Махмұт қашқари

Жоспар.

Кіріспе.

• Махмұд Қашқари кім?
• Қашқари қайда, қашан туған?
• Қашқаридің шыққан тегі
• Кейінгі өмірі жайында не білеміз?

Негізгі бөлім.

1. Еңбектің атауы неліктен «диуан лұғат-ит-түрік»?
2. Қашқари «диуанын» қашан жазған?
3. «Диуан  лұғат-ит-түрік» не үшін жазылды?
4. «диуанның» табылу тарихын білеміз бе?
5. «диуан» қай тілдерге аударылған?
6. «диуанның» сөздік қоры қанша?
7. Қашқаридің ғажайып картасын көрдіңіз бе?

  Қорытынды.

Түркі ғалымы 

КІРІСПЕ.

МАХМҰД ҚАШҚАРИ  КІМ?

Алғаш табылған күннен бастап түркі тілі тарихына үлкен бетбұрыс жасатып, қайта жазылып шығуына  себеп болған, түркі тілдерінің бізге  беймәлім қараңғы кезеңдерінен хабардар еткен «Диуан Лұғат-ит-Түріктің»  авторы, Түркітану ғылымының негізін  салушы, түркі лексикографиясының атасы, түркі тілінің тұңғыш диалектологы - Қашқарлы Махмұдтың өмірі жайында  жазба деректер арқылы жеткен мәліметтер тым мардымсыз. Тек Диуанындағы  там-тұмдап жеткен мәліметтерге сүйене отырып, Қашқаридің текті бір әулеттен шыққан ханзада, қызыл тілге шешен  ділмар, найза лақтырғанда дөп  тигізер асқан мерген, сондай-ақ заманының ең озық білімімен сусындаған білімпаз болып тәрбиеленгенін көреміз. Өзі жайында: «Түркілер арасында қызыл тілге ең шешені, ең әсерлі әңгімешісі, ең жақсы білім алған  білгірі, ең текті әулеттен шыққаны  және мықты найза лақтырушысы  болғандықтан олар мекен еткен барлық шаһарлар мен аймақтарды аралап шықтым», - деген Қашқари әрі қарай «Диуанының»  сөздік қоры жөнінде: «Түрік, түркмен, оғыз, шығыл, яғма және қырғыз тайпаларының сөздерін және олардың қыр-сырын  анықтап шығып, қажетіме жараттым. Олардың  әрбірінің тілі менің көкейіме ұялап, берік сақталып қалды. Мен оларды мұқият зерделеп, әбден тәртіпке келтіріп, жүйелеп шықтым», - дейді. Бұдан Қашқарлы Махмұдтың жалпы түркі тілдерінің сөздік қоры жайында асқан білгір болғандығын аңғарамыз. Өз дәуірінің  жазба әдеби тілдерімен қатар, түркі  тайпаларын аралап, жинақтаған сөздердің  мағыналары мен формаларын, түрлі  ерекшеліктерін еркін меңгеріп қана қоймай, көне түркі тілінің тарихи лексикасынан да хабардар болуы оның тілбілімін жетік меңгерген, аса  білімпаз ғұлама-ғалым болып жетілгендігін  көреміз. 
 ҚАШҚАРИ ҚАЙДА, ҚАШАН ТУҒАН?

