Ақпараттық және кітапханалық қызмет етуді автоматтандыру

Кіріспе

 

 

         Автоматтандырылған кітапхана – ақпараттық жүйелерін бағдарламалармен қамтамасыз ету соңғы жылдары артуда. Бағдарламашылардың білімі  мен мүмкіндіктері мекемелердегі бар бағдарламаларға  қолдау көрсетуге арналған.

Электрондық кітапхана - электрондық құжаттардың әр алуан коллекцияларын ауқымды желілер арқылы жинақтауға, сақтауға және тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін ақпараттық жүйе.

         Кітапханалық технологиялар дамуының негізгі бағыттары:

1. Телекоммуникациялық желілердің дамуына байланысты ЭК, электрондық қорлар мен электрондық архивтер құру және олардың жұмысын қолдап, дамыту.
2. Сыртқы кітапханалық және ақпараттық ресурстарды пайдалану кітапхананың жұмыс режимінің және оқырмандарға қызмет етудің бірден бір шарты болады.
3. CD-RW, DVD-RW технологияларының дамуы:
• Үлкен көлемді ақпаратты жазып алып, қажетінше пайдалануға,
• Сақталған ақпаратты табиғи тіл лексикасын пайдаланып берілген сөз немесе сөз тіркесі бойынша қажет құжатты немесе оның фрагментін қағазға және магниттік тасымалдаушыларға көшіру
• Электрондың басылым ортасында өз тексін жазуға, басқа да мәселені шешуге мүмкіндік береді.
4. Жеке тұлғаларда өз үй кітапханаларын ашуға және қызмет көрсетудің жаңа кеңейтілген әдістеріне қызығушылық пайда болады.
5. Қызметтің жаңа кеңейтілген әдістеріне жатады.

• Үйден, мекемеден, транспорттан, мультимедиалық, гипермедиалық құжаттар мен мәліметтерге, кітапханадағы видеофильмдерге қол жеткізу.

• Әдебиетке және қызмет көрсетуге қашықтықтан тапсырыс беру.
• Кітапхана аралық абоненттің шапшаң түрлері, құжатты электрондық түрде жеткізу.
• Толық тексті құжаттарды және видеофильмдерді уақытша және тұрақты пайдалануға.
•   Нашар көретін адамдарға қызмет көрсетудің түрлерін (дыбыс синтезаторы, Брайн панелдері)
• Тақырып бойынша жаңа түсілім туралы абоненттерді қашықтықтан хабардар ету.

 

 

 

 

 

 

 

1 Ақпараттық және  кітапханалық қызмет етуді автоматтандыру

 

 

          Автоматтандырылған ақпараттық жүйе (ААЖ) - мәліметтерді жинауға, өңдеуге, сақтауға, іздеуге  берілген формада немесе әртүрлі мәселе түрінде шығаруға арналған бағдарламалық, психикалық, ақпараттық, лингвистикалық ұйымдастыру – технологиялық құралдары мен қызметтердің кешені.

 Автоматтандырылған ақпараттық -логикалық жүйе (ААЛЖ) - әр түрлі  және анықталмаған терминалогияны  пайдаланатын ақпаратты сақтайтын,  өңдейтін ААЖ. 

Интеллектуалды ақпараттық жүйе (ИАЖ) – пайдаланушыға табиғи немесе кәсіби – бағытталған тілде қатысуға мүмкіндік беретін интеллектуалды интерфейспен жабдықталған ААЖ.

Ақпараттық–анықтама жүйесі  -  ақпараттық пайдаланушылардың  ақиқаттық сүраныстарын қанағаттандыратын  процестердің жиыны.

Ақпараттық қамсыздандыру  – шешу кезендеріне сәйкес басқару, ғылыми, технологиялық, өндірістік, коммерциялық .

АКАЖ – автоматтандырылған кітапхананцң ақпараттық жүйелері.

РАКАЖ (РАБИС) – Республикалық  автоматтандырылған кітапхананың ақпараттық жүйесі.

КОРБИС – кітапханадағы  ақпараттық жүйе, авторы Мәмбеталиев  К. Қызметі:

• библиографилық ақпаратты сақтаудың МАКС деп аталатын халықаралық стандартыга сәйкес жазу, қарау, түзету;
• құжаттардың мәтінін енгізу, қарау, түзету;
• бибилиографиялық сипаттамаларды кезкелген өріс бойынша және мәтін бойынша іздеу;
• каталог карточкаларын басып шығару;
• библиографиялық сипаттамалармен жұмыс кезінде және оларды іздеугн АПК (АПУ) енгізу, қарау, түзету;
• тақырыптық тізімдерді дайындау және басып шығару.

 

Жүйені пайдалануға және ақпараттың сақталуын қамтамасыз ететін функциялар:

         1 Жүйе мәтіндік құжаттарағы теру, түзету, басып шығаруға байланысты технологияларды                       қамтамасыз етеді.

         2 Бұл толық тексті деректер базасын, мысалы, заңдар мен нормативті актілерді, осы базалар бойынша библиографиялық анықтамалар, әдебиеттер тізімі және текстік құжаттардың толық тексін немесе фрагменттерін шығаруға мүмкіндік береді.

