Қазақстан тарихының кезеңдері

     Патша  өкіметінің Қазақстандағы әскери  – отаршылдық әрекеттерінің басталуы.   Әскери бекіністер мен шептердің салынуы.

XVIIІ ғасырдың басында  патшалық Россия қазақ даласында  әскери бекіністерді салу арқылы  өзінің әскери – отаршылдық  әрекеттерін бастады. Қазақ даласы  Россияны шығыс мемлекеттерімен  жалғастыратын көпір іспетті  еді. Қазақ даласы арқылы Европа  елдерінен шығыстағы едердерге  және одан кері қарай құрлықпен  және сумен ең төте ежелгі  сауда жолдары өтетін. Осы жолдармен  Россиядан Орта Азияға, Ауғанистанға, Персияға, Қытайға, Үндістанға және  басқа Шығыс елдеріне баруға  болатын еді.

Кіші  жүз бен Орта жүз қазақтарының Россия бодандығын қабылдау.

1730 жылы 8 қыркүйекте Уфаға  Әбілқайырдың Сейтқұл Қойдағұлов  пен Құлымбет Қоштаев бастаған  елшілігі келіп жетті. Олар  әйел патша Анна Иоанновнаға  Кіші жүзді Россия империясының  құрамына қосу жөнінде өтініш  жасады. «Біз Әбілқайыр хан,- деп көрсетілді жолдамада,- маған карасты Орта жүз бен Кіші жүздің көптеген ...халқымен сіздің алдыңызға күлліміз бас иеміз... Сіздің қамқорлығыңызда болсақ дейміз». Әбілқайыр өз жолдамасында қазақтар мен башқұрттар арасында қалыптасқан тым шиеленіскен қарым – қатынасты баса айтты. Хан Кіші жүзді Россия құрамына қосу бұл қарама қайшылықтарды жояды деп есептеді. 1731 жылғы 19 февральда императрица Анна Иоанновна Әбілқайыр ханға және бүкіл қазақ халқына олардың Россия қоластына ерікті түрде қабылданғандығы туралы грамотаға қол қойды. Оны қазақтарға жеткізу үшін 1731 жылдың 30 сәуірде Кіші жүзге А.И. Тевкелев бастаған елшілік жіберілді. Олармен бірге Петроградка жіберілген қазақ елшілері де оралды. Кіші жүз қазақтарының Россия қоластына қабылдануында атақты Бөгенбай батыр елеулі роль атқарды. 1731 жылғы 10 қазанда Тевкелевті қазақ ру басыларының жиналысына шақырды, онда Әбілқайыр, содан соң Бөгенбай батыр, Есет, оның тумасы Құдайназар мырза, ал олардан кейін тағы да 27 білікті қазақ феодалдары Кіші жүздіңРоссияға өз еркімен қосылуы туралы юридикалық актіге қол қойды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазіргі замандағы  Қазақстан (XX ғ.).

1 Қазақстан  егемендігінің қалыптасуы мен  ерекшеліктері.                                              2 Қазақстан Республикасының мемелекеттік-саяси  құрылымы.

