Мәдениетаралық байланыс аясындағы универсалды және мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер
Автор работы: Пользователь скрыл имя, 30 Октября 2013 в 21:13, статья
Краткое описание
Бұл мақалада мәдениетаралық байланысқа қатысты түйін сөздер мәселесі қарастырылады. Түйін сөздер өзара универсалды және мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер деп бөлінеді. Мақалада мәдениетаралық байланысқа қатысты түйін сөздерге салыстырмалы-салғастырмалы талдау жасалынады.
Түйін сөздер: мәдениетаралық байланыс, мәдениетаралық қарым-қатынас, универсалды түйін сөздер, мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер.
Прикрепленные файлы: 1 файл
Әкежанова Д.М. (Akizhanova) Мәдениетаралық байланыс аясындағы универсалды және
мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер // Астана: Вестник ЕНУ. - № 5(90), 2012– с.7-10
Әкежанова Д. М.,
Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетінің
PhD докторанты
Мәдениетаралық байланыс аясындағы универсалды және мәдени
ерекшелікке ие түйін сөздер
Түйін
Бұл мақалада мәдениетаралық байланысқа қатысты түйін сөздер мәселесі
қарастырылады. Түйін сөздер өзара универсалды және мәдени ерекшелікке ие
түйін сөздер деп бөлінеді. Мақалада мәдениетаралық байланысқа қатысты
түйін сөздерге салыстырмалы-салғастырмалы талдау жасалынады.
Түйін сөздер: мәдениетаралық байланыс, мәдениетаралық қарым-қатынас,
универсалды түйін сөздер, мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер.
Аннотация
В статье рассматривается проблема культурных ключевых слов в аспекте
межкультурной коммуникации. Культурные ключевые слова разделяются на
универсальные и культурно-специфические. В статье даются примеры
специфичные
для
казахской
культуры;
приводится
сравнительно-
сопоставительный анализ ключевых слов разных культур.
Ключевые слова: межкультурная коммуникация, культурно-специфические
ключевые слова, универсальные ключевые слова
Abstract
This paper is about cultural keywords that can be important within intercultural
communication. Cultural keywords are divided into universal and culture-specific.
Examples are given on keywords specific to the Kazakh culture and comparative
analysis is made on cultural keywords in other cultures.
Keywords: intercultural communication, universal keywords, culture-specific
keywords.
Бүгінгі
таңда
дүниежүзінде,
соның
қатарында
Қазақстан
Республикасында да жаһандану және стандарттау жұмыстары белсенді түрде
жүргізіліп келеді. Жаһандану нәтижесінде мемлекетіміз көптеген елдермен
экономикалық, саяси, әлеуметтік, коммерциялық және т.б мәселелерге
байланысты қарым-қатынас жасауда. Өзара байланыстың екі немесе одан да
көп елдердің, яғни мәдениеттердің арасында жүзеге асырылатынын ескерсек,
бұлардың барлығы мәдениетаралық қарым-қатынас аясында өтіп жатыр деп
айта аламыз.
«Мәдениетаралық қарым-қатынас» (Intercultural Communication) терминін
алғаш рет АҚШ антропологы Эдвард Холл 1958 жылы өзінің «Culture as
Communication» атты кітабында қолданған. 1959 жылы ол «Silent Language»
Әкежанова Д.М. (Akizhanova) Мәдениетаралық байланыс аясындағы универсалды және
мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер // Астана: Вестник ЕНУ. - № 5(90), 2012– с.7-10
атты кітабында мәдениет пен коммуникацияның өзара байланысын
қарастырады [1, 8 ]. Осыдан кейін, 1960-шы жылдары мәдениетаралық қарым-
қатынас мәселелері АҚШ университеттерінде пән ретінде оқытыла бастады.
Біртіндеп бұл сала Еуропаға, одан Ресейге, Қазақстанға енгізіле бастады.
Дегенмен, Қазақстанда бұл сала нақты және толығымен зерттеліп болған жоқ.