         3 Библиографиялық сипаттамаларды өндеу жүйесі кітапхана жұмысын автоматтандырудың негізі болып табылады. Жұмыс нәтижесінде жүйе жұмысқа қосылған уақыттан бастап, кітапханадағы жаңа түскендердің библиографиялық сипаттамалары бар электрондық  каталог құрылады.

         4 Электрондық каталог әдебиетті іздеуге және таңдауға, кітапхананың әр түрлі функцияларын: жаңа түсілімдердің тақырыптық тізімін құруды, кітап фондық сақтауды ұйымдастыруды, оқырмандарға қызмет көрсетеді, кітапханалар арасындағы абонементті ыңғайлы етеді.

       

        Технологиялық функциялар:

- ақпараттың сақталуын  қамтамасыз етуге және жүйенің  пайдалануы мен жұмысын қолдауға  арналған. Оларға: файлдарды көшіру, қалпына келтіру, индекстеу және  қысу жатады. Технологиялық функцияларды  администратор орындайды. Қажет  бағдарламалар жүйенің құрамына  кіреді. Сондықтан ақпаратты сақтауға  басқа бағдарламалар қажет емес.

РАБИС 5 модульден тұрады:

- «Каталогтар» модулі кітапхана бөлімдері қызметкерлерінің жұмыс станцияларында орнатылады, электрондық каталог, база мен мәліметтер банкін құруға арналған .

- «Оқырмандарды тіркеу» модулінде «оқырман» мәліметтер базасында                        құрылады, ол барлық модулдерде пайдаланылады.

- «Іздеу және заказ(тапсырыс)»

- «Кітап беру» модулі алдыңғы модульдердің мәліметтерін пайдаланады, оқырманға кітап беруді автоматтандырады, кітап пен оқырманды бақылауға алады. 2003 жылдан бастап берілетін әдебиетті штрих-кодтау жүргізіледі

- «Интернет- модуль»

         РАБИС Windows жүйесіндегі кез келген жергілікті желіде жұмыс істейді. Пайдаланушы интерфейсі 3 тілді. Толық тексті және гипертексті базаны құруды қолдайды. Модуль әр қызметкерге пароль береді, сол бойынша мәліметтер базасын пайдалануға рұқсат береді.

 

2 Электронды каталог  қызметі

 

 

         Библиографиялық ақпаратты іздеу автоматтандырылады. «Интернет- модуль» - корпоративтік каталогтардың Қазақстандық орталығының жұмысын қолдайды.

Электрондық каталогтардың  құрылу тәртібі: құжатты өндеу бөлімінің  каталогтарында мәліметтер базасында  жаңа түсініктер мен толықтыратын, түзететін, өеделген құжаттарды сақтауға жіберетін және ҚР ҰК негізгі каталогтарына  жіберетін қызметші каталогтар бар.

Электронды каталог қызметі. Электронды каталог қызметі жаңа түсімдерді өңдеуді жүзеге асырады, электронды каталог құруға қатысады, электронды каталог саласындағы жаңа технологияларды енгізу мен оны әзірлеуге жауапты. Осы аталған қызметте жүргізілетін штрих кодтау жүйесі, әдебиеттерді барынша тез іздестіруге көмектеседі.  Құжаттарды өңдеудің алғашқы сатысындағылар - кітапхананың кез келген бөліміндегі кітап жолын бақылауға мүмкін болатын әрбір данаға бір-бірден штрих-код беру, электронды оқырман билетіндегі кітап туралы ақпаратты енгізіп/шығару, құжаттарды қолдану мен оқырманның нендей кітап талап ететініне мониторинг жүргізу.

Кітап сақтау бөлімі. Бөлім ақпарат жеткізгіштеріндегі 1.5 миллионнан аса қатты даналарды қолдану мен ұдайы сақтауға арналған. Бұлар - кітаптар, журналдар, газеттер, атластар, альбомдар, карталар, мультимедиалық материалдар мен басқа да баспа басылымдары. Арнайы жабдықталған бөлмеде қорды сақтаудың физикалық, химиялық және биологиялық қолайлы режимі жасалған:

- Кітап қоймасында кітаптар мен құжаттарды тасымалдауға арналған транспортер бар;

- Оқу  залдарына сай құжаттарды немесе кітаптарды қабылдау мен жеткізуге арналған 4 көтергіш кран;

- Оқу залдарынан не басқа бөлімдерден жаңа түсімдерді қабылдайтын 4 диспетчерлік пункт;

-  Қызмет көрсетудің автоматтандырылған жүйесі;

-  Стеллаждар, қол арбалар.

