Ежелгі өркениеттер ерекшелігі

Л.Н.ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ

ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

СӨЖ

 

 

 

 

 

Тақырыбы:

                       Ежелгі өркениеттер ерекшелігі

                                                             

            

 

 

Орындаған: Қабыл Алмат 

                     (Хм-11 тобының студенті)

Тексерген:   Шыныбеков Болат Шамкенұлы

               (Еуразиялық зерттеулер кафедрасының аға оқытушысы)                     

                     

 

 

 

 

                     

                                 

                                     Астана 2015

 

Жоспар:

І Кіріспе. Еуразиялық кеңістік аумағындағы мәдени байланыстар

ІІ Негізгі бөлім.

1. Көшпенділердің әлемдік өркениет дамуына қосқан үлесі
2. Еуразиядағы түркі өркениетінің орны

ІІІ Қорытынды. Ежелгі өркениеттердің Қазақстанға әсері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ежелгі өркениеттер ерекшелігі

 

     Еуразиялық кеңістік аумағындағы мәдени байланыстардың бірнеше өркениеттік-мәдени сабақтастықты сіңірген әрі бай, әрі көне тарихы бар. Еуразиядағы ашық әрі байтақ далалар аймағы көшпелі және отырықшы халықтардың түрлі мәдениеттерінің өзара ықпалдастығы мен тоғысуына ұйытқы болды. Қазақстанның қазіргі аумағында сан түрлі  тайпалар мен халықтардың жолы түйісіп отырды.

      Ұлы Жібек жолы ежелгі заманның басты сауда-экономикалық күретамырына айналса, көшпелі-номадтардың мемлекеттік құрылымдары симбиоздың, түрлі мәдениеттер мен діндер бірлестіктерінің (одағының) үйлесімді үлгілеріне жатады.

     Қазақстан топырағында тұрған тайпалар мен халықтар өздерінің дербес, көшпелілерге ғана тән бірегей мәдениетін жасады, осы мәдениет Батыстың да, Шығыстың да түрлі мәдени дәстүрлерімен өзара ықпалдастық жүргізді. Көшпелілердің өркениетіне, басқа кез келген өркениет сияқты, бірқатар ерекшеліктер, соның ішінде мәдени, саяси және экономикалық өзгешеліктер тән. Сонымен бірге, номадтардың жалпыадамзат өркениетіне қосқан нақты үлесі көбіне елене бермейді, бірақ нақ сол көшпелілер әскер тегін (қару-жарақ, ат әбзелдері), мал шаруашылығын, ою-өрнек өнерін дамытуда нағыз революциялық жаңалықтар енгізді. Түркі мәдениетінің көптеген элементтерін Еуропаның да, сондай-ақ Азияның да егін шаруашылығымен айналысатын отырықшы халықтарының өздеріне сіңіргені таңқаларлық жайт емес.

   Еуразия құрлдығындағы көшпелі  ұлы мемлекеттерді прототүріктер  құрды. Көшпелілер өркениетінде  алғашқы мемлекеттік құрылымдар  әскери демократия негізінде  құрылды.

    Мыңдаған жылдар бойы  көшпенділер техникалық прогресі  мен өркениетінің жоғары болуы  себепті Еуразия құрлығында билік  етіп, үстемдік жүргізді. Солардың  алғашқысы б.з.б. ІІІ ғ.құрылған  Ғұн мемлекеті болды.

    Ғұн империясы көп  ұзамай-ақ Байкал сыртынан Тибетке  дейінгі, Орта Азиядан Хуанхэге  дейінгі аймақты басып алып, өзінің  дүркін-дүркін баса-көктеп кіріп  баратын шабуылымен ежелгі Қытай  мемлекетін жарты мың жыл бойы  қалтыратқан үрейлі қорқынышта  ұстады. Тіптен Еділ бастаған  ғұндар Батыс Рим империясын  біржолата құлатты.