Қазақстан егемендігінің  қалыптасуы мен ерекшеліктері. Қазіргі  Қазақстан немесе Қазақстан Республикасы дегенде, ең алдымен қазақ халқының тәуелсіз егеменді ұлттық мемлекеттігінің  қалыптасуын ұғыну керек. Қандай болмасын ұлттың мемлекеттіксіз өмір сүре алмайтыны тарихтан белгілі. Демократияның  негізгі бір принципіне де мемлекеттік  құрылымның ұлттық сипатын сақтап қалу, жан-жақты дамыту саясаты жатады. Бұл принцип жүзеге аспаған жағдайда ұлттың құрып кетуі кезектегі  мәселе. Бұл - бір. Екіншіден, қазақ халқының ұлттық-саяси дамуының тамыры кешегі кеңес дәуірінен де әрі тереңде  жатқанын ұғынуы қажетті. 400 жылдан астам  шексіз шығын қасірет, құрбандықтармен  өткен саяси күресте дүниеге  келген алғашқы тәуелсіз қазақ мемлекеттігі ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Россияғға қосылуы аяқталған  соң мүлде жоғалып, оның орнына отаршылық  саясаттың әскери-әкімшілік жүйесі орнады.1917 жылы ақпан революциясынан кейін, Қазан революциясы кезінде  ескі саяси жүйенің ыдырауына  байланысты бүкіл Россия көлемінде  етек алған бұқаралық-халықтық қозғалыс, жалпы қоғамдық үрдіс заңды түрде  қазақтың ұлттық автономиясын, тәуелсіз мемлекетін құру идеясын тудырды. Осы  кезеңде Алаш партиясы құрылып, оның басшылары « Қазақстан Республикасының  мемлекеттік тәуелсіздігі туралы»  Конститутциялық Заң қабылданды. Осы заң бойынша Қазақстан  Республикасының өз территориясында  өкімет билігін толық иеленетіндігі, өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес жүргізетіндігі белгіленді. Аталған  заң республиканың жаңа Конституциясын әзірлеуге негіз болды.

2 . Қазақстан республикасының мемлекеттік-саяси құрылымы. Жас еегеменді Қазақстан мемлекеттік-саяси құрылымы тоқсаныншы жылдардың бірінші жартысында қалыптасты. 1993 жылы қабылданған Конституция бойынша мемлекеттік өкімет билік заңдық, атқару және сот билігі болып бөлінеді. Атқарушы өкімет билігінің біртұтас жүйесін басқаратын мемлекет басшысы ретінде президенттік билік орнады. Қазақстан Республикасы-демократиялық, зиялы және біртұтас (унитарлық) мемлекеттік сипатын алды. Егеменді мемлекеттің күшті президенттік республика құру бағытында дамуы басты стратегиялық мақсатқа айналды. Президенттік билікке көшу объективтік заңдылық. Саяси жүйенің бұл түрдегі ерекшелігі-президент қоғамнан, партиялардан, парламенттен және барлық билік институттарынан жоғары тұрып, олардың жұмысын үйлестріп, бағыттап отырады. Қоғам өмірінің өткелең, төтенше кезеңдерінде ол конституцияның бірден-бір кепіліне және мемлекеттік егемендіктің нақты көрінісіне айналды. Дүние жүзіндегі көптеген демоктариялы елдердің тарихи тәжірбиесі көрсеткендей бұл ел басқару түрінің бірден-бір пәрменді түр екендігі Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде ерекше дәлелденді. Осы тоқсаныншы жылдардың басында кешегі Одақтың көптеген аймақтарында саяси тұрақтылық бұзылып, азаматтық және ұлттық тартыс-қақтығыстар бел алған тұста Қазақстан экономикалық құз шатқалға құлап кетудің аз-ақ алдында тұрды. Мемлекетті осы апттан жедел алып шығу президенттік биліктің басты мәселесі болды. Бұл үшін экономикалық реформаны саяси тұрғыдан қорғау, ел ішінде саяси тұрақтылықты сақтау, жас мемлекеттің қорғаныс және қауіпсіздік жүйесін құру, Қазақстанның геосаяси жағдайына сәйкес дербес сыртқы саясат жүргізу стратегиялық өткір мәелелерге айналды. Осымен қатар Қазақстанды дүние жүзіне танытып, әлемдік қоғамдастық құрметтейтін дәрежеге көтеру, ядролық қарусыздану процесінде тарихи мәселелерді жедел шешу керек болды .

