Баланың жас ерекшеліктері

КlРlСПЕ

Соңғы жылдары оқыту  мен тәрбие мәелесiне қатар жарыспалы  үрдiс немесе тәрбиенi оқытуға қосымша  деп қарау, олардың өзара байланысын ескермеу, жалпы бiлiмнiң базалық  сынарларын дұрыс таңай бiлмеу, бiлiмдi iзгiленруде тәрбиелiк мүмкiндiктiң  толық ескерiлмеуi, этникалық мәдени бiлiмнiң дүниежүзілiк мәдениетпен  байланыста қарастырылмауы сияқты терiс  көзқарастар байқауда. Тәрбие iсiнде  отбасымен, балабақшамен, бастауыш және орта мектептермен кәсiптiк-техникалық училищелермен тұрақты сабақтық байланыс сақталынбай қалды. Оқу  орындарындағы, мектепке дейнгi және мектептен  тыс мекемелердегi, баспасөздегi, теле-радио  хабарлардағы және қоғамдық ұйымдардағы  тәрбие жұмысын орталықтандырудың  жеткiлiксiз екенi  байқалады. Тәрбие жұмысының сапасыздығының тағы бiр себебi – олардың ғылыми негiздерi дәрежесiнiң төмендiгiнен болып отыр. Педагогика ғылымы көп ретте жеке тұлғанның дамуын өмірге сәйкессiз тұрғыда қарастырып келдi. Ғылыми зерттеу жұмысындағы өмірден алшақтық, адам туралы басқа ғылымдардың, әсiресе, биологияның, медицинаның психологияның жетiстiктерiн ескермеудiң салдарынан тәрбиеге бiр жақты қараушылық мектеп тәжiрибесiнен орын алып келдi.

Осыған орай, өтпелi кезеңдегi жасөспiрiмдер тәрбиесiнiң  мақсаттары мен мiндеттерiн қайта  қарайтын оның орнын айқындайтын  уақыт келдi. Бүгінде стратегиялық бағдарлы  тұлғалық ойлардың шығармашылық түрлерiн қалыптастыратын, Қазақстан Республикасы халықтары арасында бейбiтшiлiк пен татулықты орнатуға қабілеттi, қоғамды iзгiлiктi адамгершiлiк тұрғыдан жаңартудың әлеуметтiк-экономикалық мiндеттерiн жүзеге асыруға жәрдемiн тигiзетiн жаңа тұрпатты азамат тәрбиелеудiң ғылыми әдiстемесiн жаңа тұжырымды ғылыми негiзде жасаудың қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы стратегиялық бағыттарға байланысты Ы.Алтынсарин атындағы ңҚазақ Бiлiм академиясының этнопедагогика және тәрбие лабораториясы соңғы жылдары пайда болған ңҚазақстан Республикасы азаматтының жаңа әлеуметтiк-экономикалық мiнез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасынаң. …

І – тарау.

Баланың жас ерекшеліктері.  

1.1.         Жеке тұлға туралы түсінiк. 

… Жеке тұлғаға тән қасиет – ақыл, ес, яғни өмірдi өзiнiң сана-сезiм өлшемiмен қарап бағалауға бейiм тұруы. Сондықтан өмірдi танып бiлу дегенiмiз – миллиондаған жеке тұлғалардың  сезiм, түсінiгiнен тұрады.

Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардың тәжiрибесiн  жинақтауға да негiзделедi. Әрбiр тұлға  оларды оқып, көрiп, оқыған, естiгенiн, көргенiн  өз ойына тоқып, содан сабақ алу  арқылы да өзiнiң iс-әркетiн мiнез-құлқын, сана-сезiмiн байытады, толықтырады.

Адам өмірде өзi жiберген қателiктерден де, басқалардың қателiктерiнен  де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның  өзiн-өзi тәрбиелеуi деп атайды. Басқалардың  јнегелi iс-әрекетiнен үйрену, оны  өз бойынын жақсы қасиетiне айналдыру  өмір заңы. Осы қаситеттi көре бiлген Абай:

Болмасаң да  ұқсап бақ

Бiр ғалымды көрсеңiз,

Ондай болмақ қайда  деп,

Айтпа ғылым сүйсеңiз, — деп текке айтпаса керек. Адамның есi оныңң iшкi ой-сезiммен тығыз  байланысты.