    Көшпенділердің әлемдік  өркениетті дамытудағы рөлі турасында  белгілі түркітанушы ғалым Л.Н.Гумилев  былай деп жазды: «Неправильно думать что в кочевом обществе невозможен технический прогресс. Кочевники вообще, а хунны в частности, изобрели такие предметы, которые ныне вошли в обиход всего человечества как нечто неотъемлемое от человека. Такой вид одежды, как штаны, без которых современному европейцу невозможно представить себе мужской пол, изобретены кочевниками еще в глубокой древности. Стремя впервые появилось в Центральной азии между 200 и 400 гг. Первая кочевая повозка на деревянных обрубках сменилась сначала коляской на высоких колесах, а потом вьюком, что позволило кочевникам форсировать горные, поросшие лесом хребты. Кочевниками были изобретены изогнутая сабля, вытеснившая тяжелый прямой меч. Усовершенствованный ими длинный составной лук, метал стрелы на расстояние до 700 м. Наконец, круглая юрта в то время считалась наиболее совершенным видом жилища». Міне, осылайша Лев Гумилев Шығыс пен Батыс мәдениеттері арасындағы өзара байланысты, ықпалдасуды нақты айқындайды.

    Ал, атақты тарихшы  Дэвид Николле кезінде еуропалықтармен  «Flagellum dei (Бич Божий)», яғни «Құдайдың азабы» деп қабылдаған Ғұн империясының патшасы Еділ, шын мәнінде, шапқыншы емес, ұлы қолбасшы және ақылды көсем екендігін, ал ғұндар рим легионерлері сияқты қансорғыш емес, тәртіпті болғаны туралы жазды. Ол еуропалықтар соғыс өнері мен рыцарлықты ғұндардан үйренгендігін, салт аттылық пен киім және қаруды да солардан алғанын атап көрсетті.

       Еділ және оның дәуірі тарихта өшпес із қалдырды. Еділдің дүниежүзілік тарихи рөлін айқындар болсақ, Еділ өзінің көшбасшылық, қатаң тәртіптілік, төзімділік, ұйымдастырушылық, айлакерлік, алғырлық, білімділік, әскери шеберлік, даналық пен парасаттылық сияқты ерекше қасиеттерімен дараланған өз заманының Ұлы тұлғасы болды.

    Жалпы, Еуразияда  көшпелі мемлекеттердің құрылуы  сол кеңістікте мәдениетаралық  қарым-қатынас, өзара алмасу, салыстыру  және өзара әрекеттесу үшін  қолайлы жағдайлар жасады. Көшпенділердің  жаулап алуларының және көшпелілер  империясының құрылуы нәтижесінде  әлем барынша ашық болды, ал  алыстағы елдер мен жерлерге  барынша жол ашылып, олар туралы  білім арта түсті.

    Қорыта айтқанда, ежелгі түркілер заманында көшпелілер  Орталық Азиядан Византия шекарасына  дейін созылатын жаңа далалық  көпір салып кетті. Бірнеше ғасырлар  бойы тап сол кеңістікте біресе  пайда болып, біресе ыдырап кетіп, бірін-бірі алмастырып келген  көшпелі империялар көптеген  халықтардың этногенезіне, күрделі  де алуан түрлі мәдени кешендердің  қалыптасуына орасан зор ықпал  етті. Мұның өзі өркениеттің мүлде жаңа тұрпаты еді. Ол ХХ ғасырдың алғашқы үштен біріне дейін өзінің сипатын сақтап келді. Ат үстіндегі көшпелі түркі халықтары өркениетінің мұншалықты кеңінен таралуының негізінде жатқан не бар?

   Біріншіден, ол кезде  соншалықты орасан зор кеңістікті  игеру шаруашылық жүргізудің  бірден-бір жаңа тәсілі – мал  шаруашылығымен айналысу арқылы  мүмкін болатын еді. Дәстүрлі  көшпелілер қоғамы кең даланы, шөлді және шөлейт құмды алқаптарды  игерудің тиімді тәсілдерін ойлап  тапты.

     Екіншіден, көшпелілер  егіншілікпен айналысатын отырықшы  халықтармен тығыз әрі өзара  пайдалы байланыс орната білді.