Осыған байланысты қазақ мәдениетіндегі түйін сөздерді қарастыратын
зерттеу жұмыстары да санаулы. Мысалы, түйін сөздер универсалды және
мәдени ерекшелікке ие болады, яғни, қандай да бір түйін сөз барлық не
көптеген мәдениеттерде бірдей мағынаға ие болатын болса, онда ол
универсалды деп танылады. Ал, керісінше, ол сөз қазақ мәдениетінде белгілі
бір тарихқа, мәдениетке, салт-дәстүрге байланысты қосымша коннотативті
мағыналарға ие және де басқа мәдениеттерден осындай коннотацияларымен
ерекшеленетін болса, онда ол мәдени ерекшелікке ие түйін сөз деп
сипатталады.
Халықаралық стандарттарда түйін сөздерге келесідей анықтама берілген:
«Ключевое слово – информативное слово, приведенное к стандартной
лексикографической
форме
и
используемое
для
координатного
индексирования» [2, 14]. Қазіргі кездегі жаһандануға, әсіресе, интернет
қажеттілігінің өсуіне байланысты түйін сөздер біздің өмірде аса маңызды роль
атқарады. Көптеген жеке және мемлекеттік компаниялар мен мекемелер
интернет желісін жүргізіп, электронды іс-қағаздарын жүргізу бағдарламаларын
қолданысқа енгізуде. Интернеттен түйін сөздер арқылы қандай да бір
ақпаратты қысқа уақыттың ішінде табуға болады. Түйін сөздердің өзекті және
мәні зор мәселелердің бірі екендігі осыдан айқын көрінеді.
Осы мәселені жан-жақты қарастырған орыс ғалымы Клюева Г. Ю. түйін
сөздерге былайша анықтама береді: «Чем больше ассоциаций возникает у
представителя данной нации при произнесении слова, тем оно более значимо
для национальной культуры. Слова с богатым ассоциативным полем, как
правило, запечатлены в произведениях устного народного творчества и в
произведениях, ставших национальной классикой. Такие слова, особенно
важные и показательные для отдельно взятой культуры, называют ключевыми»
[3, 24].
Ал поляк Вежбицкая А. ғалымының түйін сөздер жөнінде пайымдауы
төмендегідей: «Ключевые слова — это слова, особенно важные и
показательные для отдельно взятой культуры. Например, в своей книге
“Семантика, культура и познание” (Semantics, culture and cognition, Wierzbicka
1992) я попыталась показать, что в русской культуре особенно важную роль
играют русские слова судьба, душа и тоска и что представление, которое они
дают об этой культуре, поистине неоценимо». [4]
Қазақ тілін қарастыратын болсақ, қазақ мәдениетіне тән түйін сөздер:
шаңырақ, кереге, ру, жүз, жүзбасы, онбасы, хан, құсбегі, сәукеле, дастархан
және т.б. Бұл сөздермен қазақ мәдениетіміз шектеліп қоймайды. Мәдени
ерекшелікке ие түйін сөздер халықтың мәдениетін, салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрыптарын, тарихын сипаттайды. Осыған дәлел ретінде орыс ғалымы Щерба
Әкежанова Д.М. (Akizhanova) Мәдениетаралық байланыс аясындағы универсалды және
мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер // Астана: Вестник ЕНУ. - № 5(90), 2012– с.7-10
Л.В.: «Каждый язык отражает культуру того народа, который на нём говорит», -
дейді.