Сезiмнiң сыртқа шықпас әлi бар ма?

Оны ұғарлық адамда сана барда – деген Абай сөзi де осыны растайды.

Мысалы, суретшi алдымен  өз ойында  қорытылған iшкi сезiмдi жинақтап, қыл қаламмен бояу құдіретiмен айналасындағыларға сурет арқылы бейнелеп бередi немесе ақын, жазушы өз замандастары туралы эссе жазу арқылы олардың жақсы, я жаман қасиеттерiн оқырмандарға бiлдiрдi.

Тұлға – жеке адамның  мақсатынының орындалуы ғана емес, оның ерiк-жiгерiнiң iске асуы, яғни өзi жөнiндегi ойын, еркiн iске асырудың дайындығы  және оны iске асырудың нәтижесi, көрiнiсi. Ерiк-жiгер механизмi дегенiмiз-адамның  өзiне тән жеке басы қасиеттерiнiң iске  асыруы. Адам ойына келген iс-әрекеттi iске асыруда ерiкке жол бередi. Бiрає адам бiр нәрсенi iстерде алдымен  еркiн ақыл-парасат таразасына салып, осы iстi iске асыру жјн бе, басқалар оған қалай қарар екен? – дгене  ойға қалады. Олай болса, ерiк-жiгердiң iске  асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.

Ерiк әлдi немесе әлсiз, сылбыр немесе қайратты, сақ немесе бұзып-жарушы болып  бөлiнедi. Өмiрде кейбiр адамдар бiр iс-әрекеттi iске асырарда өте байыппен қарап, осының нәтижесi қалай болар екен деп мың ойланып, жүз толғанып iске кiрiседi, ал кейбiреулер бiрден ойына алғанын апыр-топыр iске асырып, кейiн опық жеп жатады. Осының бәрi адамның ерiк-жiгер күшiнiң  түріне байланысты.

Сонымен бiрге, тұлға  дегенiмiз – сезiмнiң, әсердiң, iшкi күйiнiш-сүйiнiштiң  бойға жинақталған көрiнiсi.  Мысалы, стадиондағы футбол жарысына қатысушылардың қызбалылығынан осыны байқаймыз. Театрда спектальдi көрiп отырып, бiреулердiң солқылдап жалауы немесе iшегi қатып күлуi әрбiр жеке тұлғаның iшкi сезiмнiң сыртқа шығуы. …

1.2. Адамның тұлғалық  ерекшеліктері және адамның құмарлығы.

… Адам өз бойындағы мүмкiндiгi мен қабілетiн басқалармен қарым-қатынас арқылы iске асыратын болса, өзiне мҰрат тұтатын, үлгі-јнеге алатын озыє ойлы табыну аєындарға, шешендергенемесе асыл ойдың иесi кемеңгер ғалымдарға табыну, немесе Ұйымдастыру қабілетiмен, ерекше iскерлiгiмен көзге тұскен халыққа асқан мҰрат тұту сияқты болып келедi. Жастырдың мектепте оқып жүргенде атаєты батырлардың немесе актерлердiң, суретшi. Футболшылардың өнерiн кјгiлдiр экраннан көрiп, олар жайындағы кiтаптарды оқып, сонлай болуды армандауы осындай мҰрат тұтудың, табынудың нәтижесi, яғни әр уақытта өзiнен жоғары тұрған Ұлыларға табыну, соларға Ұєсап бағу, солардың жолын єууды армандау да адам баласына тән табиғи қасиет. МҰны ғылым тiлiнде адамның өмірге деген ынта, ықыласының саналы түрде iске асуы деп қарайды. °р адам өзiнiң менiң саналы түрде өмірге ендiру арқылы оны (өмірдi) өз ұйiме айналдырдым деп есептейдi. Немiс философы М.Хайдеггер (1889-1976) адамның қоғамдағы өмір сүруiн тұрмыстық ұйi деп қараған.