 

Кітапхананы болжау мен дамыту секторы және ғылыми-ұйымдастыру  бөлімі. Негізгі қызметтік бағыттар:

- кітапхана қызметін реттейтін нормативті-ұйымдастыру құжаттарының базасын қалыптастыру;

- анықтамалық аппарат құру және енгізу, құжаттармен іс жүргізуді ұйымдастыру, құжаттаудың бірегей тәртібімен қамтe;

- бейне және фотоматериалдар қорын құру бойынша жұмыс жүргізу;

- ақпараттық көрсеткіштер мен құжаттар жасауды реттеу, ұйымдастыру техникалық құралдарын қолдану негізінде құжаттама ақпараттарын және құжаттар айналымын тіркеудің жаңа технологиялық процесстерін әзірлеп, енгізу;

- республикамыздағы кітапханалар жайын болжау және талдау жасау;

- кітапханаларды диагностикалық-сараптамалық тексеру;

- аймақаралық әдістемелік бірлестіктермен жұмыстарды үйлестіру;

- кітапханадағы инновациялық  процесстерді ұйымдастыру;

- кітапхана қызметкерлерінің біліктілігін арттыру;

- кәсіби байланыстарды дамыту және т.б.

Орталық міндеттеріне консультациялық  және тәжірибелік көмек көрсету, сонымен бірге оны әрі қарай  дамыту басымдықтарын айқындау мақсатында ОКЖ қарасты әрбір кітапхананың қызметіне жасалған диагностикалық сараптамалық зерттеулер кіреді. Зерттеулер нәтижесі бойынша аналитикалық анықтамалар, ұсыныстар жасалып, зерттеу қорытындысы  мәдени орындардағы орган жетекшілеріне  мәлімдеуге жеткізіледі. Кітапхананы жаңарту мен дамыту процесстерінің маңызды құраушысына кітапхана мамандарын кәсіби дайындау деңгейін біртіндеп көтеру жатады: жаңа жағдайдағы жұмыстарға үйрету, олардың шығармашылық мүмкіндіктерін шыңдау. 

Ақпараттық библиографиялық  сервис қызметі. Шексіз ақпараттар ағымында Сізге дұрыс бағдар беретін - ақпараттық-библиографиялық сервис қызметі. Оның міндеті – қажет әдебиеттерді, библиографиялық және фактографиялық мәліметтерді іздестіруде оқырмандарға көмек көрсету. Библиограф орындалған сұрауларды принтер, факс, телефон, электронды пошта және кітапхана вэб-сайтындағы интерактивті мүмкіндіктер негізінде жібереді.

Ақпараттық технологиялар  қызметі. Ақпараттық технологиялар қызметі АҚРҰАК электронды ресурстарын, яғни, мәліметтер базасын, электронды каталогтарды, вэб-порталды және тақырыптық желілік жобаларды тиімді басқару мақсатында құрылған. Орталықтағы басты жұмыс бағытына алыс-жақын шетелдердегі алпауыт ақпарат ұстаушылардың электронды каталогы мен қашықтағы мәліметтер базасына қол жеткізумен қамту әрі оны тестіден өткізу, баға беру, қадағалау. Тұтынушылардың сұрауы бойынша алыстағы электронды каталогтар мен мәліметтер базасындағы ақпараттар терең іздестіріледі, қашықтағы мәліметтер базасы секілді АҚРҰАК жеке қорынан құжаттарды электронда жеткізуге өтінімдер қабылданады. Бұдан басқа, электронды ресурстарды басқару қызметі сандық кітапхананы, әдебиеттердің меншікті электронды коллекцияларын құру үшін құжаттар көлемін анықтайды. 

 

3 Құжаттық ақпараттық  жүйелердің түрлері

 

 

Электронды кітапхана  дайындауда келесі мақсаттар көзделеді:

- ЖОО-да мамандар дайындау  профилі бойынша электронды құжаттардың  топтамасының қалыптасуы;

- оқу процесін электронды  тасымалдаушылардағы оқу материалдарымен  қамту;

- жойылған режимде кітапхананың  ақпараттық ресурстарына еркін  қол жеткізу;

- қолданушыларды кітапхана  ресурстарының қазіргі кезгі  қолдану әдістемелеріне үйрету.

Электронды кітапхананың құрылымына міндетті және қосымша элементтер кіреді.

Міндетті элементтерге мыналар  жатады:

- электрондық ресурстар  (электронды ақпараттың түрлері);

- персоналды компьютерлер;

- мәліметтерді жіберу  ортасы (Интернет);

- кәсіби кітапханашы.

Қолданушыларға қызмет көрсетуді  жақсартатын қосымша элементтер:

- локальды есептегіш желі (ЛЕЖ);

- телекоммуникациялық серверлер;

- жеке электрондық ресурстар;

- файлдық серверлер, веб-серверлер.

Электронды кітапхананың қоры - цифрлік ресурстар жасаудың бірнеше амал-тәсілдері бар, солардың кейбір мысалдары мен мүмкіндіктерін қарастырайық.

Тексттерді клавиатурада қолмен теру немесе мәліметтердің клавиатуралық  енгізілуі. Бұл әдістің екі түрін  атап өтуге болады. Біріншісі –  авторлық тексттер дайындау. Көбінесе бұл творчестволық жұмыс. Қолжазба тексттерді анықтаумен планшеттік құрылғылардың  көлемді енуіне дейін барлық жаңа тексттер осылай жасалады. Екіншісі –  дайын тексттерді теру немесе қайталау. Бұл өте қиын да ұзақ процесс, дегенмен, қазіргі кезге дейін кең қолданылады.