Кіші және Орта жүз билеуші топтарының Ресей бодандығын қабылдауы және оның салдары

Кіші және Орта жүз билеуші топтарының Ресей бодандығын

қабылдауы және оның салдары

Қазақ халқының тарихында XVIII ғасырдың басы аса бір ауыр кезең болды.Тәуке хан 1718 ж. Қайтыс болған соң қазақ жүздері арасындағы саяси және шаруашылық байланыстар әлсіреп,билеуші топтар арасындағы алауыздақтар барған сайын үдей түсті.Тәуке хан тұсында бір орталыққа  бағынған Қазақ хандығы саяси бытыраңқылыққа ұшырады.Белгілі орыс тарихшыс-ғалым А.СЛевшин «өзінің Описаниекиргиз-казачьих или киргиз-кайсцких орд и степей» деген еңбегінде Қазақ хандығын Тәуке хан билеген кезеңді былай сипаттайды: «Тәукенің атын атасақ,бар қазақтың жүрегін алғыс кернеп,мақтанышын билейді.Қазақ ордасының Ликургы,Драконты-сол адам.Тәуке ала ауыз болып,қырғынға бөккен елді сабағ,а түсіріп, ру мен рудың арасындағы талай жылғы қантөгістті тоқтатты,ақылы мен әділдігінің арқасында жұрттың бәрін өзіне мойынсұндұра білді,әлсіз рулардың басын қосып,әулетті дұшпанға қарсы алды,күштілерді тізеге салып, тәубесіне келтірді,баршаға ортақ заң жасап,сол бойынша билік айтты».   

    Тәукеден кейін  Қазақ хандығы іс жүзінде жеке-жеке  хандықтарға бөлінді.Жүздердің әрқайсысы  жеке хан сайлауға көшті, ал  ұлыстарды басқарып отырған сұлтандар  сол хандарға тікелей бағынды.Жолбарыс  Ұлы жүздің (1720-1740жж.) , Қайып (1716-1719жж.),сосын Сәмеке (1719-1734жж.)

Орта жүздің, Әбілхайыр (1718-1748жж).Кіші жүздің хандары болды.Тәукенің тағына отырған оның баласы Болаттың (1718-1726жж.) Ұлы хан дегенатағы ғана болды.Саяси тұтастығынан айырылған мемлекеттін экономикасы да әлсірей бастады.Жүздердің арасындағы шаруашылық байланыстар және сыртқы сауда-саттық үзіліп қалды.Қолөнер мен сауданың орталығы болған Оңтүстік Қазақстандағы қалалар құлдырады.Көшпелі және аймақтармен отырықшы халықтың арасындағы байланыстың әлсіреуі халықтың әлеуметтік,мәдени,психологиялық,демографиялық жағдайын төмендетті.

Осы кезеңде Қазақ хандығының сыртқы жағдайы да шиеленісе түсті.Жоңғар шапқыншылығы күшейді. 1690-1697 жж.болған Қытай-Жоңғар соғысы кезінде ойраттар (жоңғарлар) біраз жерінен, адамынан (50 мың),малынан айырылды.Қытайға қарсы күресуге күші жетпеген Жоңғар мемлекеті соғыста айырылған байлықтарын (адам,жер,мал) Қазақ хандығының есебінен қайтаруға  тырысты.Ал орыс мемлекеті болса Кіші жүз қазақтарының көш-қоныс жерлеріне жақындады.Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының жеріне Орта Азия хандықтары,Еділ бойындағы қалмақтар,башқұрттармен Сібір казактары да үздіксіз шабуыл жасап отырды.