Адам өмірi жоғарыда айтқандай, материалдық және рухани болып екiге бөлiнедi. Рухани өмірдiң  қажеттерiн өтеудегi адамзат қоғамының  ең жоғарғы құндылықтары -  шығармашылық, сүйіспеншiлiк, бостандық, еңбек пен баєыт, қайғы мен єуаныш сезiмдерiнiң бiрлiгiнен тұрады. Осылардың нәтижесiнде қол жеткен табыстарды бiз рухани құныдылықтар деймiз.

Жоғарыда аталып јткен рухани құндылықтардың әрқайсының адам өмірiнде атқаратын өзiндiк  мазмұндық мiндеттерi бар және олардың  әрқайсысы адам өмірiнiң белгiлi бiр  қызметiн көрсетедi. Мысалы, шығармашылықты алып қарасає, ол адамның iшкi толғанысынан туындайтын iс-әрекет және әр тұлғаның өзiн қоршайтын ортаның бейнесiн  өзгертуге өз ұлесiн єосудағы талпынысының нәтижесi. Ол iшкi таланттың, адам бойындағы  энергияның сыртқа шығуы. Шығармашылық еңбек нәтижесi адамғаєуныш та, ренiш  те әкелуi мүмкiн. Мысалы, суретшi немесе жазушы сәттi шыққан шығармасына өзiн  қоршаған ортадан қолдау тапса єуанышєа баєытєа кеңеледi, ал ол сынға алынып еңбегi сәтсiз болып шыєса, ренжидi.

Адам баласның өмір сүруiндегi аса зор жоғары құндылық єуанышты немесе қайғылы уаєиғаларды  тҰғызатын махаббат болып саналады. Сүйіспеншiлiк адамның өмірге деген  құштарлығынан туйындайды, яғни ол құшає жетпесе құшыға, өмірден  баєыт табуға Ұмтылушылықты, өмірге деген құштарлықты тҰызады. Адам материя мен рҰхтың бөлiгiнен тұратын, жер мен кјктiң, жаратушы мен жын-шайтанның  арасында өмір сүретiн тiршiлiк  иесi. Шынайы сүйіспеншiлiк арқылы адам жан мен тәндi бiктiрiп, жеке бастың рухани мҰратына жетуiн мақсат етедi. Сондықтан ол кейде адамды баєытсыздыққа Үшыоатып, жан азабын тарттырады.

Ең қиын, ең қымбат құндылық – бостандық. Бостандықты  аңсамайтын адам жоқ. Бостандық дегенiмiз  не? Адам баласы қандай бостандықты  аңсайды? Барлық адам бiрдей бостандық  алуға тұра ма дегенге келсек, ол жјнiнде жауапты адам өмірiнен iздестiруге тура келедi. Философ Н.А.Бердяевтiң  пiкiрiнше, адам баласы әрi өлшеусiз күш  иесi, әрi әлсiз, ол бiрде өмірге құл, бiрде  өмірге єожа, ол еркiн өмір сүругетиiс. Еркiндiк дегенiмiз – әрбiр тiрi организмнiң дамуына, јсiп-јркендеуiне қажеттi шарт. Адам еркiн болғанымен, жауапкершiлiктi де сезiне бiлуi керек. Себебi өзi iстеген iс-әрекеттi еркiмен iстегендiктен ешкiмге жауапкершiлiктi арта алмайды. Еркiндiкте адам өмірмен  бетпе-бет кездеседi. Адам өзгелерсiз тiршiлiк ете алмайды. Сондықтан ол бiреулеуге бағынып, ендi бiреулердi өзi бағындырып тiршiлiк ете алмайды. Сондықтан ол бiреулерге бағынып, ендi бiреулердi өзi бағындырып тiршiлiк кешедi. °рине, әр адам өз өмірiн жоспарлап тiршiлiк етедi, iс-әрекет жасайды. Сонымен бiрге, ол жай ғана өмір сүргiсi болса, адам өмір жолын таңдауға, өзiне қолайлы жағдайды iзжестiруге, соған сай iс-әрекет жасацға ерiктiлiктi аңсайды, яғни адам өмір сүрудiң стратегиялық жолын таңдайды. Ол жолдар философ С.Кверкегердiң айтуынша, үш түрлі болады: эстетикалық, этикалық дiни. …

ІІ – тарау.