Қазақ мәдениетінің ұжымдық (коллективистік) халықтардың біріне
жататындығы анық. Қазақ халқының ежелгі уақыттан бері жүздерге, руларға
бөлінуі осыған дәлел. Соның нәтижесінде, қазақ тілінде «түбі бір түркіміз,
ұраны бір қазақпыз»; «киіз туырлықты қазақпыз»; «ұранымыз Алаш, керегеміз
ағаш»; «атамыз Алаш, керегеміз ағаш, үш жүздің ұрпағымыз» және т.с.с сөз
тіркестерін кездестіруге болады. Сонымен қатар, қазақ ұлтына дәстүрлі
қонақжайлылық қасиетінің тән екені көпшілікке мәлім. Бұл жөнінде XIX
ғасырдың соңында ғалым Виктор фон Герн: «Жалпы алғанда, қазақтар осы
уақытқа дейін жылы жүзділігімен, қайырымды ақкөңілділігімен және
қонақжайлылық қасиетімен таң қалдырады. Мұның өзі олардың сүйегіне
ежелден сіңіп кеткен керемет асыл қасиет», - деген тұжырымға келеді [5].
Ғалымның осы бір пайымдауын қазақтың қонақ келсе, құт келер; асыңа
тойғызбасаң да ақ ниетіңе тойғыз; қонаққа бара білсең, шақыра да біл тәрізді
мақал-мәтелдері нақтылай түседі.
Қазақ мәдениетін АҚШ мәдениетімен салыстыратын болсақ, Америка
мәдениеті демократия, бостандық, еркіндік, еңбекққорлық деген түйін
сөздермен сипатталады. Сол сияқты араның Америка халқы үшін түйінді
маңызы бар. Мысалы, араның еңбекқор қасиеттерін ескере отырып,
дүниежүзінде
көптеген
компаниялар
өз
атауларын
арамен
(bee)
байланыстырады: Beesoft (www.beesoft.net), Spellingbee (www.spellingbee.com),
Red
Bee
Media
(www.redbeemedia.com),
The
Newton
Bee
(www.newtownbee.com),
Beedogs
(www.beedogs.com),
Wedding
Bee
(www.weddingbee.com) сонымен қатар, кіші бейсбол командасы Salt Lake Bees
(www.milb.com)
1
және т.б. Бұл тәрізді атаулардан корпоративтік мәдениеттің
жұмыскерлерді жасырын психологиялық манипуляциялау талабы да байқалуы
мүмкін. Аталған мысалдардан «ара» түйін сөзінің универсалды қаситеттерге ие
екенін байқай аламыз. Алайда, қазақ дүниетанымына араның еңбексүйгіштік
қасиеті де таныс болғанымен, мәдениеттанымдық тұрғыдан ол ешқандай
түйінді мағына бере алмайды.
Сол сияқты, орыс тіліндегі прозрачный (transparent), наивный (naive)
деген сөздер қазақ тіліне түссіз, аңқау деп аударылады, бірақ, бұл тілдік
бірліктер прозрачный, наивный деген сөздердің нақты мағыналарын бере
алмайды және олардың коннотативтік ерекшеліктерін көрсете алмайды.
Британдықтарға келетін болсақ, бұл ұлттың мәдени ерекшеліктерін
сипаттайтын бірліктер қатарына understatement, overstatement деген сөздері
жатады. Бұл сөздердің қазақ тіліне тікелей аудармасы жоқ, алайда
understatement – 1) кеміту; 2) ұстамдылық; 3) айтылар ойды толығымен
жеткізбеу деп, ал overstatement – асырып айту деп аударылады. [6]. Мысалы,
«Foreigners have souls; the English haven't... The English have no soul; they have the
understatement instead» [7, 25]. Сондай-ақ, біздің пайымдауымызша, ағылшын
1
Араға байланысты мекемелердің атаулары компаниялардың өз веб-сайттарынан алынған.
Әкежанова Д.М. (Akizhanova) Мәдениетаралық байланыс аясындағы универсалды және
мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер // Астана: Вестник ЕНУ. - № 5(90), 2012– с.7-10
тіліндегі a bit, a little, not very, pretty, slightly және т.б. сөздері «understatement»-
інің индикаторлары болып табылады.