ХYIII ғасырдың 20-жылдарының соңы мен 30-жылдардың басындағы жеңістердің нәтижесінде жоңғарлар қазақтың біраз жерін босатуға мәжбүр болады.Әрине,қазақтың барлық жері түгел азат етілмесе де, бұл үлкен жетістік еді.Қазақтар осы шайқастарда біріксе ғана біртұтас күш ретінде елі мен жерін қорғауға шамасы жететінін көрсетті.Алайда,Ұлы хандық билік үшін күрес қазақтарды тағы бөлшектеді.Ұлы хандықтан үміткер Кіші жүзден-Әбілхайыр,Орта жүзден-Сәмеке өзднрін елеусіз қалдырды деп Аңырақайдағы жеңістен соң шайқас алаңын тастап кетіп қалды.Осы ішкі  алауыздықтарды,қырқысуларды пайдаланған жоңғарлар қазақ жерін басып алу үшін қайтадан батысқа қарай жылжыды.Осындай қиын-қыстау жағдай Әбілқайыр ханды Ресей мемлекеті сияқты одақтас іздеуге мәжбүр етті.

      1730 жылы  жазда Әбілхайыр Уфа наместнигі арқылы Петербургке Сейітқұл Құндағұлұлы мен Құтлымбет Қоштайұлын елші етіп жіберіп,Ресей империясының бодандығына қабылдауды өтінеді.Тұтас алғанда Кіші  жүздің Ресей бодандығын қабылдауының обьективті негіздерін жоққа шығармай,Әбілқайырдың алысты көдейтін жеке басының менмендігін,оның барған сайын айқын көріне түскен қарабасын ойлаған мүдделерін естен шығармау керек екенін атап өтеміз.Хатында Әбілқайыр хан Орта және Кіші жүз қазақтарымен түгел Ресей бодандығын қабылдайтын атап көрсетті.

Еділ қалмақтарын,Қабарда княздігін,Грузин билеушілерінің жерлерн Ресей құрамына қабылдау Сыртқы істер алқасы дипломатиялық қызметінің өрісін едәуір кеңейтті.Бұл жолы да Әбілқайыр ханның елшілігіне барынша құрмет көрсетілді.Оның Құтлымбет Қоштайұлы бастаған 7 адамнан тұратын елшілері құрметпен қабылданып,бағалы сыйлықтар тартылды.И.Д.Бухгольцтің қырдағы жүрісінен ойраттар қауіптенбеу үшін қонтайшы Цеван-Рабтанға алдын ала Сібір губернаторының арнаулы өкілдер жіберілді.1715 жылы 1 қазанда экспедиция  Ямышев көлінің жағаына жетіп, сол жерде бекініс салды.1716  жылы Омбы бекінісі іргесі қаланады.1717 жылы полковник П.Ступин экспедициясы Ямышевск бекінісінің іргесін одан әрі бекітеді.

1731 жылы 19 ақпанда Ресейдің  патшасы Анна Иоановна қазақтарды  Ресей бодандығына қабылдау жөніндегі  құжатқа қол қойды.Бұл құжатта  былай жазылған: біріншіден,қазақтар  патшаға берік болса және де  салық төлеп тұруға уәде берсе,екіншіден,Ресей  азаматтары қазақтарды ренжітпесе,қорлық  көрсетпесе;үшіншіден,қазақтарға біреулер  шабуыл жасаса,Ресей империясы  өз азаматындай қорғаса,төртіншіден,тұтқынға түскен  орыс  азаматарын қайтарып,башқұрт және де қалмақатармен тату-тәтті боламыз  деп қазақтар уәде беріп отырса, біз оларды Ресей империясының қол астына аламыз да оның боданы деп есептейміз.Ал қазақтар империянының боданы болған соң,өз жерлерінде Ресей бодандрына ешқанда қиыншылық  жасамай,ренжітпей,тату-тәтті болуы қажет.Осы грамотаны қазақтарға жеткізу үшін1731 жылы 31 сәуірінде Ресей Кіші жүзге Сыртқы істер коллегиясының тілмашы А.И.Тевкелев бастаған арнайы елшілік жіберді. Патша үкіметі А.И.Тевкелевті қырғыз-қайсақ ордасын Ресей бодандығына келтірудегі міндеттері белгіленген Мемлекттік  сыртқы істер алқасының 12 тармақтан тұратын нұсқауымен жабдықтады.

