Йодтың химиялық және медициналық маңызы

Йодтың антисептикалық қасиеттерін  хирургияда алғаш болып дәрігер  Буанэ қолданды. Йодтың ең қарапайым  дәрілік өнімдері – сулы және спирттік ерітінділері – көп уақыт бойы хирургияда қолданысын таба алмады, бірақ 1865 – 1866 жж. ұлы орыс хирургы Н.И.Пирогов  йодты тұнбаны жарақаттарды зарарсыздандыру  үшін қолданған [8].

Құрамында йод бар өнімдер антибактериялық  және қышымаға қарсы қасиеттерге  ие, олар сонымен қоса, суықтауға  қарсы әсер береді, оларды жарақатты  сырттай зарарсыздандыру мен операциялық ауданды дайындау үшін қолданады. Іштей йодты қабылдағанда, ол зат алмасу үрдісіне әсер береді, қалқанша безінің қызметін күшейтеді. Йодтың аз мөлшері қалқанша безінің қызметін төмендетеді. Йод ақуыздық және майлы алмасуларға әсер ететіндіктен, ол атеросклерозды емдеуде қолданыс тапты, өйткені ол қанның құрамындағы холестериннің құрамын азайтады және қанның фибринолитикалық белсенділігін арттырады.

Диагностикалық мақсатта құрамында  йоды бар рентгеноконтрастылы заттар қолданылады. Йод өнідерін ұзақ уақыт  бойы қолданғанда, оған деген сезімталдылық  күшті болса, онда йодизм пайда болуы  мүмкін. Оның клиникалық белгілері: жөтелу, крапивница, квиноктың ағуы, жас  ағу, жыланбалық тәрізді бөртпе (Йододерма). Йод өнімдерін өкпе туберкулезі кезінде, жүктілік кезінде, бүйректердің ауыруы мен ұзақ мерзімді Йодермия, геморрагиялық диатез, крапивнице аурулары кезінде пайдалануға болмайды.

Йод – теңдесі жоқ дәрілік  зат. Ол дәрілік заттардың жоғарғы  биологиялық белсенділігін және олардың жан-жақты қолданыстарын  анықтайды және оны көбінесе әр түрлі  дәрілік формаларды жасау үшін қолданады.

Йод өнімдерін төрт топқа  бөліп қарастыруға болады:

5. құрамында элементарлы йоды бар өнімдер (3- немесе 5%-дық спиртті йод ерітіндісі, Люголя ерітіндісі);
6. неорганикалық йодидтер (калия мен натрий йодиді) – көптеген шығарылатын өнімдердің құрамында 25 пен 250 мкг аралығында микроэлементтер кездеседі;
7. элементарлы йодты бөліп алатын органикалық заттар (йодоформ, йодинол және т.б.);
8. құрамында йод берік орныққан органикалық қосылыстар (рентгенконтрастылы заттар) .

Құрамында йоды бар заттар әр түрлі қасиеттерге ие.

• Элементарлы йод микробқа және қышымаға қарсы (фунгицидті) әрекет көрсетеді, оның ерітінділерін жарақаттарды зарарсыздандыруға, операциялық аудандарды дайындауда және т.б. қолданылады. Олар суықтауға қарсы қасиетке ие, теріге және мөлдір қабықшаларға оларды енгізгенде тітіркендіруші әсер береді және ағзаның қызметінде рефлекторлық өзгерістерге алып келеді.
• Йодтың өнімдері радиоактивті йодтың қалқанша безде жинақталуын болдырмайды және оның ағзадан шығарылуына ықпал етеді.
• Йод өнімдерін ішке қабылдағанда ол зат алмасу үрдісіне әсер береді. Бұл жағдайда қалқанша безі ауыратын адамдар үшін қолданады.
• Йод өнімдерін қабылдағанда қанның құрамындағы холестериннің мөлшері азаяды және оның ұюы азаяды.
• Йод өнімдерін қақырық түсіруші зат ретінде де қолданылады.

