Қазақстан тарихы

1.Түрік қағанатының  құрылымы, жер аумағы. Алғашқы орта ғасырда Еуразияда құрылған Түрік қағанатының жер аумағы шығыста Алтайдан бастап, батиыста Каспий теңізіне дейінгі аралықты алып жатты. Қағанат оңтүстік- шығысында Қытаймен, оңтүстік – батысында парсы елімен шектесіп, ұлан – байтақ аумаққа билік жүргізді. Түрік қағанаты жеріміздегі ірге тепкен алғшқы феодалдық мемлекеттердің бірі. Түрік қағанатының негізгі құрамы түрік тілдес халықтардан тұрады. Олардың ішінде басым көпшілігін теле(тирек)тайпалары құрады. Теле- түрік тілдес тайпалардың орталық атауы. Қытай шежіресі бойынша «теле» сөзінен «түрік атауы қалыптасқан. Түрік қағанатының құрамында отыздан астам теле тайпасы енген. Олардың қатарында қырғыз, оғаз, ұйғыз, дулу, үйсін т.б түрік тілдес тайпалар болады.

2. Әмір темірдің  алтын ордаға жасаған жорықтары. Әмір Темір- манғалдың түркіленген барлас тайпасынан шыққан Тарағай бектің баласы. Ол 1336-1405 жылдар аралығында өмір сүрген. Әмір темір 1370 жылы Мауараннахарды басып алады. Содан 35 жыл бойы 1405 жылға дейін жеке дара билік юүргізеді. Әмір темір Алтын Орданы басып алудан бұрын оның өзіне жақын жатқан бөлігі Ақ Орданың әлсіреуін көздейді. Оған себеп табылады. Ақ Орданың ханы Ұрұс Алтын Орданың астасы Сарай қаласын басып алуға көмектеспегені үшінЖошы ұрпағы Түй- Қожаны жазалайды. Ал оның баласы Тоқтамыс Ақ Ордадан Темірге қашып барады. Бұл жағдайды дер кезінде пайдаланған Темір Тоқтамысқа әскер беріп Ақ ОРдадағы билікті алуға аттандырады. Алайда тқтамыс  Сауран түбіндегі 1374—1375 жылдардағы шайқаста жеңіліске ұшырайды. Темір Тоқтамысқа әскер беріп, Ақ Ордағка қайта аттандырады. Ұрұс  ханнан Әмір Темірге қайта қашып келеді. 1375 жылдың басында ұрұс ханнан Әмір Темірге Тоқтамысты қайтаруды талап еткен және өз әскерінің Түркістан жеріне таяп қаоғанын ескерткен елші келеді. Әмір Темір бұған жауап ретінде Тоқтамысты үшінші рет қаруландырып, енді өзі бірге аттанды. Әмір Темір әскермен Отырар маңына орналасады. Арады 3 ай өткенде Ұрұс хан Сығанақтан қайтып кеткен соң, Темір оның ұлы мәлік оғланның 10 мың әскерін талқандайды. 1376 жылы Ұрұс ханның дүние салуы, көп ұзамай оның үлкен ұлы Тоқтақияның қаза болуы Ақ Орданың жеңілуіне әкеліп соғады. Әмір Темір Тоқтамысты Сауранда таққа отырғызып оған Жошы  ұлысының қалған  жерлерін жаулап алуды тапсырған соң, өзі Мауараннахаға қайтады.

3. Батыс түрік  қағанатының жер аумағы. Түрік қағанаты 603 жылы Батыс, шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың алып жатқан жері анықтала бастады. Батыс қағандық оңтүстік- шығысында Іле, Шу өзендерінен бастап, солтүстік – батысында еділ мен кубань өзенінің төменгі ағысына дейін, ал ссолтүстік шығысында Есіл мен Ертіс  өзендерінің  жоғарғы  ағысы аралыған алып жатты. Ал оңтүстік – батысында Тарым, Әмудария өзендеріне дейінгі аймақты қол астына қаратты. Батыс қағанатының оталығы Шу өзенінің бойындағы Суяб қаласы болды. Жазғы ордасы (қазіргі Жамбыл облысының жеріндегі) мыңбұлақта орналасты.