Understatement cөзінің мағынасы Тер-Минасова С.Г. ғалымының төменде
берілген түсініктемесінде айқынырақ көрінеді: «...Просто английский язык,
отражая английский национальный характер, «пошел другим путем». Пылкое
открытое словесное выражение любви, пусть даже и к родине, не в духе
англичан. Их знаменитая «языковая сдержанность», «недосказанность»,
«недооценка» — understatement — накладывает свой отпечаток и на любовь во
всех ее проявлениях.
По-русски можно сказать не только «я люблю суп», но и «я обожаю суп»,
если вы его действительно очень любите. По-настоящему английский ответ
дала мама моей подруги Джуди Уокер, когда в ресторане официант предложил
ей суп: «I do not dislike soup [Я ничего не имею против супа]», — сказала
миссис Уокер, которая на самом деле очень любит суп. Разумеется, сказанное
отнюдь не обозначает, что англичанин не может сказать «I adore soup! [Я
обожаю суп]» [8, 182].
Төменде Ұлттық Британ Корпусынан алынған мысалдарды қарастырайық
[9]:
« - I find football an absolutely beautiful game!
- Mhm.
- If played properly, it's poetry in motion! And as the lady down here said, if
the ladies don't like it, switch it off! If I had the chance I'd watch it twenty
four hours a day!
- Well let's find bit, a ba-- ba-- a bit, find out a bit more about, about the
people here. Let me ask you a couple of questions».
Мысалда екі адамның футбол ойыны жайында сұхбаты келтірілген. Бұл
жерде берілген «a bit more» сөз тіркесі ағылшындардың ұстамдылық
(understatement) қасиетін, ұлттық ерекшелігін айқын көрсетеді. Ағылшын
тіліндегі a bit сөзі қазақ тіліне біраз, сәл деп аударылады. Кейде a bit бірлігіне
more (едәуір, біршама, көп) сөзі тіркесіп келуі де мүмкін, алайда мағынасы
өзгермейді. Демек, қарама-қайшы мағынадағы екі сөз қатар келеді, алайда бұл –
қазақ тілінде кездеспейтін тілдік құбылыс.
Тағы бір мысал: «… the kids in, generally speaking the kids that I've talked to
don't want to put their own input (pause) a lot of them don't want to because, as
Angela says, they cannot find the appropriate words (pause) and some of the others
just write some (pause) some stuff that (pause) I would look at and say I'm, you know
I'm not very happy having that written on this...» [9]. Бұл мысалдағы not very
happy деген сөз тіркесі жұмсартып айту мақсатында қолданылып тұр, алайда,
қазақ өкілі үшін бұл жағдайда very деген сөзі артық болып көрінеді.
Сонымен қатар, ағылшын халқының табиғатқа, қоршаған ортаға деген
қызығушылығын, тығыз байланысын көрсететін Greenpeace деген сөзін
кездестіруге болады. Оның басқа тілдердегі нақты баламасы жоқ. Аударма
сөздіктерде ол транслитерацияға ұшырап, «гринпис» деп беріледі және
«халықаралық қоршаған ортаны қорғау ұйымы» деп түсіндіріледі.
Әкежанова Д.М. (Akizhanova) Мәдениетаралық байланыс аясындағы универсалды және
мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер // Астана: Вестник ЕНУ. - № 5(90), 2012– с.7-10
Демек, тілде әрбір ұлтты, оның мәдениетін сипаттайтын түйін сөздер
болады. Алайда, тіл білімінде түйін сөздерді анықтау әдіс-тәсілдері әлі де
нақтыланған жоқ. Кейбір ғалымдар түйін сөздерді адамның психикасымен,
ассоциативтік жүйесімен байланыстырса, басқа ғалымдар түйін сөздерді тілде
кездесу жиілігімен анықтауға болады дейді.