2.1. Жеке тұлғаны  қалыптастырудағы педагогикалық  теориялар. 

Педагогика ғылымында  тәрбие терминiне әрєашан ерекше мән  берiлген болатын. Көптеген жылдар тәрбиеге Тұлғаның дамуын басқару деген анықтама берiлiп келдi. Педагогика деген сөздiң  мәнi, мазмұндық ауқымы бiртiндеп кеңейiп, Баланы өмірге үйретудiң шеберлiгi деген  мағынаға ие болды, яғни ол баланы оқытып тәрбиелеу, оның рухани және физиологиялық  жағынан јсiп-жетiлуiн басқарып, бағыттау деген сөз. Сонымен, бүгінгi педагогика ғылымына ең єысєа және дәл анықтама беру керек болса, оны адам тәрбиелеу  жјнiндегi ғылым деп атаған болар  едiк. Бұл жерде тәрбие сөзi кең  мағынада балаға әрi бiлiм берiу, әрi тәрбие беру, әрi дамыту мағынасында қолданылып отыр.

Тәрбие теориясы педагог-практиктердi кәсiптiк бiлiммен єаруландыра отырып, әр жастағы топтардағы балаларды оқытып, тәрбиелеу ерешелiктерiн, әдiс-тәсiлдерiн меңгеруге, тәрбие  iсiнiң нәтижесiн алдын ала болжауға және оны жоспарлап, iске асыруға мүмкiндiк туғызады, тәрбиенiң нәтижесiн анықтаудың тиiмдi деген ғылыми жолдарын қарастырады. Тәрбие мәселесiн ғылыми тұрғыдан анықтауда педагогика оны жалпы тұрғыда қарастырмайды. Іоғамның тарихи даму сатысындағы тәрбиенiң белгiлi мақсаты мен мiндеттерiн айқындай отырып, оның сол қоғамның тiлек-мұдделерiне сай келуiн зерттеп iздiстередi. Бұл жағынан алғанда педагогика iргелi ғылым болып саналады, сондай-ає тәрбие теориясына сүйiне отырып, оқу-тәрбие жүйесiн құрудың жолдарын, оны iске асырудағы әдiс-тәсiлдерi сөз етедi. Сөйтіп, қолданбалы ғылымның ролiн атқарады. Педагогика ғылымы теориялық жағынан iргелiк сипатта болса, тәрбие мен оқытудың теориясын iске асыру жағынан қолданбалы сипат алады.

Тұлғаның құрылымдық компоненттерi үш бөлiктен тұрады. Бiрiншiден, оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын  жетiлдiру; екiншiден, адамзаттық јркениетi тұлғаның бойына бiртiндеп сiңiру; үшiншiден, жеке тұлғаны iс-әрекетке ендiру арқылы өзiн-өзi тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Тұлғаны тәрбиелеп жетiлдiруде осы  үш компонент тығыз бiрлiкте қызмет етедi.

°леуметтiк көзқарас тұрғысынан қарағанда, тәрбиеге қоғамдық бықылау және тұзету енгiзетiн, жастарды мемлекеттiк және қоғамдық құрылымдар арқылы басқарып бағыттайтын, қоғамның қазірг.i және болашає өмірiне мақсаттылықпен даярлау iсi деп қараймыз. Тәрбие iсi адамның қабілетiн қоршаған ортада және оның санасында қалыптастыруды мақсат ететiн болғандықтан, ол –  психологиялық процесс. …

2.2.  Жалпы бiлiм беретiн мектеп оқушылардың тұлғалық және танымдық дамуының психологиялық ерекшелiктерi.

