"Үш жүз" партиясы

«Үш жүз» партиясы. Қыргыз (Қазақ) «Үш жуз» социалистік партиясы үсақ буржуазияльщ сарындағы үлттык саяси ұйым еді. Партия большевиктерге ниеттес бағыт ұстап, «Алаш» партиясына Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінің көптеген мәселелері бойынша негізгі қарсылас болды. Партияның негізін 1917 жылы 17 қарашада Мұқан Айтпенов қалады. Бастапқы кезеңде басшылық орталықтың қурамына К. Тогысов, Ш. Әлжанов, А. Досов, И. Қабековтер енді. Партияның орталық баспасөз органы «Үш жүз» газеті болды. «Үш жүздің» саяси кезқарастары «Алаш» партиясының саяси көзқарастарынан үш өзекті мөселенің төңірегінде алшактанды:

Қазақ облыстары автономиясының сипаты;

жер мәселесін қайта қарау;

дін мен мемлекетік өзара қарым-қатынасының сипаты.

Партияның идеялық бағыты большевиктік қағидалардың күшті ықпалында болды. Партия басшылығына Петроградтағы Қазан төңкерісінен кейін К. Тоғысовтың келуімен «Үш жүздің» саяси кағидалары елеулі езгерістерге ұшырады. Өз қызметінің бастапқы кезенінде үшжүзшілер социал-революционерлер партиясымен одақтасу бағытын ұстанса, ал 1918 жылдық қаңтарынан бастап жергілікті жерлерде Кеңес өкіметін орнату мен нығайту жүмысына белсене араласа бастады. 1918 жылдың басынан бастап үш-жүзшілер басқа қозғалыстарға карсы күрестегі большевиктердің сенімді одақтасына айналды. Осының бөрі большевиктік ұйымдардың белсенді материалдық және рухани қолдауы жағдайында өтті. Белгілі бір әлеуметтік негізі мен айқын бағдары болмаған, сөйтіп елеулі саяси күшке айнала алмаған «Үш жүз» 1918 жылдың жазында тарап кетті.

Революдиялық қозғалыстың өріс алуы. Ақпан революциясынан соң бүкіл Қазақстанда оқушы жастар мен ауыл мұғалімдерінің өкілдерінен ұйымдар мен үйірмелер қалыптаса бастады. Омбыда - «Демократияшыл окушы жастардың кеңесі», Акмолада - «Жас қазақ», Спасск зауыттарында - «Жас жүрек», Петропавловскіде - «Талап» т. б. ұйымдар жұмыс істеді. Бірқатар жастар үйымдары, мәселен, С. Сейфуллин баскарған «Жас казак» пен Т.Рысқұлов басқарған «Қазақ жастарының» революциялык одағы Кеңестерді жақтады, ал қайсыбірі либералдық ұлт зиялылары жетекшілерін қолдап шықты. Жастар ұйымдары өз қызметінің бастапқы кезеңінде өз алдына мәдени-ағартушылық міндеттер қойып, кейіннен таптық, әлеуметтік және саяси сипаттағы міндеттерді шешуге араласа бастады. 1917 жылдың көктемі мен жазында Уақытша үкіметке қарсы толқулар кеңінен өріс ала бастады. Өлкеде қара жұмыс істейтін жұмысшылардың одақтары және жұмысшы, солдат, шаруалар депутаттары Кеңестеріне пікірлес, ниеттес революцияшыл-демократиялық жастар ұйымдары мен ұсақ буржуазиялық, мұсылмандық мәндегі комитеттер пайда болды. Ташкентте мұсылман жұмысшы депутаттарының Кеңесі, Қостанайда - Қостанай шаруа және қазақ депутаттарының уездік Кеңесі, Өскеменде - Өскемен шаруа, қазақ және қазақ депутаттарының Кеңесі құрылды. Төмен жалақы мен ауыр еңбек жағдайына наразылық білдіріп, жұмысшылар ереуілге шықты. Семей облысы Даубай руднигінің және Риддердің жұмысшылары бас көтеріп, жалақыны көбейтуді, тұрмыстық жағдайды жақсартуды талап етті.