Жоғарыда аталған ғалым Вежбицкая А. бұл мәселе туралы: «Хотя
разработанность словаря, несомненно, представляет собой ключевой
показатель специфических черт различных культур, он, конечно, не является
единственным показателем. Родственный показатель, часто не учитываемый,
состоит в частоте употребления...», - деп жазады. Сондай-ақ, бұл мәселенің әлі
де болса шешілмеген түйткіл тұстары бар екенін ашып көрсетеді:
«...Результаты всегда будут зависеть от размеров корпуса и выбора входящих в
него текстов. Так действительно ли имеет ли смысл пытаться сравнивать
культуры, сравнивая частотность слов, зарегистрированную в имеющихся
частотных словарях? Например, если мы обнаруживаем, что в корпусе
американских английских текстов Кучеры, Франсиса и Кэрролла слово if
встречается соответственно 2 461 и 2 199 раз на один миллион слов, тогда как в
корпусе русских текстов Засориной соответствующее слово если встречается 1
979 раз, можем ли мы что-либо заключить из этого о роли, которую
гипотетический способ мышления играет в указанных двух культурах?... С
другой стороны, если мы обнаруживаем, что частотность, приводимая для
английского слова homeland , равна 5…, тогда как частотность русского слова
родина составляет 172, ситуация качественно иная. Пренебрегать различием
такого порядка (приблизительно 1:30) было бы ещё более глупо, нежели
придавать большое значение различию в 20% или 50%...» [10]. Демек, әр
жағдайда әр сөзді лексико-семантикалық тұрғыдан және оның прагматикалық
аспектіде қалай қолданылатынын ескере отырып қана түйін сөздердің белгілі
бір мәдениетке тән не тән емес екенін анықтай аламыз.
Қорыта айқанда, мәдениетаралық байланыс мәселесіне, оның аясында
қолданылатын түйін сөздерге қатысты зерттеу жұмыстары санаулы. Зерттеу
жұмыстарын осы бағытта жан-жақты жүргізудің нәтижесінде қазақ тілінің
дәрежесін дүниежүзілік деңгейде, Маклюен Маршалдың сөзімен айтқанда
«жаһанды ауылда» (global village) дамытып, өркендете аламыз деп ойлаймыз.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.
Грушевицкая Т.Г., Попков В.Д., Садохин А.П. Основы
межкультурной коммуникации. - М.: СП, 2002. – 8 б.
2.
ГОСТ 7.74-96. СИВИД. Информационно-поисковые языки.
Термины и определения. –Минск: Межгосударственный совет по
стандартизации, метрологии и сертификации, 1996. – 14 б.
3.
Клюева Г. Ю. Ключевые слова культуры на уроках русского языка
// Ярославский педагогический вестник–2009. -№ 3 (60). -24 б.
4.
Вежбицкая А. Из книги "Понимание культур через посредство
ключевых слов". I. Введение // Вежбицкая А. Семантические универсалии и
Әкежанова Д.М. (Akizhanova) Мәдениетаралық байланыс аясындағы универсалды және
мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер // Астана: Вестник ЕНУ. - № 5(90), 2012– с.7-10
описание языков / Пер. с англ. А.Д. Шмелева под ред. Булыгиной Т.В. – М.:
Языки русской культуры, 1999. - С.263-305 (www.philologos.narod.ru
сайтынан)
5.
www.wikipedia.org
6.
www.multitran.ru
7.
Mikes George. How to be an Alien. A Handbook for Beginners and
Advanced Pupils. 1969. – 25 б.
8.
Тер-Минасова С. Г. Язык и межкультурная коммуникация: (Учеб.
пособие) — М.: Слово/Slovo, 2000. - 182 c.
9.
Davies Mark. (2004-) BYU-BNC. (Based on the British National Corpus
from Oxford University Press). Available online at http://corpus.byu.edu/bnc/.
10. Вежбицкая А. Понимание культур через посредство ключевых слов
(отрывок). – Волгоград: Культура и этнос, 2002 (http://www.philology.ru
сайтынан)
Использование, частичное или полное копирование допускается только
при размещении активной ссылки на источник!
Информация о работе Мәдениетаралық байланыс аясындағы универсалды және мәдени ерекшелікке ие түйін сөздер