…  Жеке тұлғаны қалыптсатыру дегенiмiз оны мәдениетке үйрету, бiлiм, қарым-қатынас ережелерiн, әлеуметтiк тәжiрибенi меңгерту. Ұлттық көркемөнермен, әдебиетпен, ғылыммен айналыстыру, адамгершiлiк құндылықтар жүйесiн Ұғына бiлуге, сөйтіп жеке бастың тәжiрибесiн үздiксiз байытып отыруға себiн тигiзу. Мәдениетке араласу, сайып келгенде, адамның шығармашылық дамуы деуге болады.

Қазақ мәдениетi жас  Ұрпаєты тәрбиелеп дамытудың  өте маңызды, бай қайнар бұлағы. Оның ғасырлар бойғы тарихы, адам өмірiнде  болатын маңызды оқиғалар, жеке тұлғаның даму  ерекшелiктерiн айқындайтын Ұлттық салт-дәстүрлерi, оның ғылымы, шығармашылығы мен өнерi, ғажайып бай тiлi даналық, адамгершiлiк, парасаттылық сияқты қасиеттерге толы, ал ол қасиеттер јнегелi, творчестволық жағынан дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға үлкен себiн тигiзедi. БҰған әрине, тәрбие жұмысы отбасында да, мектепте де дұрыс және толық iске асырылғанда ғана жетуге болады. Бұл жерде балалардың этникалық ерекшелiктердiң ескере отырып, оқытып тәрбиелеудiң айтарлықтай икемдi және белсендi әдiс-тәсiлдердi үлкен роль атқарады.

Жеке тұлғаның белгiлi бiр мәдени ортада болуы оның тұлғалық және танымдық дамуына ерекше әсерiн  тигiзедi. Осыған байланысты, жеке тұлғаның белгiлi бiр мәдениеттiң субъектiсi ретiнде дамуына себепшi болатын  екi түрлі факторлар бар. Оның бiрiншiсi – сол халықтың мәдени ерекшелiктерi болса, екiншiсi – сол ерекшелiктердi түсінiп меңгеруге себепшi болатын  баланың ойлау қабілетiн, танымдық процестерiн, темпераментiн, мiнез-құлқын саналы түрде танып ажырата бiлу.

Қазақтардың этнопсихологиялық  ерекшелiктерiне адалдық, аєниеттiлiк, жаужүректiлiк, шыдамдылық, қарапайымдылық, жомарттық  деген сияқты т.б. тарихи қалыптасқан  қасиеттердi жатқызуға болады. Бұл  қасиеттердiң барлығы жеке тұлғалық белгiлер болып саналады.

МҰндай этнопсихологиялық  ерекшелiктердi байқау эспериментiн  єазає мектептерде ғана емес, сонымен  қатар аралас тiлдi немесе орыс тiлдi мектептердiң оқу-тәрбие процесiнде  де жүргiзудi ескеру қажет. Себебi тек  көпҰлтты мектептерде әр Ұлт јкiлдерiнiң  бабалалры оєитынын, олармен жүргiзiлетiн  оқу-тәрбие жұмысынынң мазмұндық және формалық ерекшелiктерiн ескертуге  тура келедi.

Мәлениаралық  (немесе кроссмәдениеттiк) зерттеулер психологияда айрыєша орын алады. Бiрлiктi емес мәдени, әсiресе этномәдени ортада түрлі психологиялық көрсеткiштердi салыстыру идеясы түрлі психологиялық көрсеткiштердi салыстыру идеясы бұрыннан да көптеген  зерттеушiлердi  қызыєтырған. Психология ғылымында мәдениаралық зерттеулердiң ролi мен маңызын бағалауда да әр түрлі көзқарастар бар. Іазiргi кезенде бiраз шетел авторлары бұл бағытта психологияны дамытуды маңызды парадигмаларының бiрi деп есептейдi.

Бұрынғы одаєтың  кезiнде психология ғылымында 20-жылдардан  бастап бұл проблема әлденеше рет  талқыланды және ардайым шетел зерттеушiлердiң  кертартпа реакцияшыл қорытындыларына  єарсы шығып отырды. Дегенмен, мәдени еоекшелiктер мен психикалық құбылыстарды байланыстыра қарастырған наєтылы  зерттеулердiң өте аз екенiн мойындауға тура келедi. …