Халықаралық инвестициялық клиамат

Мемлекеттік инвестициялық саясатының стратегиялық мақсаты экономикалық өсудің нақты, тұрақты жəне үдемелі қарқынын, прогрессивті құрылымдық жылжуды, өндірістің модернизациясын қамтамасыз ете алатын, əлеуметтік мəселелерді жəне елдің экономикалық қауіпсіздігі мəселесін шеше алатын инвестициялық ресурстарды құру мен тиімді пайдалану үшін ұйымдастырушылық-экономикалық жəне нормативтік-құқықтық жағдай туғызу болып табылады.

Инвестициялық саясаттың құрылымы келесілерден тұрады:

• салықтар жəне салықтық жеңілдіктер;
• несие саясаты
• кəсіпорындар мен ұйымдардың инвестициялық қызметін реттеу нысандары мен құралдарын таңдаудағы банктің функцияларын кеңейту;• амортизациялық саясат;
• монополияға қарсы шаралар;
• инвестициялармен танысу;
• орталықтандырылған инвестициялау;
• жер мен жер қойнауы ресурстарын пайдалану шарттары;
• бағалы қағаздар шығару жəне олардың айналымы.

         Инвестициялық саясаттың тиімділігі – инвестициялық климатты жағымды жағына қарай өзгерту дəрежесімен анықталады.

 

1.2 ҚР-ғы инвестициялық климат

 

Бүгінге кезде, Қазақстан 50бәсекелестікке қабілетті елдер қатарында.

Елде қолайлы инвестициялық климат жасалған, инвестицияларды тарту бойынша Ұлттық жоспар қабылданған, жеңілдетілген салық режимі әрекет етуде. Ел Дүниежүзілік Банкінің «Doing Business 2014» жаңартылған рейтінгінде 50-ші орында тұр. «Инвесторды қорғау» индикаторы бойынша Бәсекеге қабілеттіліктің жаһанды индексінде екі жыл қатарынан әлемдегі  185 елдің ішінен 10-шы орынға ие болды.

Қазіргі уақытта Қазақстан экономикаға шетел капиталының салыну көлемі бойынша көшбасшылардың бірі болып табылады. 2005 жылдан 2013 жылдың 30 қыркүйек  аралығында, республика 177,8 млрд. АҚШ долл. тікелей шетел инвестицияларын тартты. Соңғы 5 жыл динамикасының көрсеткіші бойынша, осы аралықта жалпы инвестициялық сомадан 100 млрд. АҚШ долл. тартылды. Сонымен, елде дүниежүзілік қаржы дағдырыс жылдарында да инвестициялық климатымыз және макроэкономикалық жағдайымыз тұрақты болып қалып, инвесторлардың сенімін тудырды.

ҚР негізгі бәсекелестік басымдылықтарға Қытайдың, Ресейдің, Үндістанның тез өсіп келе жатқан нарықтарына географиялық жақын орналасуын жатқызады. Сонымен қатар, Қазақстан арқылы АТА-ны Еуропамен және Таяу Шығыспен қосатын негізгі трансконтинентальді бағыттар өтеді.

Кеден Одағының шеңберінде интеграциялық үдерістер маңызды рөл атқарады. Кеден Одағы ЖІӨ 2 трлн. АҚШ долл. және 170 млн. жуық халық тұратын бірыңғай тауар нарығын ашады, ол біздің елдердің инвесторлары мен кәсіпкерлеріне жаңа мүмкіншіліктер туғызады.

Қазіргі кезде, Қазақстанда шетел капиталының қатысуымен 10 мыңға жуық компаниялар жұмыс істеуде, соның ішінде Fortune – 500 тізіміне кіретін (Алкатель-Люсент, Альстом, Арева, Викат, Данон (Франция), ENI/Agip, Bonatti, Saipem, Augusta, Westland, Italcement (Италия), GE (АҚШ) компаниялары бар.

Инвесторлардың құқықтарын қорғау мақсатымен мемлекеттің инвесторлармен тікелей диалогты дамыту бойынша көпсатылы жүйе құрылды. Ол өзіне ҚР Президентінің Шетел инвесторлардың кеңесі, инвестициялық климатты жақсарту кеңесі, Премьер-Министрдің орынбасарының жетекшілігінде арнайы жұмыс органы, инвестициялық омбудсменнің принципі бойынша әрекет етуді қосады.

