Айчүрөк» жана «Манас» опералардын артисттери, кыргыз акындар

Мазмуну

 

 

Кириш сөз............................................................................................................................................2

1 бөлүм. «Айчүрөк» операсы.........................................................................................................3-5

2 бөлүм. «Манас» операсы............................................................................................................6-10

3 бөлүм. Айчүрөк» жана «Манас» опералардын артисттери, кыргыз акындар.....................11-16

3.1. Маликов Кубанычбек Иманалиевич………………………………………………………....11

3.2. Турусбеков Жусуп Турусбекович…………………………………………...……………….11

3.3. Бөкөнбаев Жоомарт…………………………………………………………………………...12

_{3.4. Кытаев Насыр............................................................................................................................12}

3.5. Касымов Эркин Өмүркулович...............................................................................12

_{3.6. Аманбек Нуртазин..................................................................................13}

3.7.  Миңжылкиев Болот Абдылдаевич .......................................................................................................................................................13

3.8.  Жалгасынова Дарыйка........................................................................................................................................13

3.9. Сайра Кийизбаева.................................................................................................................13-14

_{3.10. Артык Мырзабаев................................................................................................................................................14}

_{3.11. Молдокулова Эсенбүбү......................................................................................................................................14}

3.12. Чодронов Кадырбек............................................................................................................14-15

3.13. Кайыргүл Сартбаева................................................................................................................15

3.14. Мухтаров Хусейн.....................................................................................................................15

3.15. Ашыралы Боталиев..................................................................................................................15

3.16. Жапар Садыков...................................................................................................................15-16

3.17. Куттубаев Аманкул..................................................................................................................16

3.18. Баетов Муса Баетович.............................................................................................................16

3.19. Махмутова Мариям.................................................................................................................16

Жыйынтык........................................................................................................................................17

Колдонулган адабияттар..................................................................................................................18

Тиркеме........................................................................................................................................19-26

 

Кириш сөз

 

 

Кыргыздардын легендарлуу злдик баатырларынын атактуусу – Манас. Анык ысмы менен элдик оозеки чыгармачылыктын эң бийик жеткен чети гениалдуу элдик эпос аталган. Бүгүн ал дүйнө элине белгилүү. Ошентип, «Манас» эпосу менен жеке эле кыргыздар эмес бүткүл көп улуттуу совет эли да сыймыктанышчу. «Манас» эпосу угуучуларды, китеп окуучуларды гана адабий көркөмдүгү менен эмес обону, айтуучулук, аткаруучулук, артисттик устаттыгы менен да таң калтырган. Бир сөз менен айтканда улуу эпоско оозеки адабиятыбыздагы жана элдик музыкабыздагы сулуулуктун түркүн кереметтери камтылган.

Укмуштуу улуу эпостун обонун нотага түшүрүү, жазып алуу 20-жылдардын аягынан тартып, колго алына баштайт. Музыковеддер А. Затаевич, В. Виноградов ж. б. биринчилерден болуп, эпостун обонун нотага түшүрүшөт. Ал эми 30-жылдары «Манастын» эң кызыктуу жана элге эң кеңири белгилүү болгон үзүндүлөрүнүн негизинде либреттолор жазылды. Обондору симфонияларга, операларга ж. б. жанрдагы чыгармаларга пайдаланылат.

Ушул сыяктуу эле мен да биздин опера-балет театры «Манас» эпосу жөнүндө жана аттуу Кыргыз Эл артисттер жөнүндө терең билгим келип жана башка балдарга билсин деп төмөнкүдөй маселелерди максат кылып койдум:

• жалпы маалыматтарды билүү
• коюлган опералардын негизин түшүнүү;
• опера-балет театры «Манас» эпосу жөнүндө жыйноо, изилдоо иштери;
• артисттер, акындар жөнүндө маалымат алуу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 бөлүм

«Айчүрөк» операсы

 

 

1939-жылдын 12 апрелинде кыргыздын музыкалык искусствосунда өзгөчө бир окуя болду. «Манас» трилогиясынын биринин негизинде жазылган «Айчүрөк» (1 с.) операсынын коюлушу эле. Ушул күн кыргыздын улуттук операсынын төрөлгөн күнү катарында белгиленип жүрөт, өзүнүн жанры боюнча ал лирикалык-патриоттук, баатырдык опералардын катарына кирери атайын музыкалык адабияттарда, басма сөз беттеринде көптөн бери белгиленип келатат.

Операнын негизин Айчүрөктүн Семетейге болгон сүйүүсүн, кыргыз элинин чет элдик баскынчыларга каршы патриоттук күрөш темасы түзөт.

Толтой менен Чынкожо согушка аттанышат. Алар Акун хандын жерине келишет. Анын ак сарайын курсоого алышат (1-көшөгө). Хандын ай десе айдан, күн десе күндөн көрктүү Айчүрөк аттуу сулуу кызы болот.

