Чалолиддин Руми

Чалолиддини Руми

Чалолиддини Руми шоир,мутафаккири бузурги асри 13-и форсу точик мебошад.Номаш Мухаммад, лакабаш Чалолиддин нисбаташ Румист.Дар адабиёт бо нисбати Балхиед мешавад. Падараш Бахоуддин валадфакехи маъруфу машхур буд.У дар арафаи хуручи чингизиен аз Балх фирор карда,ба Нишопур меравад. Чалолиддини Руми осори босазое дар ганчинаи маданияти умумичахони боки гузоштааст.

      Е.Э Бартелс осори уро тахкик намуда, гуфтааст, ки <<лирикаи Чалолиддин яке аз комёбихои бузургтарин аст.Ва агар вай дар Ғарб машхур мебуд,бе шубха,номи у дар он чо низ ба мисли номи шахсони бузург- Шекспир, Гете,Пушкин ва гайра,вирди забон мешуд>>. Ахмияти эҷодиёти Чалолиддини Руми натанхо дар лирикаи уст.Вай муттафаккири бузурги замонааш низ буд,ки дар инкишофи озодфикри ва тараккиёти тафаккури назарияви хизмати бузурге дошт.

Эчодиетхои у

<<Маснавии маънави>>,<<Фихи мо фихи>>, <<Мактубот>>, <<Мачолиси саъба>> ва <<Девони Шамси Табрези>> мебошанд.Пеш аз Чалолиддин ва дар замони у низ дар байни ахли тасаввуф маснавихои Санои, азчумла <<Хакиктулхакоик>>-и у ва маснавии Фариддини Аттор<<Мантикуттайр>>машхур буданд.

Чалолиддин дар <<Маснавии маънави>> ба мавкеъи инсон дар чамъият диккат дода, макоми инсонро ба чойгохи олиме гузорад ва таъкид мекунад, ки у бояд шоистаи хамин маком амал намояд. Шоир ба низоъхои диниву мазхаби сахт мукобил баромада, мухаббат ва сулху дустии байни одамонро тарғиб ва ташвик ва зулму бадиро сахт маломат мекунад.

<<Маснавии маънави>> на танхо асари фалсафию суфиёни ва мачмуи афкору акидахои гуногуни мутафаккир, балки яке аз ёдгорихои бузурги адабиети бадеи форсу точик низ мебошад. Чалолиддин дар <<Маснавии маънави>> хамчун шоири забардаст, офарандаи образ ва суханхои олии бадеи, хамчун тасвиргари чузъиёти хает ва характеру хислати инсони чилвагар мешавад. Дар ҷомеаи суфиён ва чавонмардоне, ки ба он Чалолиддини Руми сарвари мекард, ин асархоро мехонданд ва аз бар мекарданд.

Шоир дар муддати зиёда аз дах сол шаш дафтари ин манзумаи бузургашро навиштааст. Дафтари шашуми <<Маснавии маънави>> нотамом мондааст ва дар миёни як киса бурида мешавад. Аз ин чо тахмин кардан мумкин аст, ки Чалолуддин то дами марг ба гуфтани <<Маснавии маънави>> машгул будааст. Дар баъзе нухсахо ба <<Маснавии маънави>> дафтари хаштумро зам кардааст. <<Маснавии маънави>> нусхахои сершумори дастнавис ва матбуот дорад. Аммо то имруз ягона матни илмию иктисодии он хамонест, ки олимми англис Рейнолд А. Николсон дар якчанд чилд, дар давоми солхои 1925-37 ба табъ расонидааст.Азруи ин матн <<Маснавии маънави>> дар хачми 25632 байт аст.

Дорои мавзуъ ва масъалахое, ки шоир дар атрофии онхо бахсу изхори акида кардааст, нихоят васеъ ва гуногун аст. Мавлоно Чалолиддин Мухаммади Балхи яке аз бузургтарин шоирони форсу точик, симохои бемонанди фархангу адабиёт тамаддуни чахонист, ки дар асри XШ мелоди зиндаги ва эчод кардааст.

Дар замини шеъри Ирфони адабиетамон Мавлави чун ягонаи замона падид омад.У яке аз бузургтарин андешмандони башари мебошад, ки аз чихати парвози хаёл, чахонбинии орифона ва густариши маънавию мазмуни шеър собик надоранд.

<<Девони Шамс>>, <<Маснавии маънави>>, <<Мачолиси саъба>>, <<Фихи мо фихи>> ва <<Мактубот>> махсули табъи баланди уянд. Мавлави дар олами шеъри адаби форсу точик бузургтарин донандаи Куръон, ахкому аркон, Хадис, Шариат ва таълиоти дини Ислом, розу ниёзи халк, фалсафаи мураккаби хает, забон ва урфу одат ба шумор меравад. Мафхумхои латифи ирфони, образхои чаззоби ошикона, ки мушохидаи чамоли ёрро инъикос мекунад, ашъори ёро ба пояи баланди ирфони ва худи уро ба дарачаи нобигаи олами шеъру ирфон расонидааст. Дар тулии садсолахо номаш вирди забонхо ва шеъру хикоети тамсилияшро дихандаи махфилхост.