4. Әмір Темір  зардаптарының зардаптары. Әмір Темірдң Қазақстан жеріндегі ұзақ жылдар бойы жасаған жорықтары оның 1405 жылы отырар қаласындаға қаза болуымен аяқталды. Бұл жорықтардың Қазақстан үшін, ондағы өмір сүрген ру – тайпалар үшін адам айтарлықсыз ауыр зардаптары болды. Біріншіден, бұл аймақтарда өмір сүріп жатқан халықтардың шаруашылығы мүлде күйреді. Елдер арасындағы байланыс үзілді. Халық қырғанға ұшырап, қолға түскендері құлдыққа айдалып, Орта Азияның қалаларындағы базарларда сатуға түсті. Қалалар қирады, өртелген қалалардың күлі ғнғ қалды.

5. Түргеш қағанатының  жер аумағы, халқы. Қағаттың негізгі аумағы Жетісу болды. Сонымен қатар Қағанаттың жері Орта Азияның оңтүстік- шығысында Шаш (Ташкент) қаласынан Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Тұрфан қалаларына дейңнгң аралықты қамтыды. Орталығы Суяб қаласы болды. Халқының құрамы түркі тілдес тайпалардан тұрды. Түргеш тайпалары VI ғасырда Шу, Іле өзендері аралығындағы үлкен аймақты мекендеді және Жетісудағы керуен жолдарының көбі солардық бақылауында болды.  Қағандық халқының негізгі құрамы түргештерден тұратынын айттық. Оларадың өзі сары және қара түргештер болып бөлінді. Жаба деректердің көрсетуі бойынша,  олар Шу, Талас, Іле өзендерінің бойында өмір сүрегн. Түргеш тайпасынан шыққын Үшлік қаған өзінің негізгі тайпаларын екі ордаға бөлген. Үлкен ордасы суяб, кішісі күнгіт қаласында балды.

6.Ноғай ордасы  және батыс сібір аймағыныңэтникалық    құрамы. Алтын Орданың ыдырауы, ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстанның солтүстік- батысында  Ноғай ордасыф мемлекеттік бірлестігі құрылды. Орданың алғашқы алып жатқан жері Еділ мен Жайық өзендерінің жазық алқабы болды. Ноғайлал солтүстік- шығысында Батыс Сібір ойпатына дейін, сотүстік – батысында Қазан қаласына, ал оңтүстік – батысында Арал мен Каспий теңізіне дейін көшіп – қонып жүрген.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Ноғай Ордасы халқының негізгі құрамы маңғыттар болды. Олар мен бірге қоңырат, наймен, арғын, қаңлы, алшын, қыпшақ, алаш, ама, т.б түрік тілдес тайпалар да болғагн. Орданың этникалық құрамының әр түрлі тайпалардан болуы  бұл мемлекеттік  ұйымының этникалық тұрғы да емес, саяси билік жағынан құрылғандыған ткөрсетеді. Орданы мекендеген тайпалар қазақ халқының  қалыптасуында  үлкен рөл атқарады. Шоқан Уалфиханов алғашқы қазақ ханы Жәнібек тұсында достық қатынаста өмір сүрген ноғайлар  мен қазақтарды «екі туысқан Орда» деп атаған. Екі халық (қазақ пен ноғай) болып қалыптаса  бастаған кезде Ноғай ордасының бірқатар рулары кіші жүз қазақтарының құрамында қалды.

7. Қарлұқ қағанатының  құрамы және олардың орналасқан  жерлері. Жазба деректерде қарлұқтар біздің заманымыздың Vғ. Тирек тайпаларының құрамында кездеседі. Қытай  деректерінде қарлұқтардың бұлақ руы Алтай тауының баурайында мекендейтіндігі хабарланады.  Ал VII ғ басындағы қытайлардың «таншу» әулеттік хроникасында қарлұқтардың түрік тілдес тайпалардың бір тармағы екендігі, олардың құрамында бұлақ, жікіл, ташлық деген ттайпалардың бар екендігі көрсетілген. Бұл деректер қарлұқ тайпасының Түрік  қағанатының құрамында болғанын , түріктер батысқа қарай жылжығанды олармен бірге аттанып, Орта Азия жеріне дейін барғанын аңғартады.