Қазақстан экономика саласында бірнеше стратегиялы бағдарламалық құжаттарды іске асыруда, мысалы индустриалды-инновациялық дамудың жылдамдатылған мемлекеттік бағдарламасы, «жасыл экономикаға» көшу тұжырымдамасы.

2050 жылға дейін өндірілген энергияның 50% баламалы және жаңартылған  энергия көздерімен қамтамасыз  етіліп отырады деп болжануда, ЖІӨ-нің қосымша өсуі 3% кем емес болады.

Қазақстанда жағымды инвестициялық климат құрылған. Инвестицияларды тарту бойынша Ұлттық жоспар қабылданған.

Ұлттық заңнамалар мен халықаралық-құқықтық база әрдайым жетілдірілуде, инвестициялық жеңілдіктер пакеті ұлғаюда.

ҚР «Инвестициялар туралы» Заңында инвесторлардың құқықтарының келесідей кепілдіктері бекітілген құқықтық қорғаудың кепілдігі, ұлттандыру және реквизиция болғандағы инвесторлардың құқықтарының кепілдігі (тек қана айрықша жағдайларда рұқсат етіледі).

Инвестицияларды көтермелеу және қорғау бойынша екіжақты келісімдер жасалды (олар: 47 екіжақты және бір көпжақты (ЕурАзЭҚ).

ҚР «Инвестициялар туралы» Заңына сәйкес, инвестор басым салаларда инвестицияларды жүзеге асырған кезде келесі жеңілдіктерге ие болады. Материалдар мен шикізаттарды, құрал-саймандарды елге кіргізген кездегі кедендік баж салықтарынан босатылу, мемлекеттік заттай гранттар.

Инвестициялық және стратегиялық жобалар үшін (жоғары баға қосылған тауарлардың өндірілуі басым салалардың қызметінде, жоғары технологиялық салаларда және ивестиция көлемі 5  млн АЕК-тен кем емес).

7 жылға дейінгі салық жеңілдіктері  қарастырылған (жер және мүлік  салықтары нөлдік төлеммен); әлеуметтік-экономикалық  даму деңгейі төмен аймақтардағы  өнеркәсіптік жеңілдіктер (газ, электроэнергия, жер телімін иеленуге, ғимараттарды иеленуге, құруға кеткен шығындарды өтеу).

10 арнайы экономикалық аймақтардың  шеңберінде келесі жеңілдіктер  берілген; жер салығы, мүлік салығы, АЭА аймағындағы тауарларға ҚҚС  босатылу, жер телімін 10 жылға тегін жалға беру.

АЭА шеңберінде «инновациялық технологиялар паркі» ИТП жоғарыда көрсетілгендерге қоса келесі жеңілдіктер берген әлеуметтік салық 0% аумақтан тысқарылық принциптері – ИТП қатысушылары АЭА аумағынан тыс жерде болуы мүмкін және ҚҚС-тан басқа салық жеңілдіктермен қолдана алады, бағдарламалық қамтамасыз етудің амортизациялық нормасы - 40% (стандарт – 15%).           

       2014 жылы 12  маусымда өткен кеңесінің 27-ші отырысында мәлім болғандай Қазақстан Президенті Н.А. Назарбаев, Қазақстан барынша жоғары инвестициялық белсенділік көрсеткен 10 мемлекеттің атап айтқанда Ұлыбритания, Германия, Италия, Малайзия, Нидерланд, Біріккен араб Әмірлігі (БАӘ), КореяРеспубликасы, АҚШ, Франция және Жапония азаматтары үшін біржақты визасыз режимді құру туралы жариялады.

Сол күні Президент 2014 жылы 24 шілдеде күшіне енген «Инвестициялық климатты жетілдіру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнама актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңына (бұдан әрі-Заң) қол қойды. 

