ХҮІІ ғ. Англия мемлекеті

ХҮІІ ғ. Англия мемлекеті.

XVII ғасырдың  басында Англия Европаның басқа елдерімен салыстарғанда әлде қайда сәтті дами түсті. Кең жайылған отаршылдық басқыншылықтар, дамыған мануфактуралық және жеңіл өндіріс бул елдің жемдік нарықтағы алдыңғы қатаршы позициясын анықтап берді. Елде 2 шаруашылық топ қалыптасты: капиталистік және феодолдық. Көпшілікке ортақ жерлерді қоршап алу нәтижесінде шаруашылар жерден айырылды (феодалдар шаруаларды жерден күштер кошірді). Абсолютизм жерден айырылган көптеген  шаруаларды жұмыс орнымен қаштамасыз ете алмады. Халықтың әлеуметтік суретін мынадан коруге болатын еді: елдегі турғындардың онының тоғызы парламенттік сайлауға  қатысу қуқығынан айырылган түлғалар болды. Ер адамдардың  теқ оныншы бөлігін ғана басқаруға қуқығы  бар  джентельмендер, бюргелер, курады. Дворяндық та  қурамы  жағынан бір текті болған жоқ:  ескі дворяндық және жаңа дворяндық немесе джентри болды. Бұлар буржуазияға жатты. Турғандардың әр түрлі  қабатын өзіне тартқан революция пісіп жетилді.

1628 ж. парламент корольға Қуқық туралы Петиция берді. Петиция томенгі палата парламенттің келісімінсіз ешқандай салық енгізбеуде және сотсыз ешкімді тутқындамауды сурады.

Петицияның негізгі мазмуны  бойынша бузылған қуқықтар  мен бастандықтарды қалпына келтіруді талап етті.

Карл I Петицияны бекітуге мәжбур болды және ол заңға айналды. 1629 ж. король мен парламент арасында жаңа қақтығыс болды. Сол кезде Карл I парламентті таратып, өзі жалғыз басқарды. Король жағынан әділетсіздік күшейіп, елде революциялық жағдай қалыптасты.

Пресвитериандық ірі буржуазия  мен аристократияны біріктіре отырып, конституциялық монархия идеясын насихаттады. Индепенденттік орта және шағын буржуазиядан құралды. Олар жалпы конституциялық монархия идеясымен келісті, бірақ  парламентте  өз жақтастарының санын көбейту үшін сайлау округтерін қайтадан болуді және еркін адамға ар-ондан еркіндігі мен сөз еркіндігі тануды усынды. Қолонершілер мен еркін шаруалдарды біріктерген левеллерлердің қозғалысы радикалды болды. Олар барлық азаматтардың тең қуқылығы мен республиканы усынуды талап етті.

Қысқа парламент (1629-1640 ж.) король  билігінің әділетсіздігімен сипатталды. Парламенттің таратылуы шотландықтардың Англияға басып кіру қаупін туғызды.

Әскери сәтсіздіктер Карл I-ні 1640 жылдың 13 сәуірінен – 5 мамырына дейін өмір сурген, тарихта Қысқа парламент деген атпен белгілі парламентті шақыруға  мәжбур етті. Көпшілік палатасы корольді шотландықтармен соғыста жәрдем беруден бас тартып, Карл I-ң саясатын сынға алуға кірісті. Жеке басқарған жылдарында Карл  бул парламентті таратып жіберді, сол арқылы өз жағдайын ауырлатты.

Ұзақ парламент 1640 ж.  қарамасында шақырылып 1652 ж. дейін әрекет етті. Парламент конституциялық деп атвалған революцияның бірінші сатысына бастама берді (3.11.1640-22.08.1642). Ұзақ  парламент король еркіне қарамастан әрбір 3 жыл сайын парламенттің шақырылуын қарастарған үш жылдық акт және парламенттің келісімінсіз оның таратылуына тиым салатын акт сияқты маңызды қунаттарды қабылдады. Арнайы актімен «Жулдызды палата» және «Ұзақ комиссия» бектілді.

1641 ж. 1 желтоқсанда Ұлы  Ремонстрация қабылданды. Ремонстрацияда  епископтарды лордтар палатасынан  аластату және шіркеу реформацияның  өткізу, сонымен қатар көпшілік  жерді қоршауға тиым салу және  салық жинауды король билігінің  әділетсіздін тоқтату талабы  қойылды.

Үзақ парламентпен қабылданған  актілер король билігін шектеді,  король мен парламент арасында азаматтық соғыс басталды.

Азаматтық соғыс 2 саттыға бөлінеді: 1-де  парламенттік армияның әскери басшылығы пресвитериандар  қолында болды. 2-де индепенденттер қолында болды. Парламенттік әскердің алғышқа сәтсіздіктері генерал О. Кромвелльдің (1599-1658) «Жаңа моделі» бойынша әскерді қайта уйымдастыруға әкелді. Әскері басшылықтан аристократтарды аластау үшін  Билль шығарылды. 1645 ж.корольдік әскер жеңіліске ушырады. 

1648 ж. Көктемінде 2-ші азаматтық  соғыс король мен пресвитериандық  парламент арасында басталды. О. Кромвель парламенттен пресвитериандарды аласатты.

Ағылшын революциясы 1640 – 1660 жылдары Англияда әлеуметтік саяси төңкеріс болды, азаматтық соғыспен бірге жүрді, каролдің өлім жазасына кесілуі, парламеттік монархия режимін орнатудың аяқталуы.

Революциялық оппозицияның идеологиялық өзгеруі абсалютизмде пуританизм орнады,ал ұйымдық тіркелуі парламент болды. Бірінші жорық  екінші азамат соғысы мен ұзақ парламент жақтастары және роялистер құраған Оливер Кромвел парламенттік әскер Карл хан әскерінің шешуші жеңілістерін Стюарт жанында Нейзби(1645) және Престон (1648) алып келді.1649 жылы Англияда каролдің өлім жазасынан кейін мемлекет деп жария етті. Басым жағдайда индепендент  орнын басты, ливеллер және диггер қозғалысын тас талқанын шығарды, ирландық және шотландық халыктардың азаттық жолындағы күресін тұншықтырды. 1653 жылы  әскери диктатура Кромвел протекторат орнатылды. 1660 жылы Стюарт революциясы жүзеге асты,  негізгі революциянның жаулап алуын келісе отырып мойындады. 1688-1689 жылдың(Айтулы революция) мемлекеттік төңкерісі буржуазияның рұқсат алуын мемлекеттік абызға баян етті және оның ымырасын жердің ақсүйегімен рәсімдеді.

Революцияның басталуы

1628 жылы парламенттік оппозиция  өзінің талаптарын "петиция туралы құқықта" баяндады. Карл I жауабында парламентті тарқатты және бой жөн-жосықтың 11 жасының жеке дара мен көмекпен өзінің фавориттарының - графтың Страффорд, Ирландияның ізбасарының, және архиепископтың Уильяма Лода. Ол парламент келісімінсіз жаңа алық-салықты, айып пұлдарды және алық-салықтарды тағайындады. Ханның қатты беталысы абсолюттік билігі Англия, Шотландии, Ирландияда, солтүстіктің Америкаға қоныстанушылардың наразылығын туғызды. Діни шеңберде хан билігі шіркеудің бір ізділік саясатын жүргізді, ағылшын церковында барлық конфессияның қолдануын қиындатты. Шіркеудегі  ерекше наразылық саясатын  Карл I Ирландияда кездестірген, католизмге деген сенімін сақтаған, Шотландияда, қайда кальвинизм уже ара сапа мемлекеттік діннің сапасында кальвинизм қабылданған.