8. Әбілхайыр хандығының нығайуы. Әбілқайырды  көптеген ру- тайпалардың өкілдері қолдап, хан сайлағанмен , оның құрған хандығының ішінде әліде болса жер үшін, ел үшін, билік үшін талас- тартыс көбейді. Сондықтан ол алдымен өзінің қарсыластары Махмұд- Қожа ханды, маңғыт әмірі Уақас биді жеңіп, өзіне қаратады. VII 40 жылдарында Балқаш өңірінің терістік батыс жағын өз иелігіне қосады.

9.Оғыз мемлекетінің  құрылуы, жер аумағы. IХ ғ аяғы-  X ғ басында Сырдарияның орта және төменгі ағысында Оғыз мемлекеті құрырды. Орталығы осы өзеннің бойындағы Яеги-кен қаласы болды.  Түрік тілдесоғыз тайпалары ерте орта ғасырларда Орталық және орта Азияда өмір сүрген. VII ғ Батыс Жетісуды  мекендеген оғыз тайпалары Түрік қағанатының құрамында болған. Батыс Түрік  және Түргеш қағанаттары құлап, Жетісу да Қарлұқ қағанаты құрылғаннан кейін оғыздар Сыр бойына ығысқан. Алғаш оғыздар бұл аймаққа келіп орналаса бастағанда жергілікті кангар- печенегтердің қарсылығына тап болады.Ақыр аяғында олар жеңіліп,батысқа қарай жылжуға мәжбүр болған.

10.Орта ғасырдағы

этникалық өзгерістер. Түрік дәуірінде түрік тілдес монғолойттық ру- тайпалар мен жергілікті еуропоиттық тайпалар арасындағы араласу бұрынғыдан күшейе түсті. 13 ғ басындағы Монғол шапқыншылығы осы кездегі халық болып қалыптасудың барысын бұзады. Ауа көшу, басқа жаққа орын ауыстыру немесе қырғынға ұшырау сияқты аласапыран жағдайға тап болады. Қазақ жеріне манғол тайпалары қоныстанды.жергілікті халықтың өкілдері Шыңғыс жорықтарына тартылып, Қазақстаннан тыс жерлерге ауыстырылды. Ал қазақ жерінде маңғыт, барлас, сияқты түркіленген жаңа этниқалық топтар пайда борлды. Сөйтіп қазақ жеріндегі халық болып қалыптасу үрдісі150-200 жылға кееуілдейді.

11.оғыздардың шаруашылығы

Оғыздар жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығымен айналысты. Жартылай көшпелілердің тұрақты, маусымды жайылымдары болды. Тұрақты қысқы жайылымдары Сырдың орта және төменгі ағысында, Арал теңізі жағалауында болды. Ал жазда оғыздар каспий теңізінің далалы аймағын жайлағын. Әл- Бируни оғыздардың күз айларында Хорезм шекарасында, ал кейбір бөліктерінің Ұлытау баурайында көшіп жүргенін айтады.                                                                                                                                                                                                                                                              Оғыздар төрт түлік мал өсірген.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        Оғыздар айыр өркеншті түйе де өсірген.оғыздар тек мал өсірумен шектелмеген отырықшы тіршілік ететіндері егін шаруашылығы мен айналысқан.

12.Қазақ  халқының  қалыптасуы. 14-15 ғ алалығындағы қазақ жеріндегі ру- тайпалар халық болып қалыптасудың барлық кезеңдері мен заңдылықтарын толықтай  бастан кешірді. Алайда ол ру тайпалар Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Моғолстан сияқты тағы басқа да халықтардың саяси биліктеріне бытырап жүрді.Мұнда бытыраңқылық олардығ біртұтас халық болып қалыптасуына мүмкіндік бермеді. Бірақ әр түрлі  хандықтардың қарамағында болуына қарамастан, олардың барлығы біріңғай түрік тілде сөйледі. Әдет- ғұрпы, салт саналары, діни наным саенімдері ұқсас болды. әлеуметтік экономикалық және мәдени даму жағы ыңғайлас келді. Сөйтіп қазақ халқының қалыптасуы пісіп- жетіле бастады. Осындай пісіп жетілу хандықтардың өз ішіндегі қайшылықтар кезінде күшейе түсті.

