Абай Құнанбаевтың музыкалық мұралары арқылы студенттерге эстетикалық тәрбие беру

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:

- эстетикалық тәрбие беруді Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық- педагогикалық мұрасы арқылы жүзеге асырудың ғылыми-педагогикалық негіздері нақгыланды;

Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалык-педагогикапық ойлары айқындалып, эстетикалық тәрбиедегі алатын орны анықталды;

Студенттерге эстетикалық тәрбие беруді ақынның музыкалык- педагогикалық мұрасы негізінде жүзеге асырудың моделі және әдістері, негізінде жүзеге асырудың моделі және әдістері, тәсілдеріне сипаттаулар берілді;

- Абай  (Ибраһим)   Құнанбаевтың  музыкалық-педагогикалық  ойлары арқылы эстетикалық тәрбие беру тәжірибелік-эксперимент түрінде тексеріліп, оның нәтижелеріне негіздей отырып, ұсыныстар мен нұсқаулар берілді.

Зерттеу нәтижелерінің практикалық мәнділігі:

студенттерге эстетикалық тәрбие беру жұмыстарына арналған «Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық мұралары арқылы студенттерге эстетикалық тәрбие беру» такырыбындағы арнайы курс бағдарламасы түзіліп, мазмұны белгіленді;

• арнайы курсты ендірудің әдістері мен тәсілдері қарастырылып, оқу-тәрбие үрдісіне ендіру мүмкіндігі көрсетілді;
• зерттеу жұмысының нәтижелерін «Педагогика» курсының эстетикалық тәрбие беру бөлімінде, «Музыканың тарихы»,  «Музыкалық этнография» пәндерін окытуда пайдалануға болады;
• зерттеу материалдарын педагогикалық және педагогикалық емес жоғары оқу орындарының, педагогикалық және педагогикалық емес колледждердің, жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға болады.

Қорғауға мына қағидалар ұсынылады:

- Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық-педагогикалық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен элеуметтік-тарихи жағдайлардың сипаттамасы;

• Ақынның музыкалық мұралары  арқылы эстетиканың санаттарына қатысы;
• Ақын  мұрасындағы  музыкалық-эстетикалық ойлар және  олардың эстетикалық тәрбиедегі маңызы және оны жүзеге асыру жүйесі;
• Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық-педагогикалық ойларын 
  эстетикалық тәрбиеде пайдалануға арналған «Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың 
  музыкалық мұралары арқылы эстетикалық тәрбие беру» арнайы курсының мазмұны.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, кестелер мен үлгілер, суреттерден, қорытындылар, ұсыныстар, нұсқаулар, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.

Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, әдіснамалык негізі, жетекші пікірі, зерттеу әдістері мен кезеңдері, ғылыми жаңалығы, практикалық және теориялық мәні анықталып, зерттеу нәтижелерінің сынактан өтуі көрсетілді.

«Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық мұраларының ғылыми-педагогикалық негіздері» деп аталатын бірінші бөлімінде Абай Құнанбаевтың композиторлық дарынының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік орта, осыған орай жазылған ғылыми-теориялық енбектер зерделенді.

Мұнда сондай-ақ ақын мұралары арқылы өскелең ұрпақка эстетикалық тәрбие беруге арналған бірқатар әр түрлі сипаттағы жұмыстар да талданып, осы жұмысты ұйымдастырудың педагогикалық-теориялық тұстары қарастырылды. Абай Құнанбаев мұраларындағы музыкалық-педагогикалық ойлар жүйеленіп, оның эстетика санаттарына катысы айқындалды, Абайдың музыкалық мұрасы арқылы эстетикалық тәрбие беруді ұйымдастыру жүйесі жасалып, моделі мен эстетикалық қабылдау және эстетикалық тәрбиеліліктің өлшемдері мен көрсеткіштері белгіленді.

Осы тарауда  «Абай мұралары арқылы эстетикалық тәрбие беру» арнайы курсы түзілді.

«Абай Құнанбаев мұралары арқылы студенттерге эстетикалық тәрбие беру бойынша эксперимент жұмыстары» деген тақырыптағы екінші бөлімінде Абайдың музыкалық мұралары арқылы эстетикалық тәрбие беруге арналған эксперимент жұмысының мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру әдістері, тәсілдері, кезеңдері белгіленді.