Президенттік билік институтын еңгізу арқылы республикада ең бір  қиын өткелең жағдайда өкімет билігі орнықты ұсталып, қоғамдық-саяси  жүйе жедел түрде дамыды. Мысалы, бір ғана 1992 жылдың өзінде мемлекеттің  төл күш-құрылымдары-әскери күштер, Республикалық ұлан, ішкі және шекара әскерлері құрылды. 1993 жылдың сәуір  айында тарихта тұңғыш рет Қазақстанның Теңіз күштерін құру істері басталды. Осылай жас мемлекеттің қорғаныс және қауіпсіздік жүйесін құру ісі  қысқа мерзімде аяқталды. Осы жылдары  сыртқы істер министрлігі шын  мәніндегі сыртқы саясат мекемесіне айналды. Шет елдермен және халықаралық  ұйымдармен барлығы 800-ден астам  құжат жасалды. Тоқсаныншы жылдардың  бірінші жартысындағы Қазақстанның қоғамдық,мемлекеттік-саяси өмірлік  барлық жағынан да күрделі өзгерістерге толы. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев 1990 жылғы 24 сәуірде ҚазССР Жоғарғы Советінің сессиясында  жасырын дауыс берудің нәтижесінде  сайланып, ал 1991 жылдың 1 желтоқсанында  бүкілхалықтық сайлау арқылы билікке  келген болатын. Бұл Қазақстанда  саяси бір жүйеден екінші жүйеге көшудің алғашқы жылдары еді. Қоғам өмірінде, елді басқару саласында  президенттік билік комунистік партия және кеңестер билігімен қатар өмір сүруі. 1991 жылғы қыркүйекте Қазақстан  Компартиясы мүшелері Социалистік  партияға айналу туралы шешім қабылдады  да бүкіл қызметінің мән-мағынасын  түбегейлі жаңартуға тиісті болды. Социалистік партия мемлекет басындағы  билеуші партияның сипатынан  айрылып, сол кезеңнен бастап, халық  арасында өз күшімен бедел жинауға  тиіс болды. Социалистік партия съезінің шешімімен келіспейтіндер өз партияларын  құрып, ресми тіркеуден өткізуге мүмкіндік алды.

1992 жылы «Қазақстан Халық  Конгресі» партиясы құрылды. 1993 жылдың  басында «Қазақстанның Халық  бірлігі» одағы құрылып, бұл  кейін партияға айналды.1994 жылы  наурызда Әділет Министрлігі  Қазақстан коммунистік партиясын  тіркеді. 1995 жылы Қазақстанның демократиялық  партиясы дүниеге келді. Саяси  партиялар мен қозғалыстардың  саны жылдан-жылға көбейе бастады,  солардың қатарында 1997 жылы Қазақстан  либералдық қозғалысы қосылды.  Ең бір қиын күндерде шын  мәніндегі халық өкілеттілігінің,  ұлттық демократияның органы ретінде «Қазақстан халықтары Ассамблеясы» дүниеге келді. Бұндай ерекше маңызды, күшті қоғамдық ұйым ТМД елдерінің ешбірінде жоқ. Қазақстанда тұратын барлық ұлттардың, ұлттық топтардың азаматтарын саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың жаңаруына жұмылдыратын қоғамдық ынтымақ органы- Қазақстан халықтары Ассамблеясын құру туралы шешім 1992 жылғы желтоқсанда өткен қазақстан халықтары құрылтайында қабылданды. Ассамблеяға мемлекет басшысының жанындағыконсультативті-кеңесші орган дәрежесі берілді. Ол ұлт саясатына байланысты көптеген ұсыныстар енгізумен бірге, халық арасында күнбе-күн нақты жұмыстар жүргізуде. Мысалы, 1995 жылдан бастап жоғарғы оқу орындарында Ассамблея квотасы бойынша түскен аз ұлттардың өкілдері оқи бастады.

Егеменді Қазақстан Республикасының  жаңа Конституциясы қабылданды. Бұл  негізгі Заңның жобасын талқылауға үш миллионнан астам азаматтар қатысты. Олар 1993 жылғы Конституцияға 30 мыңнан астам ұсыныстар мен ескертпелер  енгізді.

Жас егеменді Қазақстанның Конституциясы 1995 жылғы 30 тамызда өткізілген респуебликалық референдумда қабылданды. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық  зиялы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратындығы, оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның  өмірі, құқықтары мен босьандықтары  болатынын заңдандырды. Осымен қатар  Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет ретінде заңдандырылды. Қазақстанда  мемлекеттік тіл-қазақ тілі болып  бекітілді. Конституцияның кіріспесінде Қазақстанныың егемендігімен оның болашақ ұлттық өркениетке бағытталған  саяси стратегиясы айқын көрсетілген. Онда: « Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы  қазақ жерінде мемлекеттік құрастырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық  мұраттарына берілген бейбітшіл  азаматтық қоғам деп ұғына  отырып, дүниежүзілік қоғамдастыққа  лайықты орын алуды тілей отырып,қазіргі  және болашақ ұрпақтар алдындағы  жоғары жаупкершілігімізді сезіне отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз»-деліінген.