13. Қимақ қағанатыныың айпалық  құрамы құрылуы құрамы.Қытай жылнамаларында жазылған деректерге қарағанда, қимақ тайпаларының алғашқы қауымдары біздің заданымызға дейін өмір сүргендігі аңғарылады.VIIғ басында Қимақтар Монғоляның солтүсік батысын мекендеген. Осы ғ ортасыны қараи қимақтар Алтайдың солтүстік  аудандары мен Ертіс өңіріне көшеді. Батыс Түрік қағанатының ыдыраған кезінде қимақтар өз алдына  тайпа ретінде көріне бастайды. Қытай тарихшысы  Сыма Цяньнің жазуы бойынша, Манғол жерінің солтүстігінде өмір кешкен қимақтардың ішінде қыпшақтарда болған. Бұл деректер түрік тілдес тайтайпалардың бір бірімен көрші тұрғандығын білеміз.Орта ғ парсы тарихшысы Гардизи Қимақ елінің құрамында жеті тайпа болғандығын жазған. Олардынң ішіндегі ең атақтылары қимақтар мен қыпшақтар деиді.

14. қазақ атауларының шығуы. Қазақ сөзінің шығу төркіні туралы әр түрлі ғылыми болжамдар мен көзқарастар бар. Бірақ әлі де нақтылы , толық дәлелденген пікір айтыла қойған жоқ. Көне  түрік тіліндегі деректерге қарағанда  қызақ деген атау Орхон, Енисей жазбаларындағы қазғақ оғлұм деген сөздегі ғ әріпінің түсіп қалуы нәтижесінде тұарақтанған. Алайда түрік тілінің заңдылықтары бойынша бұл пікір де қолдау тапқан жоқ. Ежелгі Сібір тайпалары тілінде қазақ сөзі мықты, берік, алып мағынасын берген.

15.Қала және  дала тұрғындарының материялдық  мәдениеті. Бізге 7-9 ғ түрік тайпалары мен қыстақ- кенттері жер болып кеткен қиранды төбелер түрінде жеткен. Археологтардың қазба жұмыстары ғана олардың құрлыс жүйелерінен айқын хабар береді. Қалалардың сыты дуалдармен қоршалып, тұрғын үйлері бір н\е бірнеше бөлмеден тұрған. Үйге жылу беретін тамақ жасайтын қазан- ошақтары болған. Қалалардың құрлыс жүйесі үш бөліктен жасалған. Бұның өзі қала тұрғындарының әлеуметтік теңсіздігін көрсетеді. Қаланың олталық бөлігінде бай шонжарлар тұрған.

16. Ноғай ордасының  құрылуы , жер аумағы. Алтын Орданың ыдырауы, ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстанның солтүстік- батысында  Ноғай ордасыф мемлекеттік бірлестігі құрылды. Орданың алғашқы алып жатқан жері Еділ мен Жайық өзендерінің жазық алқабы болды. Ноғайлал солтүстік- шығысында Батыс Сібір ойпатына дейін, сотүстік – батысында Қазан қаласына, ал оңтүстік – батысында Арал мен Каспий теңізіне дейін көшіп – қонып жүрген.    

17.Жартылай көшпенділердің  материалдық мәдениеті.Бұл мәдениеттің трихи иелері негізінен мал шаруашылығы мен айналысқандығы жоғарыда айтылғна. Бұлардың өсіретіні мал болғандықтан да, оған сай тез тігіліп, тез жығылатын киіз үйлер болған. Киіз үй туралы хабыр ж\е жазба деректерінде кездеседі. Қалада тұатын түрік байлары өздерінің тұрақты үй- жайларының алдына сәнді жасалған тамамша киіз үйлерін тігіп қоятын болған.мерзімі жартылай көшпелі мал өсірушілердің киіз үйлермен қатар, қыстауларда тұрақты үй жаилары болған.үй жанына мал қора- жайлары жасалған.

18.Ақ орданың  құрылуы, жер аумағы.Қазақ жеріндегі Манғол империясының ыдырауына байланысты, жергілікті этникалық топтардан құрылған мемлекеттер пайда болды. Солардың бірі 13 ғ мен 15 ғ басында Шығыс Дешті Қыпшақта өмір сүрген Ақ Орда мемлекеті.Ақ ОРда Жайық өзенінен Батыс Сібір Ойпатына дейінгі , Сырдарияның орта және төменгі ағысы аралығындағы кең байтақ аумақты алып жатты.