Осыған орай, алдымен студенттердің эстетикалық тәрбиесіне ақын мұраларының ықпалы, білім, білігі анықталып, соның қорытындыларына негіздей отырып, тәжірибелік жұмыстың екінші кезеңінің мазмұны Абай Құнанбаев мұралары арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістері мен тәсілдерінің сипаты берілді. Сондай ақ зерттеу жұмысының осы тарауында эксперимент жұмыстарының нәтижелері және оған педагогикалық түсініктер берілді.

Зерттеу жұмысының  соңында теориялық пайымдаулар мен практикалық жұмыстардың нәтижелеріне негіздей отырып, қорытынды жасалып, ұсыныстар берілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1  Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық мұраларының ғылыми-педагогикалық негіздері

 

1.1 Музыка тәрбиесін  дамытудағы және қалыптастырудағы қазақ ағартушыларының музыкалық - педагогикалық  ой-пікірлерінің маңызы

Тәрбие сонау алғашқы қауымдық құрылыстан бастап, осы күнге дейін келе жатқан бір сәтте тоқтамаған үнемі даму үстінде болса да, әр заманда ол туралы қандай бір келелі пікірлер айтылса да, небір шаралар істелсе де, түйіні мен түйткілі көп үрдістердің бірі. Әр заман, әр дәуір өз проблемасын алып келіп, оның бұрыннан шешілмей келе жатқан мәселелері үсті-үстіне жамалып көбеймесе азайып отырған жоқ. Осындай түйткілді мәселелердің бірі -жастарға эстетикалық тәрбие беру. Болашақ педагог маман, бүгінгі студенттерге эстетикалық тәрбие беру мәселесі кейінгі кезде бәсеңдеп калған жайы бар.

Бұны қайтадан жандандырудың көп жолдарының бірі, халқымыздың көркемдік тәрбиеге байланысты ертеден келе жатқан ой-пікірлеріне сүйене отырып, солардың ішінен қазіргі заманғы эстетикалық тәрбие мәселелерін шешуге іргетас болатын ұрымтал ой-пікірлерді бүгінгі күн талаптарына сай пайдалану.

Ал, эстетикалық ойлар болса, ерте заманнан бері карай адамдардың санасында орын алған, сол кезден бері қарай бізге жеткен туындылардан табамыз. Атап айтсақ, «Күлтегін», «Оғызнама» жазба ескерткіштерінде бұл Отанға, халқына болған сүйіспеншілікпен күнделікті тұрмыс заттарындағы әшекей бұйымдар, әдемі бейнеленген суреттер, адамдардың кескін келбетінде, сөйлеген сөзіндегі тіл көркемдігінде көрініс тапқан. Одан кейінгі түркі дәуіріндегі ғүламалардың жазбаларынан эстетикалық мұратқа байланысты көркем идеялардан бастап, адамдар арасындағы карым-қатынас көркемдігі, ақыл-ой мен тағы да сол тіл көркемдігі, өнер, музыка, поэзия, тұрмыстық зат-бұйымдардағы талғамынан, өмір көркемдігіне болған мәлімелесінен байқаймыз.

Әр ұлттың интонациялық, ырғақтық ерекшеліктері, дыбыстық тәжірибесі және басқа да көптеген факторларға байланысты ұлтгық музыка өзіндік айырмашылыққа ие. Бұны халық музыкасын тыңдаған кезде анық байқаймыз. Осы күнгідей музыканың ұлттық ерекшеліктерін білдіретін қырлары жойылып, барлығы ұқсас болып бара жатқан кезде әр ұлттың мәдени, рухани-сезімдік өзгешелігін байқататын және сол негізде адамның жан-дүниесін тәрбиелейтін арнайы жұмыстар қажет-ақ. Бұны Абай сынды басқа да композитор, ғұлама, ғалымдар мен ақын, әнші, жыршылар шығармашылығы негізінде музыкалық-эстетикалық тәрбие арқылы жүзеге асыруға болады.

Ақын сусындаған мол байлық көзінің ең бастысы — шығыстың көркем әдебиеті және ежелден келе жаткан халыктың ауыз әдебиеті мұрасы, қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулар мұралары және орыс мәдениеті арқылы таралған Еуропа әдеби мұралары екені айтылып келеді.