Осы Ата Заң қабылданар алдында, 1995 жылдың 29-сәуірінде Қазақстан  Республикасы Президентінің өкілеттілігін  ұзарту туралы референдумда өткізілді. Мұнда қатысушылар тізіміне іліккен 8.309637-сі немесе 91,21 пайызы дауыс беріп, олардың 95,46 пайызы президент өкілеттілігін  ұзартуды жақтады. Бұл ақиқат, біріншіден, Конституцияның президенттік басқару  нысаны туралы қағидасының заңдылығын, өміршеңдігін көрсетеді. Екіншіден, Қазақстанда  қоғамдық-саяси тұрақтылықтың орныққандығын  көрсетеді. Үшіншіден, қазақстандықтар  Президенттің ішкі, сыртқы саясатын толығынан  қолдайтынын танытты.

Жаңа Конституцмяны қабылдау мен Президенттің өкілеттігін ұзарту туралы бүкілхалықтық референдум арқылы демократиялық егеменді мемлекеттіктіңнегізі қаланды. Жаңа президенттік билік түрімен  ескі кеңестік жүйе арасындағы үйлеспестік, қайшылық жойылды. « Президент мемлекеттің  басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда қазақстан атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға» болды. Президентті  сайлау жүйесі нақтылы белгіленді. Оның мемлекеттік міндеттері мен  құқықтары, импичмент туралы ереже-бәрі де Негізгі Заңда түйінделеді. Тұрақты  жұмыс істейтін екі Палатадан  тұратын Парламент заң шығару қызметін атқаратын, республиканың  ең жоғарғы өкілді органына айналды. Заңнын 52-бабы бойынша Парламент  депутаттары қандай да болсын аманатты мандатпен байланысты емес болды.

Республиканың атқарушы билігін  жүзеге асыратын атқарушы органдар жүйесін  басқаратын Үкімет президент алдында  жауап беруге және Республика Парламентінде  есеп беруге міндеттелді. Қазақстан  Республикасында сот төрелігін  тек сот қана жүзеге асыратын жаңа түрде сот билігі заңдастырылды. Осы жүйеде дүниеге келген Конституциялық кеңес мемлекеттік биліктердің  арасында дау туған жағдайда Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің дұрыстығын және референдум өткізу туралы, басқа да осы сияқты саяси мәселелерді  шешетін болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қортынды

Қазақстан тарихының даму кезеңдері  жоғарыда айтылып өткендей бірнеше  кезеңдерден құралған.  Осыдан-ақ біз Қазақстан тарихының бастауы  тереңде жатқандығын аңғаруға болады. Қазақстан тарихын білу, жүрегі қазақпын деп соққан қазақ елінің әр бір азаматтының отан алдындағы борышының бірі десек  артық айтпағандық болар.

 Қорыта айта келгенде, тарихи білімді шынайы дамыту арқылы ғана біз, бүкіл ел экономикасын тұрақты жылжытуға қуатты қарқын қосамыз. Мұның өзі бәсекеге қабілетті дамыған елу елдің қатарына таяу жылдарда-ақ қосылуға жол ашады. Сонымен бірге, төл тарихты білудің арқауында қазақ халқының тағдыры, оның өсіп-өркендеуі, ұлт ретінде жойылып кетпей, ел ретінде қалып, тәуелсіздікті сақтап қалудағы асыл мұраттарының бірі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін»

1 – ші том. Алматы 1996 жыл;

2. «Қазақстан тарихы». Мусин Чапай. Алматы 2008 жыл;
3. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім;
4. Қазақстан тарихы. Очерк.