19. Ақ орданың ішкі сыртқы саяси жағдайы. 14 ғ екіші ширегігінен бастап Ақ Орда Алтын Ордадан бір жола бөліне бастайды.14 ғ екінші жартысынан бастап өзбек ханның баласы Жәнібек ханнан кейін Алтын Ордада аласапыран төңкеріс басталады. 60 ж өзінде мем\ тің астанасы Сарайда бір жылдың ішінде төрт хан ауысады. Осы талас тартысты дер кезінде пайдаланған Орда Еженнің ұрпағы Ұрұс хан Ақ Орданың билігін өз қолына алып мем\тің күш қуатын нығайтады.

20. Қазақ, орыс қатынастары. Тәуекел хан Орта Азиядағы ұзақ жылдарға созылған талас тартыстан кейін Мәскеумен қарым қатынас жасауды қолға алады.Қазақ елшілігінің алдында  қойылған және бір басты мәселе  Абдаллахқа қарсы күресте Мәскеудің қолдауын сұрайды.Келіс сөздер Тәуекел ханның ойындағыдай болмады. Ханның көзеген басты мәселесі  Абдаллахқа қарсы күресте орыс патшасынан көмек алу еді. Ал мәселе олай болып шықпады. Хандықтың өз тәуелсіздігінен айырлыылп қалатын жығдай туды.

Сондықтан хан патша өкіметінің барлық талаптарынан бас тартты.Қазақ – орыс қарым қатынасының дамуы керуен саудасының одан әрі кеңебіне жағдай жасады.16 ғ аяқ кезінде Қазақ хандығынығ күш қуаты артып, жалқының саны өсіп, қонысы мен шекарасы кеңіп, аса қуатты мемлекетке айналды.

21. Архитектура сәулет өнері. Бұл сөз латынша құрлысшы дегенді білдіреді. Ал құрлыс дегеніміз жобас ы күрделі , биік, әсем салынған архитектуралық ғимарат. Тараз, Қызылөзен, Құйрықтөбе, Баба- ата, Қос төбе қалаларында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде бұл жерлерден іргетасы ғана сақталған еңселі тұрғын үйлердің архитектуралық құрлыс жүйелері табылған.

22.Сібір хандығын  Ресейдің жаулап алуы. Ресей патшасының Қазан мен Астраханы басып алғандағы түпкі мақсаты Шығғысқа басқыншылық, жаулап алушылық жорықтар жасау екендігін Сібір ханы Көшім бірінші болып байқап, Оны тоқтату шараларын ойлластырады.көшімнің жасақтары 1582 жылы Оралдан асып түсіп, Сібірге көз алартқан саудагер Стоговтардың иеліктеріне бірнеше рет жорықтар ұйымдастырды. Сібірдің байырғы халқы Ресейдің оңай олжасына айналып, Ресей патшасының отарлық есгісіне түсті.

23. Көне түріктердің жазба мәдениеті.Оңтүстік сібіір,Алтай- саян, Қазақстан жерлерін ежелгі түрік тайпалары мекендеген. Олар түрік тілінде сөйлеп, көне түрік жазуымкен жазған. Көне түрік жазуымен жазағн. Көне түрік әліпбиі 35 әріптен тұрады. Түріктердің әліпбиі өздерінің ру- тайпаларының таңбалары негізінде жасалған.соңғы 30-40 жылдың ішінде Талас, Іле, Сыр, Ертіс өзендері бойынан  ежелгі түрік жазуларының көптеген ескерткіштері табылады.

24. Тәукенің жеті жарғысы.  Қазақ хандығының тағына берік отырған Тәуке хан хандығының ішкі жағына ерекше назар аударып, мем\тің кеш қуатын арттыруды мақсат етті. Сол мақсаттың түп қағазы- Ұлы жүзден Төле бидің, Орта жүзден Қаз дауысты Қазыбектің, Кіші жүзден Алшын Әйтеке бидің қатысуымен дүниеге келген «жеті жарғы» еді. Жарғының негізі  «қасым ханның қысқа жолы», «есім ханның ескі жолы»  сияқты байырғы қазақ хандарының мем\ті басқару мен халықты билеудегі қалыптасқан үлгі, жобаларынан алынды.