Ән өнерінің өзі болмысынан эстетикалық жүк көтеретіні белгілі.

Себебі, ол, алдымен «кұлақтан кіріп бойды алып» адамның сезім әлеміне арналады және оған әсерін тигізеді. Осыған орай ақынның композиторлық дарынының дамып, қалыптасуына ықпал еткен факторларды М.О.Әуезов, Б.Г.Ерзакович, А.Жұбанов, С.Акылбайұлы, Б.Елеуғожии, А.Агибаева, В.Дернова, П.Зарубин т.б. зерттеулерінде негіздей отырып, анықтауға күш салды. Сөйтіп оны әжесінің әлдиі мен атасының бесік жыры, медреседе әндетіп оқитын Құран сүрелерінің әуені, бала кезінен тыңдап өскен жыр-дастандардың әуені мен бозбала кезінде еліктеген халық композиторларының әндері, домбыра тартуға әуестігі және ән-күйге болған кұштарлығы, ақынның өзінің "құйма құлақ дарыны - деп топшыладық.

Алайда ақын әндерінің өзіндік жаңа сипатта туындауына себеп болған басты факторлар туралы айтқанда Д.Мельников, Қ.Байжанов, М.Мұхаметжанова, А.Махамбетова, М.Төлебаев, Л.Хамиди ұлттық сарын мен орыс, украин жалпы Еуропа музыкасының да әсері болғанын Е.П.Михаэлис, Н.И.Долгополов, заңгер А.А.Леонтьев (психолог емес), суретші П.Д.Лобановский, әнші Әлмағамбет, скрипкашы Мұха, әнші жары Әйгерім, музыкаға кұштар балалары Әбдірахман, Ақылбай және басқалардың әсерінің мол болғанын атап көрсетеді.

Осы және басқа да зерттеулерге сүйене отырып, ақын әндерінің ерекшеліктерін: созылмалы әннің дауыс толқынының өзгеріс-қозғалысына негізделетіні; музыкалық дыбыстардың бірінен бірі жоғарылы-төмен сатылап, әр түрлі үнмен айтылуы; осындай өзгеше бітім-құрылысына сәйкес әсем әуезділігі; адамның сезім күйін терең ашып бере алатын мәнділігі-деп көрсетуге болады. Тарихи деректерге қарағанда ғұлама, ақын, композитор Абайдың бірнеше күйлері болған, солардан бізге жеткені «Торжорға», «Май түні».

Зерттеуші ғалымдар А.Сейдімбеков, З.Ахметов, Е.Шомбалова, Б.Ғизатов, М.Алиасқарүлы, Т.Әлімқүлов, А.Ахметжанов, Т.Базарбаев, У.Бекенов, А.Ділманов, І.Жаканов т.б. Абай поэзиясының танымдық, тәрбиелік мәнін терең түсініп, оны адам мінезін, заманды түзетудің күшті құралы деп карастырады.

Ғұлама, композитор Абайдың музыкатану бағытындағы және ақьін поэзисының эстетикаға қатысы мен музыкадағы сипаты жайлы Б.Елеуғожин, Ә.Шерубаев, К.Ашимова, А.Қалмырзаев, А.Есенжанов, Ғ.Жүнісов, М.Нұрқатова, С.Күзембаева т.б. еңбектерін зерделей келе ақын шығармаларының мәніне, эстетика санаттары мен байланысы және эстетикалық тәрбиедегі мағынасын анықтауга ұмтылдық. Бұл ретте композитор Абайдың ән немесе музыка эстетикасына қатысты пікірлерін мына өлең шумақтарынан байқауға болады: «құр айқай бақырған, құлаққа ән бе екен», «домбыраға қол соқпа», «кұлактан кіріп бойды алар, жақсы ән мен тәтті күй», «...әуелесін қалқысын, от жалын боп шалқысын», «...салған ән көлеңкесі сол көңілдің ... шырқап, қалқып, сорғалап, тамылжиды, жүрек тербеп оятар баста миды ... ұйықтап жаткан жүректі ән оятар ... кейі зауық, кейі мұң, дертін қозғап ... әннің де естісі бар, есері бар, тыңдаушының құлағын кесері бар...ақылдының сөзіндей ойлы күйді тыңдағанда, көңілдің өсері бар...» - деп келтіреді ол. Бұларда ән өнерінің түпкі мәнінде белгілі бір ой-пікір жататыны айтылып, ән, әуен, музыканың эстетикалық санаттарға қатысы көрсетілген. Сондықтан эстетикалық тәрбие туралы сөз қозғағанда оның философияда кабылданған санаттары - көркем (прекрасное), қайғылы (трагедия), сайқымазақ (комедия), асқақ (возвышенное), ұсқынсыз (низменное) - дегендерді талдамай тұрып,

