Беларускія землі ў складзе вялікага княства літоўскага

У 1368, 1370 і 1372 гг. ён рабіў  паходы на Маскву, але падпарадкаваць яе не ўдалося. Мяжа паміж дзяржавамі была тады ўстаноўлена па Мажайск  і Каломну. Альгерд вымушаны быў  прызнаць вотчынныя правы нашчадкаў  Каліты на Уладзімірскае княжанне, г.зн. падзяліў з імі Русь. Сучасная гістарычная навука прызнае, што  і Вялікае княства Літоўскае, і Вялікае княства Маскоўскае выступалі з адной, раўназначнай праграмай – праграмай  аб'яднання

ўсіх усходнеславянскіх  зямель.

1. Этапы фарміравання ВКЛ

На раньнім этапе свайго існаваньня Вялікае Княства Літоўскае  падзялялася на судова-адміністацыйныя  акругі (княствы і намесьніцтвы), межы якіх склаліся гістарычна. На тэрыторыі  Беларусі было каля 20 княстваў і намесьніцтваў, якія зьяўляліся асноўнымі адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі  адзінкамі. Яны падзяляліся на больш  дробныя воласьці, якія паступова  распадаліся ў працэсе пераходу зямель да фэўдалаў.

Сімвалічнае выражэнне гістарычных  традыцый дзяржавы, горада, асобы звычайна ўвасабляў  асаблівы знак – герб. Гербы мелі свае самастойныя назвы. У Вялікім княстве Літоўскім  асобнае значэнне набыў герб “Пагоня”. Ён уяўляў сабой рыцара на кані з  паднятым мячом у правай руцэ і  шчытом у левай.

У адным летапісе гаворыцца, што у канцы XIII ст. князь Віцень, калі пачаў княжыць у Літве, прыдумаў сабе герб і ўсяму княству пячатку. У другім летапісе стварэнне “Пагоні” прыпісваецца князю Нарымунту і  растлумачваецца, што герб адзначае сталага правіцеля, які можа абараніць сваю бацькаўшчыну. Гэта – “муж збройный на коне белом,  в полю червоном”. Спалучэнне ў сімвале белага і чырвонага колераў стала характэрным для беларускага нацыянальнага сцяга.

Таксама “Пагоня” трапляецца ў сімволіцы вялікіх князёў Гедэміна і Альгерда. Спачатку яна была асаблівай  эмблемай князя. Але, з цягам часу, стала гербам дынастыі і затым  дзяржавы. У 1348 г. “Пагоня” прынята  за дзяржаўны герб Вялікага княства  Літоўскага. Калі Ягайла стаў польскім каралём, ён аб’яднаў у адным гербе  “Пагоню” і польскага “арла”.  У грамаце вялікага князя ад 1387 г. адзначана, што, паводле старажытнага звычаю, у праследаванні ворагаў, якое ў народзе завецца “пагоняй”, павінны ўдзельнічаць не толькі рыцары, але ўсе мужчыны, якія здольныя насіць зброю.

Дзяржаўнай мовай Вялікага княства Літоўскага можна смела  назваць беларускую. На ёй былі напісаны Статут Вялікага княства літоўскага 1529 г., Статут Вялікага княства літоўскага 1566 г., Судзебнік Казіміра 1468 г.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΙΙ. Барацьба супраць крыжакоў. Грунвальдская бітва.

2.1.Барацьба супраць крыжакоў

  Паўночназаходнімі суседзямі Полацкай зямлі з даўнейшых часоў былі шматлікія прыбалтыйскія плямёны яцвягі, літоўцы, аўкштайты, земгалы, лівы і інш. Славяне сутыкнуліся з імі яшчэ ў VI — VII стст. н. э. Падчас славянскай каланізацыі балты адступілі на поўнач і захад, частка іх была асімілявана.

Развіццё феадальных адносін у балтаў пачалося крыху пазней за славян. Паміж насельніцтвам паўночназаходніх зямель Русі і мяжуючымі балцкімі плямёнамі існавалі даўнія палітычныя, эканамічныя, культурныя і этнічныя сувязі. 3 рускіх абласцей у Прыбалтыку траплялі традыцыйныя прадметы экспарту: футра, воск, шыферныя прасліцы, вырабы са шкла, металічныя ўпрыгажэнні (бронзавыя грыўны, бранзалеты).

На тэрыторыі латгалаў, у ніжнім цячэнні Заходняй Дзвіны, у XII XIII стст. існавалі два невялікія княствы — Кукенойс і Герцыке, залежныя ад Полацка. Тут узніклі гарады са змешаным насельніцтвам,рэзідэнцыі мясцовых князёў і іх дружын, праваслаўныя цэрквы. Кукенойс размяшчаўся на правым беразе Заходняй Дзвіны ў вытоках яе прытоку Персе (раней Кокна). Кукенойс упамінаецца ў "Хроніцы Лівоніі" ў 1205 г., калі там княжыў Вячка. У Герцыке, другім важным умацаваным пункце, на пачатку ХШ ст. княжыў Усевалад.

