуазиялық-демократиялық
революциядан кейін үкімет барлық
шектеуді жойып, барлық шет аймақтарға қонысаударуға
жол ашып берді.