ақынның әр сөзіне осы  санаттар тұрғысынан жуықтамай тұрып  оны пайымдап, жүзеге асыру мүмкін емес.

Музыка өнері, оның ішінде Абай Құнанбаевтың әндері арқылы жастарды эстетикаға тәрбиелеудің маңызы - өлең сөздің мазмұнын музыка немесе ән арқылы байытумен ерекшеленеді. Ән - сөздің сезімге әсер ету қуатын арттырады. Абайдың композиторлық дарынының басты мәні музыкалық шығармаларының осы заңдылыкка сәйкестігі.

Эстетикалық тәрбиеге қатысты педагог - ғалымдардың ойларын жинактай келе және Абайдың музыкалық мұралары арқылы эстетикалық тәрбие берудін мазмұнын, әдіс - тәсілдерін ескере келіп, біз, ақын музыкалық туындылары арқылы эстетикалық тәрбие берудің үлгісін, Абайдың музыкалық мұралары аркылы студенттерге эстетикалық тәрбие берудің теориялык моделін жасадық (кесте-1, сурет-1).

Эстетикалық тәрбиенің мақсаты, міндеттері, құралдары мен әдістері, эстетиканың санаттары және оның ақын шығармаларына қатысына байланысты педагог, психолог, философ, әдебеттанушы, абайтанушы және басқа да ғалымдардың жоғарыда біз келтірген ой-пікірлеріне және Абайдың өзінің ән, күйге байланысты пікірлеріне сүйене отырып, болашақ музыка-педагогика мамандарына акын музыкалық мұрасы арқылы эстетикалық тәрбие берудің ұстыны-эстетикалык тәрбиенің аса маңызды кұрамдас бөлігі - өмірдегі, табиғаттағы, адамзат ой-пікірі мен іс-әрекетіндегі көркемдікті қабылдау арқылы сезіну, көре білу, оны түсіну және соның төңірегінде ой жүргізу екеніне көз жеткіздік.

Сол үшін эстетикалық тәрбие беруде көркем өнердің барлығына тән - қабылдау, эмоционалды әсерлену, қиялдануын, өзіндік танып-білуін дамыту, оларды жарату жолдары, тәсілдері т.б. меңгерту, олар туралы алғашқы білім, біліктер туралы түсінік беру кажет деген пікірдеміз. Осы мәселелерді шешуде мынадай жалпы педагогикалық талаптарды орындау қажет:

- жалпы көркем шығармашылықтың негізі өмір шындығын бейнелеу болғандықтан студенттерді коршаған ортаның көркемдігін көре білуі, оны сезіну, түсінуге үйрету-осыған орай Абай шығармаларынан тиістілерін пайдалану мүмкіндігін кең қолдану;

- эстетикалық  тәрбие   үнемі,   тұрақты,    бірізділікпен көркеменер 
туындыларын көріп, оқып, талдап, ой жүргізуді талап етеді, сол себепті 
студенттерді ақын әндерін    талдауға, ой жүргізуге үйрету, бұны ақын 
шығармалары негізінде ұйымдастыру;

- студент жастарды шынайы көркемөнер туындыларымен таныстыруға шарт түзу- ақынның ән шығармашылығы және оның өлеңдеріне жазылған шығармаларды пайдалану, өлеңдеріне ерекше көңіл қою;

- эстетикалық тәрбие талаптарын орындау үшін ой жүргізу, қиялдану, 
талдау, сараптау, тағы басқа ақыл-ой қызметіне жүгіну- ақын шығармаларын 
ойланбай тұрып түсіну мүмкін емес, оның болмысы адамды ойға жетелейді, 
міне осыны толық пайдалануға мүмкіндік туғызу;