Тегі Қашғари немесе Қашғарлы бола тұрса да, ғалымдар әкесінің Барысхан қаласынан екендігіне сүйене отырып, оның да сонда туғандығын алға тартады. Себебі Қашғари диуанының ешбір жерінде өзін Қашғарлық деп атамайды. Тек диуанында Қашғар қаласын ауа-райы мен ықлымын асыра мақтауы, Қашғар аймағына қарасты Қасы, Адығ, Опал секілді елді мекендерді «біздің ел» деп атауы, сондай-ақ Қашғар қағандардың өмір сүретін мекені екені және сол жерде білім алып, өскендігі оның Қашғари аталуына себеп болғанға ұқсайды. Ғалымның өзі Барысхан жайында: «Барысхан Афрасиябтың ұлы, қаланы сол салдырған және өзінің атын берген» деп толық мәлімет берсе, тағы бір жерде: «Ауасы таза, шөбі шүйгін болғандықтан қағанның атбегісі осында жылқы жайған, кейін елді мекенге айналған кезде қала сол атбегінің атымен аталып кеткен», - деп, қала атауына себеп болған басқа бір дерек келтіреді. 
Кей деректерде ғалымның Қашғар қаласының оңтүстік батысындағы Опал елдімекенінде дүниеге келгендігі айтылады. Шынында да Қашқари сөздігінде Опал елді мекенінен сөз еткенде «біздің елде бір ауыл», «біздің елдің жайлауы» секілді анықтамалар бергендігін көреміз. 
Қашғаридің туған жылы жөнінде де түрлі көзқарастар бар. А. Егеубаев «Диуанның» жазылған уақыты мен О. Пицактың пікіріне сүйене отырып, 1029-38 жылдар туған болуы керек деген болжам айтады. Дегенмен көпшілік ғалымдар 1008 жылы туған деп есептейді.

ҚАШҚАРИДІҢ ШЫҚҚАН ТЕГІ?

Өзінің асыл текті әулеттен шыққанын мақтан тұтқан Қашқари Шығыс  Қараханиттер династиясы ханзадаларының бірі болып табылады. Шежіресі түркілер арасында ислам дінін қабылдап, тұңғыш рет мемлекеттік дін мәртебесіне  көтерген атақты Қараханиттер ханы Абдулкерім Салтұқ Буғра Ханға барып тіреледі. Толық аты-жөні Қашғари Махмұд ибн  Хүсейін ибн Мұхаммед. Әкесі Хүсейін  ибн Мұхаммед Чағры Тігін Барысхан қаласының әкімі болған. Ал атасы  Мұхаммед Буғра хан ибн Юсуф әуелі  Тараз бен Сайрам қалаларының  әкімі, кейін 1057 жылдары Қараханиттер мемлекетін билеген. 15 айдай билік  жүргізгеннен кейін Мұхаммед Буғра  хан тақ мұрагері ретінде үлкен  ұлы, Махмұдтың әкесі Хүсейінді  хан көтеруге шешім қабылдайды. Алайда Хүсейіннің таққа отыруын көре алмаған  ханның тоқалы, Хүсейінді таққа отырғызу рәсімінде таратылған асқа у қосып  беріп, күйеуі Мұхаммедтен бастап әулеттің бірнеше атқамінерлерін улап өлтіреді. Күйеуі Мұхаммед пен Хүсейіннің жақтастарына да ажал құштырып, ақыры өз баласы Ибрахимді хан тағына отырғызады. Әкесі хандыққа, өзі де ханзадалыққа әзірленіп жүргенде отбасы мүшелері қынадай қырылып, басына қара бұлт үйрілген Қашқаридің бұдан кейінгі өмір тарихы күңгірттеу. Әсілі Қашғардан қашып, көршілес түркі тайпаларын барып паналаған Махмұдтың түркі тайпаларының тілін жетік меңгеруіне де осы ауыр тағдыры себеп болса керек. Үлкен атасы Юсуф Қадыр Хан ибн Харун Қотан қаласын, ал әкесі Харун Қылыш Буғра Хан ибн Сүлейман 992 жылдары Бұхараны Саманиттерден азат еткендігі тарихтан белгілі. Харун Қылыштың әкесі Сүлейман Байташ Хан, оның әкесі де Абдулкәрім Салтуқ Буғра хан. Яғни Қашқари атақты Қараханит ханы Салтуқ Буғраның алтыншы ұрпағы болып табылады.

КЕЙІНГІ ӨМІРІ  ЖАЙЫНДА НЕ БІЛЕМІЗ?