Чынкожо Акун хандан Айчүрөктү Толтойго берүүсүн талап кылат. Акылдуу Айчүрөк(2 с.) элин, жерин каардуу согуштан аман сактап калуу үчүн Толтойго аял болууга калп эле макул болот. Бирок ал тойго даярдануу үчүн 40 күн аярлап турууну суранат. Толтой менен Чынкожо буга макул болот. Айчүрөк болсо өзүнө мөөнөттөн пайдаланып, ак куу кейпин киет да, Семетейди издеп учуп жөнөйт. Ал Таласка барып, өзүнүн болочоктогу күйөөсү Семетейдин ак шумкарын уурдап качат (2-көшөгө). Ал шумкарын издеп жөнөйт да, Айчүрөк менен жолугушат. Дал ошол жерден Толтой менен Чынкожонун жоокерлери талкаланат (3-көшөгө). Акун хан эли-журтун чогултуп, Семетей менен Айчүрөктүн баш кошконуна кубанып той берет.

Опера негизинен эки темадан  турган увертюра менен ачылат. Биринчиси  башкы каарман Семетейдин лейтмотиви, Манас эпосунун сабатмалуу обонунан алынган. Ал оркестрде эрдикти сыпаттап салтанаттуу жана кубаттуу жаңырат.

Тема операда ар түрдүү түрлөрдө бир нече жолу кайталанат. Увертюранын  экинчи темасы Айчүрөктүкү. Ал не бир  назик, не бир мукам. Анын өзөгүнө  айтылуу Атай Огомбаевдин¹ «Күйдүм чогу» алынган.

«Манастын» жана «Күйдүм чоктун»  обондору Семетей менен Айчүрөктүн лейтмотиви болуу менен бирге  операнын бүтүндөй музыкалык символу. Алардын биринде эркиндик, теңдик, эрдик сыпатталса, экинчисинде баштан өткөндөр баяндалат. Ал нукура лирикалык мүнөздө чечилген.

Операнын биринчи көшөгөсү элдин  тынчсызданган хору менен башталат. Анда Акун хандын жерине душмандын каптап киргени элдин туткунда калганы, «камандай болгон Толтойго» Айчүрөктү кантип беребиз деген нааразылык менен басып алуучуларга каршы тургандык айтылат. Хор унисондо созбой так ырдалат. Экинчи тактыда суроого жооп бергендей ошол эле фразаны альт жана бас партияралы аткарат. Бул жерде авторлор имитациялык өсүүнү пайдалануу элдин баатырдыгын сыпаттого жетишкен.

Башкы каарман Айчүрөктүн алгачкы музыкалык мүнөздөмөсү увертюрада берилсе, андан кийин (1-көшөгө) элдин, жердин, атасынын, сиңдисинин тагдырын ойлогон акылмандыгы ля минордун ариясында ачылат. Анын обону кайгылуу, муңдуу келип кошоктун интонациясында түзүлгөн.

Ал эми Айчүрөктүн музыкалык образы экинчи көшөгөдөгү Чачыкей экөөнүн сценасында кеңири сурөттөлөт. Ал оркестрдик киришүү менен башталат да, си бемоль минордо Айчүрөктүн лейттемасы берилет. Ал кайгылуу мүнөздө келип, Чачыкейге даттануу иретинде (3 с.):

«Айланайын эжеке, токсон күнү жөө басып,

Узун боюм пас болду, кызыл өңүм саз болду » - деп келип, Чынкожо, Толтойдун каракчылыгын баяндоо  менен Семетейден жардам сурап келгенин айтат.

Ал эми байлыкка дөгүрсүгөн Чачыкей  Айчүрөктүн өтүнүчүнө речитативдүү мүнөздөгү пунктирдик ритмдеги марш жүрүшүндөгү ороюраак ыр менен жооп берет.

Айчүрөктүн жообу пунктирдик ритмде, жогору карай кварталык секирик  менен, күчтүү динамикада берилиши анын туруктуулугун, күчтүүлүгүн, кайраттуулугун мүнөздөйт.

Семетейдин музыкалык образы негизинен баатырдык мүнөздө. Үчүнчү сүрөттөгү ариясы пунктирдик ритмде, кеңири диапазондо кайраттуу келип, бир аз ойлуу. Күтүлбөгөн жерден ак шумкарынын жоголушу аны терең ойго салат. Семетейдин образындагы лирика V сүрөттөгү ре – мажордук ладдагы арияда ачылат. Анда Айчүрөккө болгон жылуу сезим сыпатталат.

Операдагы оң каармандардын ичинен Айчүрөктүн  сиңдиси Калыйман акылдуулугу, айлакердиги жагынан эжесинен кем  калышпайт.

Семетейдин акылдашы, жакшы көргөн чоросу Күлчоронун музыкалык образы да элдик обондордун, күүлөрдүн берметтери менен шөкөттөлгөн.

Анын ариозосу, ариясы, ыры кеңири жана жумщак созулуңку мүнөздөгү жүрүштөрдө ачылат.

Операгы терс каармандар Чынкожо, Толтой, арам ойлуу Чачыкейдин музыкалык  образдары обондото сүйлөгөн декломациялык  темаларда жана көбүнчө оркестрдик каражаттарда мүнөздөлгөн.

«Айчүрөктө» оркестрге да өзгөчө көңүл  бөлүнгөн.