25. Қарахан мем\інің құрылуы. 10 ғ орта кезінде Жетісу аймағы мен Шығыс Түрікістанның бір бөлігінде Қарахан мем\і  құрылды. Орталығы Баласұғын қаласы болды. Мем\тің негізін Білге Күл Қадыр- ханның немересі Саттұқ Боғра хан қалаған. Олар ислам дінін қабылдайды.  Саманилерден қолдау табуып, өзінің туысы Оғұлшақты жеңіп шығады. Қарлұқ қағанатының ыдырауына байланысты батыста  Жетісудан Испиджабқа және Шығыста Қашғарға дейінгі аумақ Қарахан мемлекетіне қарады.

26. Тәукенің хан  тағына отыруы. Тауке жас кезінен ақ билеу ісіне араласқан. Әкесі Жәңгір хан Тәукені Моғол хандығына бірнеше рет елшілікке жіберіп отырған, Тәуке көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдіреті күшті хан болған.Тәуке хан тағына отырғасын Қазақ хандығының асқынған ішкі феодалдық     талас тартыс пен бытыранқылықты жоюға тырысты.Тауке хан өзінің билігін күшейту  мақсатын көздеп, билерге арқа сүйеуге, сонымен қатар сұлтандардың биліген шектеуге тырысты. Тәукенің орнатқан тәттібі бойынша, хан мен рубасы билер ғана соттық мансапты атқаруға тиісті болды. тауке  билігінің бір бөлігін билерге беру арқылы ықпалды билерді мем\тік істерді шешуге, елді басқаруға тартты.Үш жүздің басын қосып Қазақ хандығын нығайтуды «билер кеңесінің»   рөлі өте зор болды.

27. Қарақытайлардың Жетісуға қоныс аударуы. Бұл аймаққа қарақытайлардың келіп орналасуына негізінен екі себептің әсері болды. Бірінші, Орталық Азиядан батысқа қарай жылжыған түрік тілдес тайпалардың қарақытайлар жерін жаулап алуы. Содан қарақытайлар Алтай асып,жетісу жеріне келе бастаған. Екіншісі, осы кезде бұл аймақтың қожасы болып отыған Қарахан мем\ті әлсірей бастаған. Сондықтан Қарахан ханы қарақытайларға шығыстағы шекарасын қорғау қызметін тапсырды. Олар қызметтері үшін тиісті ақыларын, сыйлықтар мен үлесті жер алып отырған.

28. Қазақтың көшпелі ауылдары. Қазақ халқы баиыстан шығысқа 3000 шақырымға, солтүстіктен оңтүстікке 2000 шақырымға созылып жатқан кең байтақ жерде көшіп қона отырып, табиғаты мен жер ыңғайына қарай өзара ұқсас шаруашылықтармен айналысты.16-17 ғ\ларда қазақтарда шаруашылықтың үш саласы аның байқалды. Олар 1- таза малмен айналысатын көшпелілер,2- аздап егіншілікпен айналысатын жартылай көшпелілер,3- негізінен егіншілікпен айналысатын отырықшылық шаруашылық болды.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        

29. Қыпшақтардың  қоныстанған жерлері ж\е этникалық  құрамы. Сыртқы жыуларының соққысынан құлаған Қимақ қағанатының жері 11 ғ жаңа құрылған Қыпшақ қағанатының қолына толығымен      өтті. Қыпшақтар Есіл мен Тобыл , Нұра, Елек пен Сарысу өңірінде көшіп қонып жүрген. Олар Маңғыстау мен Үстірітте қыстап, жаз айларында Жем, Сағыз, ойыл, қобда, жайық өзендерінің аңғарларын жайлаған. Араб деректерінде қыпшақтардың тарихи қалыптасқан көшу бағыттары болған. Жалпы Қыпшақ бірлестігіне түрік тілдес қимақ, оғыз,, құмен, ежелгі башқұрт тайпалары да енген. 12 ғ бастап қыпшақтар Арал  маңына билік жүргізген кезде олардың құрамында қаңлылар, қарлұқтар, мен жікілдер де болғпн.