1057 жылғы қантөгістен  соң отбасынан түгелге жуық  айрылған Қашқари Памир тауларын  асып өтіп, Түркістан аймағына  келеді. Мұндағы түркі тайпаларын  паналаған ғалымның, олардың тіліне, ауыз әдебиетіне, мәдениетіне деген  үлкен қызығушылығы оянып, болашақта  жазатын ұлы еңбегіне осында  материал жинақтай бастағанға  ұқсайды. Сондай-ақ Иранға, одан  Иракқа барып, араб және парсы  тілдерін үйренгендігі, тіптен медреселерде  ұстаздық жасағандығы да айтылады. 20 жылға жуық түркі тайпаларының  тілі, әдебиеті, мәдениеті, өмір салты  мен әдет-ғұрыптары жайында мол  материал жинақтаған Қашқари  1072 жылы Бағдатқа келіп, атақты  шығармасын осы жерде аяқтайды  және халифа Муқдәди Биәмриллаһқа  сыйға тартады. Бұл жөнінде  «Диуанның» бас жағында: «Маған  шексіз абырой, сарқылмас-түгесілмес  қайнаркөз болсын деген тілекпен  осы кітапты жазып шықтым да, бір Тәңірге сиынып, оған «Диуан  Лұғат ат-Түрік» деп ат қойдым. Қасиетті Пайғамбардың мақамында  отырған, Хашими тегінен және  Аббас ұрпақтары әулетінен шыққан  Тәңірдің халифасы Әбул-Қасым  Абдуллаһ ибн Мұхаммед әл-Муқтәди  Биәмриллаһқа сыйға тарттым»  дейді.  
Қашқаридың бұдан басқа «Китаб Жәуаһир Наһу фи Лұғат ат-Түрк» атты еңбегі болғандығын білеміз және диуанында кейбір мәселелерді осы кітабында егже-тегжей қарастырғаны жөнінде сілтеме жасап отырады. Өкінішке қарай бұл кітабы әлі күнге табылған жоқ.  
Ғалымның бұдан кейінгі өмірі жайындағы пікірлер бір-бірімен қарама-қайшы түсіп жатады. Бұл жөнінде тарихи жазбаларда басы ашық ешнәрсе айтылмайды. Кей деректерде 1080 жылы Бағдаттан өзінің балалық шағын өткізіп, алғаш білім нәрімен сусындаған Қашғар қаласы маңындағы Опал елдімекеніне келіп қоныстанғандығы, осы жерде Мұхаммәдия медресесін құрып, 10 жыл ұстаздық жасаған соң 1090 жылы 97 жасында дүниеден өткендігі айтылады. Ендігі бір деректерде 89 жасында Опалға келіп, 8 жыл дәріс берген соң 1105 жылы, тағы бір жерде 1026 жылы қаза болғандығы, өз медресесі маңындағы зиратқа жерленгендігі келтірілген. Қазіргі таңда Опал ауылының солтүстік батысында 4 километр жерде Қашқаридың кесенесі орналасқан. Қашқари жатқан зират кесененің оңтүстігіне қарай 20 метр жердегі төмпешікте көрінеді. Онда 1008-1105 жылдар аралығында өмір сүргендігі жазылған.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ.

1. ЕҢБЕКТІҢ АТАУЫ НЕЛІКТЕН «Диуани луғат-ит-түрік»?

Түркі тілінің тұңғыш оқулығын әзірлеп, грамматикасын түзген, түбі бір түркі халықтары тіл өнерінің өрісін мәңгілікке кеңейтіп, өркенін  өсірген, түркі тілдерінің диалектологиясының, лексикологиясы мен грамматикасының  негізін қалап, тіл білімі тарихында  салыстырмалы тарихи әдісті тұңғыш рет  қолданған ғұлама ғалым Қашқари  Махмұд, атын мәңгілікке өлтірмейтін, өзіне және зерттеушілеріне сарқылмас  қайнаркөз болатын тынысы кең  байсалды да ұлы еңбегіне Диуан Лұғат-ит-түрк, яғни түркі тілі сөздігінің жинағы деп ат қояды. Бұл жөнінде «Диуанында»: «Маған шексіз абырой, сарқылмас-түгесілмес қайнаркөз болсын деген тілекпен осы кітапты жазып шықтым да, бір  Тәңірге сиынып, оған «Диуан Лұғат  ат-Түрік» - түркі тілдері сөздігінің жинағы» деп ат қойдым», - деп жазады. Түбі бір күллі түркі тілдерінің тұтастығын білдіретін ортақ қасиеттері мен айырым белгілері айқындалып, өзекті заңдылықтары жүйеленген, түркі  жазба әдеби тілінің грамматикасы түзіліп, сөздік қоры жинақталған осынау ғажайып еңбектің аты затына сай, өте дөп қойылған деп есептейміз.