3 даўнейшых часоў Русь  падтрымлівала палітычныя і гандлёвыя  сувязі з многімі краінамі  Еўропы, у тым ліку і з Германіяй.  Правіцелі Русі і Германіі  абменьваліся пасольствамі; рускія  купцы гандлявалі ў нямецкіх  гарадах, нямецкія часта бывалі  ў Ноўгарадзе, Кіеве, Смаленску,  Луцку, Полацку.

У пачатку XIII ст. гэтыя мірныя адносіны парушыліся. Летапісцы ў розных гарадах засведчылі трывожныя звесткі: нямецкія рыцары высадзіліся ў вытоках Заходняй Дзвіны і заснавалі тут крэпасць Рыгу (1201), якая стала апорай нямецкай агрэсіі ў зямлю балтаў. Неўзабаве датчане напалі на эстонскае ўзбярэжжа, разбурылі старажытную крэпасць Калывань (Талін) і заснавалі сваю Рэвель (1209).

3 канца XI ст. каралі, графы, князі Францыі, Англіі, Германіі і іншых еўрапейскіх краін імкнуліся захаваць багатае ўзбярэжжа Міжземнага мора, неаднойчы адпраўляліся ў крывавыя паходы супраць Егіпта, Сірыі. Гэтыя войны падтрымлівала каталіцкая царква, якая выступіла арганізатарам крыжовых паходаў. Яна аб'явіла іх мэтай вызваленне ад мусульман Палесціны і "гроба гасподня". У войсках крыжакоў ствараліся асобныя манашаскарыцарскія арганізацыі: іх звалі духоўнарыцарскімі ордэнамі. Уступаючы ў ордэн, рыцар заставаўся воінам, але даваў зарок манаства: не мог мець сям'і. 3 гэтага часу ён пакорліва слухаў галаву ордэна — гросмайстра, ці вялікага магістра.

Першым быў створаны ў 1119 г. ордэн тампліераў (храмоўнікаў), другім — ордэн шпітальераўянітаў (сваю назву атрымаў ад шпіталя Святога Яна, які дапамагаў хворым пілігрымам вандроўнікам). У канцы XII ст. стварыўся трэці ордэн Тэўтонскі, які пазней перасяліўся з Палесціны ў Прусію. У 1202 г. рыжскі епіскап Альберт Буксгаўдэн, жадаючы абярнуць у хрысціянства насельніцтва Прыбалтыкі, заснаваў рыцарскі ордэн мечаносцаў. Новыя рыцары насілі белы плашч з чырвоным крыжам, замест якога пазней сталі нашываць зорку. У 1237 г. абодва гэтыя ордэны аб'ядналіся па намаганню палы рымскага Грыгорыя IX і стварылі Прускі (Лівонскі) ордэн. Пацярпеўшы цяжкае паражэнне ў вайне з арабамі, нямецкія князі ў канцы XII ст. вырашылі перанесці вайну ў Прыбалтыку і Русь, заваяванне якіх ім абяцала новыя землі і прыбыткі.

Атрымліваючы вялікую дапамогу людзыяі, зброяй і грашыма з боку нямецкіх феадалаў і паўночнагерманскіх гарадоў, рыцарыкрыжакі пашыралі занятыя тэрыторыі, узводзячы магутныя замкі.

Замацаванне крыжакоў каля вытокаў Дзвіны паставіла пад іх кантроль важны для Полацкай зямлі гандлёвы шлях, закрывала выйсце ў Б'алтыйскае мора. Рыцары імкнуліся трымаць у сваіх руках таксама права збіраць даніну з ліваў. Летам 1203 г. войскі полацкага князя Уладзіміра аблажылі крэпасці Ікскюль і Гольм. У тым жа годзе герцыкскі князь Усевалад аблажыў Рыгу. Князь Кукенойса Вячка некалькі разоў атрымліваў перамогу над крыжакамі; пасля адной з іх ён паслаў полацкаму князю Уладзіміру багатыя падарункі: "лепшых

тэўтонскіх коней, панцыры, балісты".

Аднак крыжакі, умела ўлагоджваючы багатымі падарункамі полацкага князя, змаглі яго нейтралізаваць. У рашучую гадзіну васальныя князі полацкага князя Кукенойса і Герцыке не атрымалі падтрымкі, у 1207 — 1214 гг. іх землі былі прылучаны да ўладанняў Лівонскага ордэна. У 1209 г. на месцы спаленага Кукенойса быў заснаваны нямецкі мураваны замак Кокэнхаўзэн.