    Үшіншіден, түркілерде  әскери өнердің дәрежесі бәрінен  де жоғары болды. Қатардағы кез  келген көшпелі тек бақташы-малшы  ғана емес, ер жүрек жауынгер  де еді. Көшпелілер өздеріне тән  еті тірі жинақы шапшаңдығының, алыс жолдарды шаршамай-шалдықпай  басып өтіп, көлемі зор аумақтарды  басып қалып отыруының арқасында, өзге отырықшы халықтармен салыстырғанда, әр түрлі елдердің әскери ісі  саласындағы маңызды деген жаңалық  атаулымен тез танысып, оларды  өздерінің қарулы күштері үшін  пайдаланып отырды.

    Сонымен, Еуразиялық  өркениет белгілі бір жағдайда  екі мәдениеттің, яғни Шығыс пен Батыс мәдениеттерінің ықпалдастығынан туындайды.

    «Түркі елі» немесе «Түркістан» ұғымы – б.з.д. ІІ ғасырда ғұндардың шаньюі (қыт. «Аспанның Ұлы Перзенті») Мөде хан түркінің 24 тайпасын біріктіріп, мемлекет құрған кезде пайда болды. Сол тайпалардың көпшілігінің ізі бүгінгі қазақ ұлтын құрайтын руларда кездеседі. Демек, бүгінгі қазақ – көне түркілердің тікелей ұрпағы.

     Тарихи дәуірге дейінгі  кезеңде көне түркілер Тұран  тайпалар одағында болды. «Тұран»  нәсіліне түркілер, угро-финдер және  палеоазиат тайпалары жатады.

    Ежелгі замандық қытай, армян, парсы, араб елдерінің тарихына қатысты жазбалар мен араб және Ауропа (Еуропа) саяхатшыларының еңбектерінде Тұран, Түркістан аталатын елдің Әмудария өзенінен солтүстікке қарай Каспий теңізі мен Орал тауынан Алтай өлкесіне, одан Қытайға барып, шектесетін аралықтағы үлкен кеңістікті қамтитындығы көрсетіледі. Ал ІХ-Х ғасырларда жазылған араб саяхатшыларының жазбаларында Сырдария өзенінен шығысқа қарай созылатын мекендер кіретіндігі аталады.

     Осы орайда Н.С. Трубецкой: «Басында шығыс славян тайпалары  қазіргі Ресей территориясының  Балтық пен Қара теңізді қосатын  өзендердің бассейніндегі шағын  ғана бөлігін алып жатты. Қазіргі  Ресейдің басқа үлкен территориясын  «тұран» немесе «орал-алтай» тайпалары  мекендеген», - деп жазды.

     Хиуа ханы, тарихшы  Әбілғазының деректері бойынша  ғұн, маджар, бұлғар, аулақ, авар, моңғол, татар, манчжур, фин, жоңғар деп аталатын  халықтардың барлығы түркілердің  ұрпақтары. Н.М.Карамзин келтіретін  мәліметтерде: «...көпшілігі болгарларды славяндар дегенімен, олар бұрын ерекше тілде сөйлескен. Ертеде олардың есімдері мен дәстүрлері тіптен славян емес, Түркілердікіне ұқсас… Византияның тарихшылары угрлер мен болгарларды ғұндар деп атайды” делінген.

   Атақты ғалым Алексей  Павлович Окладников көне түркілердің  Еуразия тарихында алатын орны  жайында былайша пайымдайды: «Сібірдегі көне түркілер Шығыстан гөрі Батыспен тығыз байланыста болды. Оның мәдениеті бұрын ойлағаннан да әлдеқайда бай әрі жарқын еді. Ертедегі Шығыс пен Батыстың мәдениеттері Байкалдың жағасы, Ангара мен Ленада сол кездегі өзіндік төл мәдениеттің орталығы бірде қосылып, бірде ажырасып тұрды. Оны білмей тұрып Еуразияның тарихын толық түсіну мүмкін емес. Археологиялық қазбалардан көргеніміздей, Байкал өңіріндегі түркі қорғандарындағы қазба байлықтардың жолы Дон мен Дунайға дейін жетіп жатты”

     Еуразиядағы түрік  халықтарының гүлденген кезеңі  Түрік қағанатының қалыптасқан  және үстемдік еткен дәуірі  болды. VI ғасырдың ортасында құрылған Түрік империясының үстемдігі Еуразия даласын толық қамтыды және жаһандық үдерістегі халықаралық қатынастарды шешуші орталық ретінде рөл атқарды.