2. ҚАШҚАРИ «ДИУАНЫН» ҚАШАН ЖАЗҒАН?

Еңбекті Қашқари Бағдатқа келген соң не келмей тұрып жазғандығы жөнінде түрлі көзқарастар бар. Дегенмен Стамбұлдағы жалғыз нұсқаның соңғы бетінде келтірілген мәліметке  қарағанда Қашқарлының Диуан  Лұғат ат-Түркі 1072 жылдың 25 қаңтарында басталып, 4 рет редакцияланған соң 1074 жылдың 10 ақпанында аяқталған. Осы  күні Стамбұлдың Ұлттық кітапханасында сақтаулы тұрған Диуан Лұғат-ит-Түріктің жалғыз нұсқасы Мәмлүктер топырағында  Сұлтан Бейбарыс заманында Савада туып, Дамаскіде өмір сүрген Мұхаммед ибн  ӘбуБәкір ибн Әбул-Фатхтың қолымен  шамамен 200 жылдан кейін 1266 жылдың 1 тамызында  көшірілген.

3. «ДИУАН ЛҰҒАТ-ИТ-ТҮРІК» НЕ ҮШІН ЖАЗЫЛДЫ?

Қашқари сүбелі еңбегінің  жазылу мақсаты жөнінде «Диуанының»  басында-ақ: «Мен Тәңірдің бақ-дәулетті түріктердің жұлдызында жаратқанын, ғарышты солардың хандығының үстіне айналдырып қойғандығын көрдім. Тәңір  оларды «түрік» деп атап, елдік  пен билік берді. Заманымыздың билеушілерін түріктерден шығарып, өзге халықтардың  ерік тізгінін солардың қолына ұстатты. Оларды адамдарға бас қылды, хақ  істерде оларды қолдады және олармен  бірге болғандарды ғазиз, абыройлы қылды», - деп түрік халқының қадір-қасиетінің ұлылығын әспеттеп, дәріптеген соң  ұлық Тәңірдің оларға деген ерекше ықыласын әрмен қарай былайша  жеткізеді: «Сондықтан да оларға Тәңірдің өзі ат беріп, жер бетінің ең биік те, шұрайлы, ауасы таза жеріне орналастырған, оларды әскерім деп санаған. Себебі түркілер сүйкімділік, әдептілік, жарқынжүзділік, жүректілік, әділдік, кішіпейілділік, қарияларды құрметтеу, сөзінде тұру секілді ізгі қасиеттерге ие». Осылайша түркілердің Тәңір сүйер көп қасиеттерін санамалап шыққан соң: «Түркілердің оқтарынан сақтану үшін ақыл иесі әрбір жан олардың жолын ұстануы тиіс. Олардың көңілін тауып, өзінің мұң-мұқтажын жеткізе білу үшін олардың тілін үйренуден басқа жол жоқ», - деп түпкі мақсатын жайып салады. Яғни, араб тілінің мәдениет пен өркениеттің, білім мен ғылымның, ең маңыздысы дүйім мұсылман шығыс халықтары ардақтаған Қасиетті Құран тілі ретінде дәуренінің жүріп тұрған шағында түркі лексикасының мағыналық әрі тұлғалық қасиет-сырларын аша отырып, оның шексіз байлығын көрсету арқылы түрік тілінің араб тілінен бірде-бір кем еместігін дәлелдейді. Түркілердің ізгі қасиеттерін дәріптеп, күшейіп келе жатқан түркі ұлысының болашағының зор екендігін ескертеді. Болашақ түркі тілінде екендігін насихаттап, өзге ұлттарды түркі тілін үйренуге шақырады. Жай ғана шақырып қоймай түркі халқының мақал-мәтелдері мен фразеологизмдерін, жыр-шумақтары мен нақыл сөздерінің, этнонимдері мен топонимдерін жан-жақты талдап, ұлттың әдебиеті мен мәдениетін, ізгілікке құрылған салт дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын, руханияты мен дүниетанымын таныту арқылы түркілерді, түркі тілін сүйгізуге ұмтылады. Шын мәнінде «Диуанды» мың жасатқан да осы қасиеті болса керек.