Осы Заң  2003 жылғы 8 қаңтардағы «Инвестициялар туралы» ҚР Заңына (бұдан әрі-«Инвестициялар туралы заң») және 2008 жылғы 10 желтоқсандағы  ҚР Заң кодексіне(бұдан әрі-«Салық кодексі») айтарлықтай өзгерістер мен толықтырулар енгізді.   ҚР «Халықты жұмыспен қамту туралы», «Концессия туралы», «Халықтың  көші-қоны туралы» және «Табиғи монополиялар және реттелетін нарықтар туралы» Заңдарына шамалы өзгертулер  енгізілді.

 

         1.3 ҚР-ғы инвестициялық климатқа әсер етуші факторлар

 

Кез келген мемлекетке шетел инвестицияларының келуі және олардың тиімділігі инвестициялық жағдайдың қолайлығымен түсіндіріледі.

Жалпы еліміздің бизнес - климатын талдау барысында күрделі қаржы бөлудің барлық параметрлерін балмен бағалайды, содан кейін жалпы қорытындыға келеді. Қорытындысында инвестициялық тәуекел көрсеткішін немесе елдің инвестициялауға сенімділік көрсеткіші арқылы  инвестициялық климатты сандық жағынан өлшеу мүмкін болады. Бұл көрсеткіш инвестордың тәуекелі мен шығынын, сондай-ақ шетелдік капиталды тартуға тұтынушы елдің шығынын білдіреді.

Елде инвестициялық климат нашар болған сайын күрделі қаржыны тарту шығыны жоғары болады. Демек, инвестициялық климаттың жағдайы дерексіз түсінік емес, керісінше өзінің материалдық көлемін білдіреді. Айта кететін жайт, бүгінде шетелдік компаниялар өздерінің салалық, өндірістік кешенін қосымша жетілдіріп ұлғайту үшін шетелдерде қызмет атқарып жатқан кәсіпорындарға күрделі қаржы енгізу арқылы жүргізіп жатыр. Сондықтан инвестициялық климатты бағалауға республика салаларының жағдайына ғана емес, экономикадағы құрылымдық өзгерістер, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесі, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды игеріп алу мүмкіндігі де әсер етеді. Шетелдік инвестицияны тартуға өте үлкен әсер ететін себеп ол-ұлттық экономиканың  даму деңгейі болып саналады.     Мемлекетке қолайлы инвестициялық климат жасау - бұл әртүрлі шаралардың кешені:

1) Мемлекет нарығының әлеуетті сипаттамасы;

2) Табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;

3) Экономикалық реформалардың жағдайы мен оның жүзеге асырылуы;

4) Инвестициялық қызметке арналған заң шығарушы базасы;

5) Нарықтық инфрақұрылым мен валюталық нарықтың дамуы;

6) Банктік жүйенің тұрақтылығы;

7) Саяси климаттың тұрақтылығы мен бағыттылығы.

 

1-кесте. Қазақстандағы инвестициялық климатқа әсер етуші факторлар

	Негізгі әсер(0-ден 7-ге дейін)	әсер ету белгісі
1.Бюрократия. 2.Елдегі қаржы-салық режимі. 3.Құқықтық инфрақұрылым. 4.Қаржы нарығы. 5.Бөлу арнасының жетіспеушілігі. 6.Саяси тұрақсыздық. 7.Айырбастау бағамын реттеу. 8.Заң шығару тұрақсыздығы. 9.Бұқаралық ақпарт құралдары. 10.Коррупция.	6,7 3,6   3,1   4,6 1,3   3 2,8   3,9   2,9   6,1	- +   +   + -   - -   -   +   -

 

Шетелдің инвесторлар жоғарыда айтылған барлық көрсеткіштер бойынша зерттеп, жоспарлап, шешім қабылдайды.

Қазақстан өзінің табиғи байлығымен жақсы қамтамасыз етілген - шикізат және энергия. Қазақстан территориясы (2,7млн..км) ЕЭО (2,3 млн.км) кіретін мемлекеттердің территориясынан үлкен. Сонымен қатар территорияның қолдануының қарқындылығы салыстырмалы түрде аз.

Отын - энергетика комплексі кен орнының потенциалды бағасы: көмір бойынша - 685,5 млрд., мұнай - 222,5 млрд. АҚШ доллар.