Империяның ішкі губернияларына неғұрлым жақын орналасқан Кіші жүзге дипломат жібергенде үкіметте ол жөнінде жеткілікті ақпарат болған жоқ,тек Қазақстанның солтүстік-батыс аудандары туралы Сыртқы істер алқасының кеңсесінде бәрі алдын ала алынған,шолақ сипаттағы мәлімет болды.Белгілі тарихшы  Н.Маев 420 жыл өткен соң,өзі жинаған деректер негізінд даладағы істің жайы туралы да,халықтың салты туралы да тіпті оның тілектері туралы да, сенімді мәліметтері болмай,жорамалмен әрекет еткен үкіметтін көзқарасын сын көзбен бағалады.1731 жылы 5 қазанда А.И.Тевкелев Ырғыз өзеніндегі хан ордасы орналасқан Майтөбе сайына келді.Атақты мейманды бастап жүруді Әбілқайыр хан үлкен баласы,тәжірибелі жауынгер,әкесінің қызметін түгелдей қолдаған Нұрмұхамед Әли Баһадүрге(Нұралыға) тапсырды.

Алайда Ұлы даланың тілі де әдет-ғұрпы да жақын, түсінікті болған бұрынғы татар мырзасының күрделі дипломатиялық мансабының алғашқы қадамдарының өзі көрнекті ақсақалдардың,сұлтандардың зор қарсылығына ұшырады.Олар орысқа бодандық туралы естігілері де келмеді, «ханды соқыр тиын сияқты да көрмеді» тіпті оны өлтіруге тырысқаны туралы деректер бар.

1731 жылы  Кіші жүз бен  орыс мемлекетінің арасындағы  қарым-қатынас осы жылы Ресей  империясының протекторатын қабылдау  туралы құжатқа қол қойғаннан  бастап іс жүзінде бекітілді.

Әбілқайыр хан Ресеймен татулыққа жету арқылы таққа талас мәселесін шешудіойлады,яғни өзінің биліккке жетуінің бірден бір жол деп үміттенді.Екіншіден,халықтың ұзақ соғыстан шаршағанын, экономиканың қансырағанын,орыс бекіністерінің қаптауын орыс-казак станицаларының салынуын  және жоңғарлар мен Еділ қалмақтарынан,Орта Азия хандықтарынан,Қытайдан келетін қауіп-қатерлерді ескере отырып,ол Ресейден бодандықты сұрауға мәжбүр болды.1740 жылы Қытаймен бейбіт бітім жасасқан жоңғарлар 1741 ж. Орта жүз қазақтарының жеріне басып кірді.Күтпеген соққыны қазақтар қайтара алмай,Кіші жүз жеріне қарай шегінуге жәжбүр болады.Әбілқайыр хан дереу Ресейден әскери көмек келмейді,өз  азаматтары(подданныйы) ретінде санап,сыртқы жаудан қорғамайды.Бұл жерде Ресейдің екіжүзді саясаты көрінеді және де Орта жүздің Ресей протекторатын қабылдауы жай ғана сөз жүзніде қалып,ешқандай саяси мағынасы болмаған деп айтуға болады.Патша үкіметінің Кіші жүздегі  өз ықпалын күшейтуге бағытталған шаралары Әбілқайыр ханды қарсылыққа мәжбүрледі.1744 жылы ол қарақалпақтарды шауып,Астрахань Хиуа мен Бұқараға тауар алып бара жатқан көпестерді тонайды.1746 жылы Ресей қарамағындағы қалмақтарға,сосын орыс шекараларына шабуыл жасайды.Жоңғар хандығы әлсіреген  кезеңде қазақ жеріне орыстар билігінің таралуына орай  бұл мәселелер Әбілқайырдың Орынбор әкімшілерімен жиі өткізген қиын келіссөздердің нысананасына айналып егес,күтпеген түсініспеушілктер туғызды.