Зрэшты, крыжакі дамагліся таго, што пазбавілі полацкага князя і права збірання даніны з ліваў. Полацкі князь са свайго боку забараніў нямецкім купцам уязджаць у межы княства. Не зважаючы на няўдачы, Полацкае княства было яшчэ дастаткова моцным, і нямецкія рыцары не адважваліся ступаць на яго тэрыторыю. Па дамове паміж ордэнам і полацкім князем у 1210 г. апошні адмаўляўся ад Ніжняга Падзвіння, аднак дамогся права вольнага праезду полацкім купцам па Заходняй Дзвіне. У 1216 г. полацкі князь Уладзімір пачаў рыхтаваць сумесны паход з эстамі і лівамі супраць крыжакоў, аднак

раптоўна памёр.

У гэты час па загаду каталіцкай царквы пад чорны з белым крыжам

сцяг сабраліся рыцары з розных частак Германіі. Крыжовы паход пачаўся паспяхова. У Прыбалтыцы не было вялікіх войскаў, магутных крэпасцей, і жыхары яе былі ўзброены горш за закаваных у латы рыцараў. Заваяваўшы Эстонію і значную частку Латвіі, рыцары сталі пагражаць Русі. Калі б аб'ядналіся дружыны ўсіх рускіх князёў, то сабралася б больш за 100 тыс. воінаў. Такое войска напэўна адкінула б рыцараў. Але, як пісаў летапісец, у розныя бакі глядзелі баявыя харугвы рускіх князёў. Амаль бесперапынна ваявалі між сабой князі валынскія і чарнігаўскія, суздальскія і смаленскія, полацкія і мінскія; не сціхалі заўзятыя сваркі князёў з баярамі Вялікага Ноўгарада і Пскова.

Ваенная экспансія немцаў супраць Полацкага княства і Наўгародскай зямлі прывяла Полацк і Ноўгарад да палітычнага саюзу, які быў замацаваны шлюбам Аляксандра Неўскага з дачкой полацкага князя Брачыслава. У бітве на Няве са шведскімі войскамі ў 1240 г. наўгародцам дапамагалі палачане. У гэтай бітве вызначыўся полацкі воін Якуб. Знішчэнне Аляксандрам Неўскім нямецкіх рыцараў на лёдзе Чудскага возера ў 1242 г. спыніла крыжацкую агрэсію на паў

ночным захадзе.

2.2. Грунвальдская бітва

Грунвальдская бітва  - 15 ліпеня 1410 года — бітва паміж злучаным войскам Польшчы і Вялікага княства Літоўскага (Ягайла і Вітаўт; 31,5 тыс.ч.), і войскам Тэўтонскага ордэну (Ульрых фон Юнгінген; 27 тыс.ч., гарматы), якая адбылася ў час Вялікай вайны (1409—1411) недалёка ад вёсак Грунвальд і Таненберг (Усходняя Прусія, сучасная Польшча).

Поўную перамогу, пасля цэладзённага змагання, узяло саюзнае войска Польшчы і ВКЛ. Загінулі 18 тыс. нямецкіх рыцараў, воінаў і чэлядзі, яшчэ 14 тыс. былі ўзятыя ў палон, а ўратавалася толькі трохі болей за 1400 чалавек. Былі забраныя ўсе гарматы і 52 сцягі крыжацкага войска.

Перамога, хоць і пераламіла ход Вялікай вайны, але не была выкарыстана з-за памылак вярхоўнага камандавання. Але палітычнае значэнне бітвы было беспрэцэдэнтным у гісторыі Польшчы і ВКЛ — была спынена нямецкая экспансія на прыбалтыйскія і ўсходнеславянскія землі, і пакладзены пачатак палітычнаму заняпаду Тэўтонскага ордэну. Эканоміка ВКЛ атрымала выхад на балтыйскія гандлёвыя шляхі, а значыць, і ў Еўропу.

«Вялікая вайна, 1409—1411»  паўстала з-за імкнення Вялікага княства  Літоўскага вярнуць знаходзіўшыяся пад уладай Тэўтонскага ордэна літоўскія  землі (Жамойтыю); Польшча выступала  саюзнікам княства ў гэтым  канфлікце.