«Диуани лұғат ит түрки» — тіл білімінің ең басты салалары бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған аса құнды ғылыми еңбек. Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің тілін үйренуге бұл зерттеу көп көмек көрсетіп келді. Мәселен, осы кітап табылғаннан кейін ғана Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанын оқу, аудару және транскрипция жасау кезінде бұрын жіберілген қателіктер түзетілді.

М.Қашғари тек түрік  тіліне тән сөздерді ғана енгізуді мақсат еткен. Сондықтан бұл сөздіктен  – түркі халықтарының киім-кешек  пен үй жиһаздары, құрал-саймандар  мен шаруашылық бұйымдары, қару-жарақ  пен музыка аспаптары, туыстық атаулары мен рулар, әскери атақ-дәрежелері мен  атаулары, тағам аттары мен хайувнаттар, өсімдіктер мен әлем аттары, ай және күн аттары, қалалар мен елді-мекендер этнотопономикалық атаулары, ауру-сырқау мен дәрі-дәрмектер, ойын-сауық және салт-санаға байланысты алуан түрлі  салаға бөлініп жатқан сөздерді табуға болады.

М.Қашғари кітапты сегіз  бөлікке бөліп жазған:

1. Хамза кітабы (әліптен басталатын сөздер)
2. Салим кітабы (құрамында әліп, вав, йай, жоқ сөздер)
3. Музағаф кітабы (қосар дыбысты сөздер)
4. Мисаль кітабы (йай әріпінен басталатын сөздер)
5. Үш әріпті кітап
6. Төрт әріпті кітаб
7. Мұрын жолды дыбыстар кітабы
8. Қос дауыссыз дыбысты кітап. Бұларға келтірілген мысалдар әр кітап сайын есім және етістіктер болып екіге бөлінеді.

Академик А.Н.Кононов кітапта  қамтылған материалдарды бес  салаға бөліп қараған:

1. Белгілі бір тайпаға тәндігі дәл көрсетілген сөздер қоры (лексикасы)
2. Түркі тайпаларының мекен-қоныстары жайындағы мәліметтер
3. Түркі  тілдерін топтастыру
4. Түркілік тарихи фонетика мен грамматика туралы мәліметтер;
5. Түркілердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы және фольклоры жайындағы мәліметтер.

Махұд Қашғаридың бұл сөздігін энциклопедиялық туынды деуге болады. Мұнда тек тіл мен әдебиетке  ғана емес, сондай-ақ сол кездегі  ру-тайпалар мен халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғұрпына  салт-санасы мен наным-сеніміне қатысты  аса бағалы деректер берілген. М.Қашғаридың еңбегінің осы бір өзіндік  ерекшелігі, энциклопедиялық мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі совет  түркологы А.Н.Кононов былай деп  жазады: «Мұнда ХІ ғасырдағы түріктердің  өмірі, олардың материалдық мәдениет бұйымдары, тұрмыс жайлары, этнонимдері мен топонимдері, ру-тайпалар туралы туыстық және жекжаттық терминдер, түркі қызмет адамдарының титулдары, аттары, тағам-сусындардың аттары, үй жануарлары мен жабайы жануарлар және құстар, мал шаруашылығы терминдері, өсімдіктер мен дәнді дақылдар, астрономиялық терминдер, халықтық календарь, айлар мен апталар атаулары, географиялық терминология мен номенклатура, қалалар, аурулар мен дәрі-дәрмектердің аттары, анотомиялық терминология, металдар мен минералдар, әсери-спорт және әкімшілік терминологиясы, діни және этникалық терминология, балалардың ойындары мен ермектері және басқа деректер көп жағдайда бірден-бір құнды деректеме болып табылады» деген.