     Осы жағдай  Әбілқайыр ханның Ресей жағына  қатысты бұрынғв адал және  ізгі ниетті көзқарасының салқындауына  себеп болды.Әбілқайыр ханның  Ресей билеушілеріне қарсылық  көрсеткені төмендегіден көрінеді.1748 жылы Әбілхайыр ханды Орта жүздің Барақ сұлтаны өлтіргенде Ресей империясының шенеуніктері былай деп жазған: «Әбілқайыр хан қаншалық қиянат жасасада,басқаларға қарағанда бірінші болып императордың ұлы мәртебесінін қол астына кірген еді». Осы жылы патша үкіметі Кіші жүздің   хандығына Әбілқайырдың баласы Нұралыны бекітті және ол Петербордан Орынборға әкелген сыйлыққа ие болды.Патша Анна Иоанновнаның атынан келген тартулар атап айтқанда, «татар және орыс тілдерінде жазулары бар қылыш,бұлғын,тон,қара түлкілі екі бөрік,мәуіті тон»-деп келе сонымен    бірге  қасындағы інілеріне,анасына,старшын,би т.б. сыйлықтарға жалпы 3000 руб-ден көп қаржы жұмсадған.

XYIII ғасырдың 30-40 жылдары-ақ  Кіші жүзбен Орта жүз қазақтарының  Ресей протекторын қабылдағанына  қарамастан,олардың бағынуы нақты  блмады.Себебі,қазақ билеушілері  бұл кезде жоңғар жаулаушыларымен қырғи-қабақ соғыста еді.Оның үстіне Қазақстан шекарасында күшті Цин империясының пайда болуы күрделі саяси жағдайдың тууына және қазақтардың Ресей ықпалынан  шығып кету қаупіне әкеліп соқты.Жоңғар басқыншыларының қазақ жеріне әлсін-әлсін шабуылын Ресей үкіметі тиімді пайдалануға тырысты. Осыған орай Қазақстанның осы аймақтарын Ресей бодандығында ұстау шекаралық өкімет орындарының негізгі міндетіне айналды. Қазақстанмен шекара аймақтарында бекіністер салуды үдетті.Ресей империясы XYIII ғасырдың 30-40 жылдары Қазақстанның солтүстік-батыс шекарасында Верхнеяицкіден Звериноголов бекінісіне дейін созылып жатқан Үй бекініс шебін салды.Оның ұзындығы 770 шақырым болды.11 бекіністен тұратын Новоишим бекіністі салды.Оның жалпы ұзындығы 662 шақырым болды.Осы бекіністі шептңі басты мақсаты Үй және Ертіс шептерін жалғастыру болатын.Осы шептердің салыну салдарынан қазақтардан ені 50 шақырымнан 200 шақырымға дейін жететін жер көлемі алынды.Ресейдің Қазақстан аумағына зкспанциясы нәтижесінде 1752 жылдан бастап Ертістің жоғарғы ағысында Үмбі,Бұхтырма, және Нарын бойындағы жерлердің Ресейге қосылғаны туралы ресми түрде жарияланды.

           Ресей империясы қазақ жерін  отарлау саясатын барған сайын  күшейтті.Шекаралық өкімет билеушісі  И.И.Неплюевтің «бөліп ал да билей бер» принципіне негізделген идеялары мен жоспарлары қолданысқа крді.Қазақ руларының Жайыққа,Жайық қалашығы мен бекіністерге жақын жерлерде көшіп жүрулеріне тыйым салды.1760 жылы Өскемен бекінісінен Телец көліне дейін бекіністер салынды.1761 жылы Өскеменнен Зайсанға дейін Бұхтырма шебінің бекіністері пайда болды.Осы алынған жерлерді шаруашылықпен игерген кезде ғана бекітіп алуға болады.XYIII ғасырдың 60-жылдарында-ақ Алтайға Тобыл губерниясынан 2 мың шаруа мен әртектілер  көшіріліп әкелінді.Осылай 1730-1740 жж.Кіші және Орта билеуші топтарының Ресей бодандығын қабылдауы нәтижесінде солтүстік-батыс Қазақстан жері Ресей империясының отарына айналды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

Қ.С.Қаражан,Ж.Әбсеметова,Ф.А.Қозыбақова,Т.Мекебаев,С.С.Саржанова,

С.Смағұлов,Ш.Б.Тілеубаев.