3 ліпеня 1410 злучаныя польска-літоўскія  войскі пад камандаваннем польскага  караля Уладзіслава II Ягайла (Ягелона)  зрушыліся да мяжы валадарстваў  Тэўтонскага ордэна, насустрач ім  з сталіцы ордэнскіх валадарстваў  Марыенбурга (сучасны Мальбарк) выйшла  войска пад камандаваннем вялікага  магістра ордэна Ульрыха фон  Юнгінгена. Сярод тэўтонцаў, акрамя  ўласна членаў ордэна і іх  васалаў, былі рыцары з Германіі, Францыі і Англіі, а гэтак жа  найміты швейцарцы, англічане  і інш., усяго 51 сцяг, агульнай  колькасцю 27 тыс. чалавек. Польскае  войска ўключала ўласна польскія  палкі, палкі наймітаў (чэхаў і  ўлахаў), а гэтак жа палкі «зямлі  Леапольскай», «зямлі Падольскай, якая  мела тры сцяга, з прычыны  шматлікасці свайго насельніцтва»,  «зямлі Галіцкай»; у літоўскім  войску, якім камандаваў вялікі  князь Літоўскі Вітаўт, стрыечны  брат Ягайлы, знаходзіліся Гродзенская,  Ковенская, Лідская, Смаленская, Мсціслаўская і Аршанская (пад  камандаваннем князя Смаленскага  Сямёна Лінгвена Альгердавіча), Полацкая, Віцебская, Кіеўская, Пінская, Наўгародская, Брэсцкая, Валкавыская, Драгічынская, Мельніцкая, Крамянецкая, Стародубская  харугвы; на баку саюзнікаў  выступала таксама татарская  конніца. Усяго польска-літоўскае  войска налічала 91 харугву, 32 тыс.  чалавек.

 

15 ліпеня супернікі сышліся  на раўніне ў трыкутніку паміж  сёламі Грунвальд, Танэнберг (цяпер  — Стэмбарк) і Людвігсдорф (цяпер  — Ладвігава). Войскі ордэна выбудаваліся  фронтам у 2 км паміж Грунвальдам  і Танэбергам у дзве лініі.  Правае крыло першай лініі  ўзначальваў Конрад Ліхтэнштэйн,  левае — Фрыдрых Валенрод, другую  лінію — сам вялікі магістр.  Саюзнікі выбудаваліся ў тры  лініі на працягу 2,5 км паміж  Грунвальдам і Людвігсдорфам.  На левым крыле знаходзіліся  палякі (сумесна з чэхамі, руссю  і інш.) пад камандаваннем кароннага  маршала Польшчы Збігнева з  Бжэзя, трэцяя лінія — на  чале з самім Уладзіславам, на  правым — літоўскія войскі  пад кіраўніцтвам Вітаўта, на  крайнім правым флангу — татарская  конніца Джэлал-эд-Дзіна, старэйшага  сына Тахтамыша.

Бітва пачалася апоўдні з  наступу лёгкай конніцы Вітаўта  на левы фланг тэўтонцаў. Напад быў  сустрэты артылерыйскім залпам. Следам за лёгкай конніцай у бой пайшлі астатнія харугвы, якім ужо не пагражала небяспека гарматных стрэлаў і лучнікаў. У адказ пачалося контрнаступленне цяжкай кавалерыі Валенрода. Адначасова з гэтым у бой уцягнуліся першыя польскія войскі першай лініі і правы фланг Ордэна.

Літоўская кавалерыя не змагла процістаяць тэўтонцам і звярнулася ва ўцёкі. Валенрод пачаў яе пераслед, аднак цяжкая конніца Ордэна не магла  рухацца па перасечанай мясцовасці хутка, што дало час Вітаўту перагрупаваць  войскі. Адначасова Валенрод сапхнуўся  з моцным супрацівам літоўска-беларускай пяхоты. На дапамогу гэтым палкам Вітаўт выслаў некалькі харугв. Гэты крок змяніў ход бітвы. Удар крыжакоў стрымалі «віцязі  зямлі смаленскай» і віленская, трокская, гарадзенская і жамойцкая  харугвы. Храніст Стрыйкоўскі апісвае  гэта так:

«Трокская, віленская шляхта з Жамойцю стала трывалi з Вiтаутам, i палякам мужна дапамагалi. Але  ж iншыя паветы лiтоускiя разбеглiся хто куды мог у розныя бакi. I галоунай з святым Юрыем харугвы не стала, на якую вусе войска Лiтоўскае глядзела. Ужо было цяжка Лiтве, але Вiтаут на чале з Наваградцамi i з Валынцамi адважная стаяў».

Акрамя таго, польскія войскі, пацясніўшы Ліхтэнштэйна, пачалі ахапляць Валенрода яшчэ і з правага  флангу.

Каб выправіць сітуацыю, Юнгінген увёў у бой другую лінію  тэўтонскай кавалерыі, аднак палякі таксама задзейнічалі рэзерв, якім камандаваў Ягайла, а літоўская конніца  Вітаўта паспяхова вярнулася  на поле бою і вырабіла моцны ўдар па левым флангу Ордэна, які ўграз  у баі з пяхотай і страціў  манеўранасць. Пасля смерці Юнгінгена  і адмовы часткі тэўтонскіх войскаў  працягваць бітву войска Ордэна звярнулася ва ўцёкі.