30. Қазақ хандығының  әлеуметтік құрамы.16-17 ғ Қазақ хандығында халықтың әлеуметтік құрамы феодалдық қоғамның таптық құрылымын бейнеледі. Қазақ хандығы негізі екі топқа – феодалдар мен қарашаға-  қарапайым адамдар тобына бөлінеді. Феодалдар тобы Шыңғыс ұрпақтарынан,  ру мен тайпа ақсүйектерінен, хандар мен сұлтандардан құралады. Бұларға патриархтық- феодалдық тоатың мұнан басқа өкілдері- әмірлер н\е бектер, билер, байлар, батырлар да жатты. Халықтың қарапайым көпшілік бөлігі мал өсіруші шаруалар мен егінші шаруалар, т.б еді.

31. Ұлы жібек  жорлының пайда болу тарихы.Осынау тарихи жолдың жібек саудасына байланысты Жібек жолы аталуы түсінікті. Ал ұлі сөзінің оғана қосылуы жолдың кең байтақ Шығыс өлкелері мен Батыс өлкелерін байланыстырып жатуынан. Сондықтан  да бұл жол ұлы жібек жол болып тарихқа енген. Қытай жажба деректеріндегі хабарларда б.з.б 1-2 ғ Үйсін мем\інің Қытай өкіметімен қарым- қатынастар жайлы мәлеметтер бар. Сол байланыс кезінде олардың араларында жасалған сауда қымбат бағалы жібектің жүргендігі сөзсіз. Соол қытай деректерінде бойынша, 6 ғ батыс түрік қағанының ж\е  оның нөкерлерінің жібек шапан кигендері белгілі. Бұл- 6 ғ жібектің бүкіл Еуразияға әйгілі болған кезеңі

32. Шығай ханның  баба сұлтанмен күресі. Хақназар хан қайтыс болған соң, хан тағына Жәнібек ханның немере інісі, сессенге келген Шығай хан отырды.(1580-1582). Шығай хан билікті қолға алғансоң, Ташкент билеушісі Баба сұлтанның қазақ ханы Хақназар мен Жалым сұлтанды өлтіргеніне өшігіп, Бұхар ханы Абдаллахпен бірлесіп, Баба сұлтанның көзін жоюға  кірісті. Баба сұлтанға қарсы күреске Шығай ханның баласы Тәуекел сұлтанда тартылды. Абдаллах ханның Сайрам, Сауран, Түркістан бекіністенін қоршаған даңқты жорығына қатысты. Бұл жорықта қажырлы қайрат көрсеткен Шығай хан мен Тәуекел сұлтанға Абдаллах хан мейлінше риза болып, Ходжент деген жерлі сыйға берді. Абдаллах хан қазақтың хан- сұлтандарымен бірлесіп,1582 жылыБаба сұлтанға қарсы бірлескен жорық жасауға шешім қабылдады. Абдаллах хан тағы да қазақ ханы Шығай хан ж\е оның баласы Тәуекел сұлтанмен күш біріктіріп,шабуылға шықты. Нәтижесінде Баба сұлтан жеңіліс тауып, Дешті Қыпшақ даласына қашты. Өзбек пен қазақ әскерлері Баба сұлтанды өкшелей қуып, Сарысу мен Ұлытаудан әрі асырды. Осы жорықта Шығай хан қайтыс болды.

33. Ұлы жібек жолының әлеуметтік,  экономикалық маңызы. Ұлы жібек жолының бойындағы қалалар қазақ халқының құрамына кірген түрік тілдес ру- тайпаларының отырықшы ел болуына, тұрақты мекен жайлар салып, қоныстануға зар пайдасын тигізді. Сауда кезіндегі қарым- қатынас, алыс беріс,  экономикалық байланыс бір бірінен шаруашылықтың ең қажетті, пайдалы түрлерін үйренуіне себеп болды. егер түрік тілдес тайпалар отырықшылыққа түріктердің тілін, әдет- ғұрыптарын үйреніп, мал өсіруді меңгерген.

34.Қазақ, өбек қарым- қатынасы. 16 ғ орта шенінде Қазақ хандығымен көршілес отырған Сібір ханы мен  Моғолстан билеушілерінің қазақтарға қарсы шапқыншылығы жорықтарды жиілеп кетті. Бұл тарихи- саяси жағдайды дұрыс түсінген хақназар хан Қазақ хандығының сыртқы саясатын өзгертті. Ертеден жауласып келе жатқен Шаибани хан әлеулетімен қатынас орнатуға ұмтылды. Ташкент қаласын басып алуға бағытталған соғыс қимылдарын тоқтатты.