Халықаралық сарапшылардың бағалауынша, біздің кең-байтақ жерімізде 7 триллион доллардың минереалдық шикізаты шоғырланған. Мұнай өндіруден 2015 жылға қарай 180 млн.тоннаға жетуді межелеп отырған елімізде қазір жыл сайын оның 50 млн.тоннасы өндірілуде. Яғни Қазақстан - ресурстарына бай, инвестиция салуға тұрақтылығы басты кепілдік бола алатын ел. Нақты деректерге арқа сүйесек, ҚР-ның ішкі қаржы ресурсы мен шетелдік капиталды қоса есептегенде негізгі капиталға түскен инвестиция мөлшері 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда 19%-ке өсіп, 119 млрд.теңгеге жетті.

Инвестицияның жоғарғы қарқынмен дамуының жақсы экономикалық көрсеткіштердің халықтың әл-ауқатына тікелей әсері мол. Бұған дәлелді инвестициямен жан-жақты қамтылған батыс аймақтардан көптеп келтіруге болады.

Қазақстан Республикасына инвестиция салуға қызығушылыққа саяси тұрақтылық пен шикізаттың және табиғи ресурстардың байлығы себеп болып отыр. Шетелдік инвестицияларды мұнай өңдеу өнеркәсібінде пайдалануды талдау барысында, саланың тартымдылық деңгейі және жобалардың экономикалық перспективалары бойынша орташа разрядқа жататыны анықталды, сондықтан шетел инвесторлары осы бағытта инвестициялау шараларын жүргізуге сақтықпен қарайды. Мұнай өңдеу мекемелерінің шетелдік инвесторлары үшін перспективаларының жағымсыз болуы технологиялық қондырғының моральдық және физикалық тозуы, өндірілетін өнімнің төмен сапасы, экологиялық жағдайды нашарлатушы жоғалулар әсерімен түсіндіріледі. Қазақстан Республикасына инвестиция тарту келесі негізгі мемлекеттік инвестициялық принциптерін орындауға негізделуі қажет.

1. Тұрақтылық және болжау мүмкіндігі. Елдің инвестициялық климатының сапасы берілетін жеңілдіктер мен преференциялар мөлшері және түрімен емес, әлеуметтік-саяси және макроэкономикалық тұрақтылықпен анықталады. Тұрақтылық, алдын-ала болжау және мемлекеттік саясаттың инвестициялық жобаны жүйелі жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай туғызады.
2. Инвестициялық қызметті реттеуші, әлемдік стандарттарға сай ашық және бір мағыналы құқықтық нормалар. Инвестициялық “ойын ережелері” анық және түсінікті болуы керек. Олар бюрократия мен сыбайластықты есептен шығаруы қажет. Инвестицияның, өндіріс пен сауданың дамуына кедергі келтіретін барьерлердің алдын алуы инвестициялық саясаттың құрамды бөлігі болып табылады.
3. Инвестициялардың заңды құқықтарын қорғау. Биліктің барлық деңгейінде инвесторлардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету.
4. Отандық және шетел инвесторларының қызметі үшін тең шарттар. Қазақстан Республикасы Заңымен қарастырылған, бірақ бұл принципті орталық және жергілікті атқарушы органдардың тәжірибе барысында ұстануы қажет.
5. Келісімшарттар мен халықаралық келісімдердің шарттарын сақтау Қазақстанға деген сенім деңгейін жоғарылатып, тікелей инвестициялардың ағымының өсуіне әкеледі
6. Тікелей инвестициялардың пайдалылығы мен нәтижелілігі. Инвестор пайда алуға құқығы бар және оны Қазақстан экономикасына дамуы үшін еркін репатриациялау мүмкіндігі болуы тиіс.
7. Экономиканың басымды салаларына тікелей инвестицияларды ынталандыру.
8. Әр инвесторлар тобына қызметі үшін ішкі қор нарығының ақпараттық анықтығы мен тең жағдайды қамтамасыз ету.
9. Қоршаған ортаны қорғау. Жер қойнауын пайдалану мен тауар және қызмет көрету өндірісін дамытуға салынатын тікелей инвестициялар елдің экономикалық жүйесінің бұзылуына әкелмеу керек.