Операнын тез аранын ичинде элдин  сүймөнчулүгүнө ээ болуп, угуучулардын, жалпы эле каармандардын купулуна бирдей толушунун себептеринин бири, анын музыкалык сапатынын жогорку даражада экендигин асыресе белгилеп кетүүбүз керек. Анын улуттук колоритте жазылган уккулуктуу кайрыктары симфониялык татаал процестен өтүп өзүнчө күрдөөлдүү, баатырдык чоң полотнону биринчи планга алып чыгат. Ошондой эле спектаклдеги эң бир жагымдуу, кооз, жеткиликтүү, эмоционалдык жогорку бийийктикте турган музыкага ага катышуучу каармандардын жана окуянын чордону болгон мезгилдин учурун кең планда ачып берүүгө толук мүмкүнчүлүк бере алды.

Ушундан улам «Айчүрөк» жаңыдан  өнүгүп келаткан кыргыз профессионалдык музыкасынын мындан ары өрчүшүнө өбөлгө түзүү менен бирге улуттук опералык искусствонун жаралышына карата, өнүгүшүнө карата ташталган алгачкы үрөн болуп калган.

^{«Айчүрөк» операсын жазгандар:}

К. Маликов

Ж. Бөкөнбаев

Ж. Тургусбеков

Музыкасы:

В. Власов

A. Малдыбаев

B. Фере

Режисерлор:

К. Арзиев

У. Сарбагышев

Башкы партияларда:

Семетей – Э. Касымов, А. Мырзабаев, Б. Минжылкиев.

Айчүрөк – Э. Молдокулова, К. Сартбаева.

Ахун хан – А. Муртазин, А. Мусуралиева.

Бакай – А. Абдукаимов.

Чынкожо – А. Мухтаров.

 

3 бөлүм

«Манас» операсы

 

 

«Манас» операсы биринчи жолу баатырдык-патриоттук спектакль катарында 1946-жылы сахнага коюлат. Анын либреттосун акындар А. Токомбаев, К. Маликов, музыкасын композитор В. Власов, А. Малдыбаев, В. Фере жазышкан. Операнын өзөгүнө эпостогу «Көкөтөйдүн ашы» алынган. Бул эпизоддо кыргыз жерине кол салган бөтөн элдин баскынчылары менен Манастын күрөшү баяндалат. Бирок спектаклдин коюучулар Манасты «ыйык» такка миңгизишип, сахнада жалаң гана феодалдык шаан-шөкөттөр менен чектелишип калышкан. Элдик, кол башчынын эпикалык образын ачууда анын өзүнө  тиешелуу болгон демократизмдик белгилерин жоготуп карапайым баатырды элден  ажыратып коюшкан. Дал ушундай кемчиликтердин кесепетинен опера сахнадан алынат.

Операнын негизин «Манас» эпосунун Көкөтөйдун ашына байланышкан окуялар түзгөн. Операнын вариантында Манастын образы демократташтырылып, элдик баатырларга айланат да, патриоттук кыймылда көпчүлүктүн ролу көтөрүлөт.

Бирок көз карандылык эмес үчүн күрөштүн, патриоттук духтун жалыны менен ширелген бул улуу эпосту сахнада дал өзундой ишке ашырууу үчүн авторлор дагы бир жолу «Манас» темасына кайрылышты. Композиторлор бул чыгарманы кайрадан редакциялап гана койбостон, либреттосундай эле музыкасынын да түп-тамырынан бери кайрадан иштеп чыгышты. Ошентип жыйырма жылдан кийин улуу эпостогу залкар образдар баштагыдан элге жеткиликтүү болуп кайрадан сахнага чыга келди.

Авторлор бул эпосту кайрадан сахналаштырууда өз алдыларына кандай максаттарды коюшкан? Өз кезегинде орустун улуу композитору М. П. Мусоргский² «Өткөндөрдү дал өзүдөй кылып көрсөтүү менин милдетим» — деп жазган. Ал эми авторлордун бири композитор В. Фере «Биздин максатыбыз байыркы эпосто патриоттук актуалдуу теманы чагылдыруу, эркиндик үчүн болгон күрөш, башка элдик баскынчылардан элди, жерди сактап калуу үчүн кашык кан калганча күрөшүү — мына ушулар чыгармадагы эң негизги идеяларыбыз» — деп айткан.

Власов, Малдыбаев жана Ференин баштагы чыгармаларындай эле бул чыгарманын обонун Абдылас чыгарган. Ал жөнүндө, А. Малдыбаев «Чыгарманын идеясына жана андагы образдарга мүнөздүү обондорду тандоону өз алдыма. максат кылып койгомун» —дейт.

«Манаста» түздөн-түз фольклордон көчүрүп алынган музыка жок. Ошондой болсо да операнын музыкасы чыныгы элдик мүнөздө - жазылган.

Бөтөн элдин ханы Коңурбай Көкөтөйдүн ашына катышуу жөнүндөгү кабарды алгандан кийин, түркүн эл катышкан аштан пайдаланышып, кыргыздарга кол салууну чечет.