35. Орта ғасыр қалаларының өсуі. Археолгиялық  зеттеулерде ерте орта ғ \ға (6-9ғ) қарағанда орта ғасырдың дамыған кезінде (10-12ғ.) отырықшылық мәдениет өркендеп, қалалар саны көбейген. Егер оңтүстік қазақстанда 30 қаланың орны белгілі болса, ал кейінгі кездегі зерттеулер бойынша, олардың саны 37 қалаға жеткен. Жазба деректерде алғашқы кезеңде 6 қала аталса, соңғы кезде 33-ке жеткен.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

36. Қақназар ханның ішкі- сыртқы сайасаты.Қасым хан қайтыс болған соң, Қазақ хандығында болған саяси дағдарыс ұзақ жылға созылды. Ішкі талас тартыстар мен сыртқы феодалдық соғыстардың ауыитпалығы Қазақ хандығын біршама әлсіретеді. Батыстағы Ноғай Ордасмен, оңтүстігінде Орта Азия халықтарымен, солтүстігінде Сібір хандығымен, іргелес жетқан Шайбани әулетімен сенімге негізделген қарым- қатынас жасауға қол жеткізді. Ресей патшасы 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахан хандығын, Қырым хандығын өзіне бағындырды.

37. Сәндік қолданбалы өнері.    Мұндай өнер орта ғ дамыған кезінде өркендей бастаған. Ол көбінесе металдан жасалған ыдысты өрнектеу ісінде ж\е ғимаратты сәндеп жасаудан көпінеді.Сәндік қолданбалы өнер кейінгі орта ғасырдағы қазақ халқының құрылыс, сәулет өнерінде айқын орын алғандығын байқауға болады. Маселен, кейбір күмбездердің әшекейленіп жасалуы н\е  тұскиіздер мен текеметтегі оюлар қолданбалы өнердің дамығандығын көрсетеді.

38.Қасым ханның таққа отыруы.Жәнібекпен Керей  хандардан кейін Қазақ хандығының тағына Керейдің ұлы Бұрындық отырды(1473\1474-1511). Бұрындық хан Сырдария бойындағы қалаларды Қазақ хандығына қаратуға ерекше күш салады. Алайда ханның ел ішінде беделі болмағасын Самарқанға көшіп кетеді. Бұдан кейін Бұрындықтың кезінді оның әскер қолбасшысы болғанЖәнібек ханның ұлы Қасым сұлтан1511 жылдан бастап хандық билікті қолына алады, Қасым ханның кезінде Қазақ хандығы саяси, Әлеуметтік- эканомикалық жағынан дамыды. Алыс, жақын елдерге Қасымның аты әйгілі болды.

39. Ғылымның дамуы. 10 ғ бастап Оңтүстік Қазақстанда ислам діні кең түрде дами бастайды. Сайрам, отырар, Түркістан тағы басқа қалаларды діи медреселер салынып, ғылым-  білімге кең жол ашылды. Әдеби және ғылыми шығармалар араб тілінде жазылды. Шығыстың аса көрнекі ғылымы Әбу Наср әл-Фараби де шығармаларын араб тілінде жазды.ғұлама дүниеге келген Фараб өлкесінен ондаған Фарабилердің еңбектері мен есімдері белгілі болып отыр. Олардың ішінде 12 ғ өмір сүрген Исхақ әл-Фараби, Жауһари әл-Фараби, Ахмад әл- Фараби сияқты ғлғмдер бар. Бұларда ғылым мен білімнің дамуына белгілі үлес қосқан ғұламалар.

40.Кереи мен  Жәнібектің қазақ хандығын құру  жылындағы күресі. Қызық халқының саяси бытыраңқылығын жойып, мем\ет етіп құру Ақ Орданың билеушісі Ұрұс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандардың үлесіне тиді. Жәнібек пен Керей сұлтандардың билік жүргізу үшін  Шыңғыс ханның ұрпақтары мен күресуі ру ақсақалдармен бірге, қатардағы малшылар мен егіешілердің әр түрлі әлеуметтік топтарының  да мүддесі менде сай келді.