Афкори суфиёнаи Мавлави дар аввал                                                                                                                                 ба таълимоти Газолию Курайши монанд буд ва тасаввуфи обидонаро мемонд.

Дафтари суфии саводу хаф нест,

Чуз дили испед хамчун барф нест.

Асаре, ки номи уро вирди забонхо гардонидааст, <<Маснавии маънави>> аст. Ва нашраш маликаи мукаддаси махзуф мебошад. Фахмидани маънии маснави на ба хар касс муяссар аст.Барои кушодани гиреххои маънои он донистани таълимоти Ислом, оятхои куръон, акоиду фалсафаи тасаввуф, хисси орифона, фархангу адабиёти исломи ва хаети мо зарур аст.Олимони Эрони Ахмад Нафиси достонхои Маснавиро ба наср гардонидааст, ки дар боб хубтар шинохтани мутолиби ин асар ва умуман афкору андешахои мавлави кумаки калоне расонидааст.

Дар <<Маснавии маънави>> микдори зиёди хикоят ва киссахо омадаанд, ки хамаи онхо як мазмуни муайяни адабию ирфониро ташкил медиханд. Гохо киса бо тамсилоти ирфони ифода ёфта, назари шоирро чеъ ба ин е он масъалаи тасаввуфи чамъбаст мегардад. У бо чунин суханони пурсузу гудоз ба муосирони гумрохаш мурочиат намуда, эшонро аз хоби ғафлат бархезонида нишуда, хитоб мекунад:нон, ки талабгори худоед,

 

Газалиёти Ч. Руми

Берун зи шумо нест,шумоед,шумоед.

Зоте дусифотеду гахар шеду гахе фарш,

Дар айни бакоеду муназзах зи фаноед…

Дар маснави достоне хаст,ки мазмуни баланди орифона дорад: Достони пирамарди бемор ва табиб.

Пирамарде назди табиб рафту аз бемории бини шикоят кард. Табиб гуфт: - Ин бемори аз пири аст.

Мардум гуфт: - Чашмам хамру ба нобинои аст.

Табиб гуфт: - он хам аз пири аст.

Бемор гуфт: - Пуштам хамдард мекунад.

Табиб гуфт: - Он хам асари пири аст.

Бемор гуфт: - Хар чи мехурам бар ман зуд хазм нест.

Табиб гуфт: - Заъфи меъда нишонаи пири аст.

Бемор гуфт: - Мисли ин, ки дар рагхоям хун дуруст намегардад.

Табиб гуфт: - Оре ин ки тоъи дам бувад,

Чун рассад пири дусад бувад.

Бемор гуфт: - Эй ахмад бар ин бардухти.

Аз табиби ту хамин омухти?

Эй мудаммиг, аклатин дониш надод,

Ки хуло хар дардро дармон ниход.

Табиб гуфт: - Умри ту шаст расида.Ин хашму тундию бадзабони хам ба иллати пириаст.Вакте пир шуди, танранчур мешавад ва тоби шунидани як сухани дуруст надорад!Худо парастанд, ки аз берун пир ва аз дарун чавонанду дилашон хамеша бо Худост. Дар газалиёти Мавлави рухи шухеро мушохида менамоем, ки дар он хохолати шуру хаячони махсуси раксу самои тасаввуфиву чуд доранд. Дар ин маврид газале хаст басо чолиб:

Бишнав аз най чун хикоят мекунад,

В-аз чудоихо шикоят мекунад.

Найхари фихарки аз ёре бурид,

Пардахояш пардахои мо дарид.

Най хадиси рои пурхун мекунад,

Киссахои ишки Мачнун мекунад.

Пас, гизои ошикон омад самоъ,

Ёд орад аз замони ичтимоъ.

Мавлави яке аз пайравони чараёни тасаввуф буда, дар инкишофу такомули адабиёти тасаввуфи ва ишки ирфони хизмати шоён намудааст. Асархои эчод намудаи у ахмияти калони таълими тарбияви ва панду ахлоки доранд,ки номи уро вирди забони мардуми форсзабон гардонид. Вай хикматхои борик санчона, нуктахои душвору мураккаби тасаввуфи фалсафа, масъалахои назариявии инсону чамъият, тафсири лахзахои мухимтарини таълимоти исломро бо суханхои оддиву фахмо ва бо иборахои рехтаву таъбироти соддаи забони мардум баён кардааст. <<Маснавии маънави>>-ро дар адабиёти форсу-точик дар катори<<Шохнома>>-и човидонии Фирдавси,<<Гулистон>>-и Саъди ва газалиёти Хофиз мегузоранд. Даршархи<<Маснавии маънави>> чандин асархо,хикояхо ва шеърхо таълиф шудаанд, ки то имруз ба чоп нарасидааст.

Чанд байтхо аз <<Маснавии маънави>> дар васфи омузиши илм ва забон:

 

 

Одами хокизи Хакомухтилм,

То ба хафтум осмон афрухтилм.

 

Гарди худ чун ки пила бар матан,

Бахри худ чах мекаши,андозакан.

 

Рост шав чун тиру ворах аз камон,

К-аз камон хар чост бичхад бе гумор.

 

Эй забон, хам ганчи бе поён туи,

Эй забон,хамганчи бе дармон туи.