    Қатынас кеңістігіне  жақын экономикалық, ақпараттық  және танымдық интеллектуалды  мәселелерге байланысты бүгінгі  таңда біз өзімізге жаңадан  ашып жатқан еуразиялық тұтастық, орта ғасырлардағы түрік халықтарына  мыңдаған жылдар бойы таныс  құбылыс болған.

    Түрік мұрасының негізгі  қозғаушы күші Жер мен Аспанның  тұтастығы идеясы болып табылады. Ортағасырлық түріктер мемлекетінің  құрылуына және оның әлемдік  картадан орын алуына Тәңір  мен Жер-Судың тұтастығы концепциясының  өміршеңдігі негіз болды.

    Түрік әлемі Еуразияның  әр аймағында этникалық және  мәдени негіздерді сақтай отырып, Орта Азия, Кавказ, Шығыс Еуропаны ежелден мекендеуші халықтар мәдениетінің жаңалықтарын да өз мәдениетіне үйлестіре отырып қабылдаған. Осы орайда Лев Гумилев: «Кейін түркілермен кездесіп, араласа бастаған мұсылмандар олардың төңірегіндегі көршілес халықтармен ортақ тіл табысып, түсінісуге келгенде алдарына жан салмайтын тамаша бейімділігін айрықша атап көрсетті. Түркілер өздерінің бұл қасиетін қандай жағдайда болса да қатаң сақтай білді. Олар өздеріне бейтаныс жаңа елдерге жеңімпаз немесе құрметті қонақ ретінде барса да, жалдамалы жауынгер немесе әскери тұтқын ретінде жүрсе де, сол қасиетінен еш айнымайтын. Олар өзге халықтардың өкілдерімен салыстырғанда зор табыспен өз мансабына кез келген жағдайда жетуге шебер еді».

   Түркі халқының Қытаймен, Үндістанмен, Жерорта теңізінің  бүкіл елдерімен кең көлемді  байланыс жасауы тек тауар  алмасумен және техникалық жаңалықтарды  бөлісумен ғана шектеліп қалған  жоқ, сонымен қатар әр түрлі  идеялық жүйелерді бір-бірімен  салыстыру арқылы жемісті жұмыс  жүргізуді де қамтамасыз етті. Мысалы, әл-Фараби шығармалары орта  ғасыр дәуірінің басынан аяғына  дейін Батыс еуропада мейлінше кеңінен пайдаланылды және оның Қайта өрлеу дәуірі гуманизмінің дамуына күшті ықпал еткені даусыз. Ал, ибн-Синаның еңбектерін Еуропа ХІІ ғасыр бойы медициналық білім энциклопедиясы ретінде пайдаланып келді.

   Орта ғасырдағы аса көрнекті  математик, ұлы ғалым әл-Хорезми (780-847) еңбектерін мұсылмандық Испанияда  латын тіліне аударылып, Еуропадағы  математика ғылымының негізін  қалады. «Логарифм», «алгоритм» деген  терминдерді әл-Хорезми енгізген. Сонымен қатар, әл-Хорезми қазір  барша пайдаланып жүрген нөл  таңбасы мен цифрларды позициялық  ретпен жазу тәсілін енгізді. Ол алгебраның негізін салды. Бұл ғылым оның «Әлджебр» деген  кітабының атымен аталып кеткен. Әл-Хорезми синустар мен тангенстар  кестесін құрастырушы.

    Сөйтіп, еуразия құрлығында  ежелден осы жердің табиғи  жағдайына бейімделіп, шаруашылықтарын  жүргізіп, одан тайпалардың басын  біріктіріп, Ұлы Далада империя  құру арқылы түркілер сол кеңістікте  басқа өркениеттік бітімдерден  өзгеше еуразиялық өркениеттің  қалыптасуына зор үлес қосты.