Йод өнімдерін сырттай  және іштей қабылдайды: сырттай жарақатты зарарсыздандыру, тітіркендіру, тері аурулары үшін қолданса, ал іштей атеросклерозда, ұзақ уақытқа созылатын тыныс алу жолдарының суықтау ауруларында, үштік сифилисте, эндемикалық жемсауды алдын алу мен емдеу үшін, қорғасын мен сынаппен уланғанда қолданылады. Тәжірибелерде йодтың жоғарғы дозалары полиомиелитті, вирустық ауруларды және кейбір жүйке жүйесінің ауруларын емдеу үшін қолданылған.

Әйелдің гормоналды бұзылыстарында көп мөлшерде йод өнімдерінің  дозалары пайдаланылады, мұндай ауруларға  фиброздық-кистоздық мастопатия (сүт безінің ауруы), эндометриоз (жатыр денесінің мөлдір қабықшасының әр түрлі ұлпалар мен ағзаларға енгізілуі) және жатыр фибромасы (зарарсыз ісік). Минералдың емдік қасиеті эстрадиолдың рак ауруының экстрогенін тудырушы түрін эстриолға айналдыруына негізделген.

Йодты көп мөлшерде қолдану  немесе оған өте күшті сезімталдылықтың болуы йодизмге алып келеді.

Йод өнімдері арзан және қолжетімді дәрілік-емдеуші зат  болып табылады.

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

I₂ – галоген. Металдық жылтырлығы бар қара-сұр кристалдар, ұшқыш. Суда нашар ериді, органикалық еріткіштерде жақсы ериді (ерітіндінің күлгін немесе қоңыр түске боялуымен) немесе суға Йодид тұздарын қосқан кезде ериді. Әлсіз тотықтырғыш және қалпына келтіргіш. Концентрлі күкірт қышқылымен, металдармен, бейметалдармен, негіздермен, күкіртті сутегімен әрекеттеседі. Басқа галогендермен қосылыстар түзеді.

Химиялық тұрғыдан Йод белсенді, бірақ хлор мен броммен салыстырғанда  азырақ белсенді. Металдармен Йод  кішкене қыздырғанда белсене  әрекеттесіп, Йодидтер түзеді. Сутегімен  йод тек қыздырғанда және толығымен  емес әсер етіп, йодты сутегі түзеді.

Элементті Йод – тотықтырғыш, хлор мен бромнан әлсіз. Күкірттісутегі H₂S, натрий тиосульфаты Na₂S₂O₃ мен басқа тотықсыздандырғыштар оны I^- дейін тотығады.

Хлор мен басқа күшті тотықтырғыштар сулы ерітінділерде оны IO₃^- ауыстырады.

Йод тиосульфатпен жақсы  әрекеттеседі:

2Na₂S₂O₃ + I₂ = Na₂S₄O₆ + 2NaI

Оның бұл қасиеті аналитикалық химияда қолданылады.

Крахмалда адсорбциялана отырып, йод  оны қара-көк түске бояды; бұл  Йодометрияда және йодты сапалық  анықтау үшін қолданылады.

Йодтың булары улы және мөлдір қабықшаларды зақымдайды. Теріге Йод күйдіруші және залалсыздандырушы әсер береді. Йодтан қалған дақтар соданың ерітінділерімен немесе натрий тиосульфатымен жуылады.

Жер қыртысындағы йодтың массасы бойынша  үлесі 4*10^-5%. Мантия мен магмаларда және олардың жыныстарындағы (граниттерде, базальталарда) йодтың қосылыстары шашырап таралған; йодтың тереңдегі минералдары белгісіз. Жер қыртысындағы йодтың таралуы тірі заттармен және биогенді миграциямен байланысты.

Йод – адамдар мен жануарларға  қажетті микроэлемент. Топырақтарда, орманды қара топырақты емес, құрғақ далалы, шөлді, таулы биогеохимиялық аудандарда йод жеткіліксіз түрде  кезедеседі немесе кейбір миркоэлементтермен (Са, Mn, Cu) балансталмаған; осы аудандардағы эндемиялық жемсау аурының таралуы осымен байланысты. Топырақтардағы йодтың орташа құрамы 3*10^-4% аралығында болса, өсімдіктерде 2*10^-5%. Беттік ішілетін суларда Йод аз (от 10^-7 до 10^-9%). Теңіздік аудандардағы йодтың саны ауаның 1 м³ 50 мкг жетеді, ал континенталдық және таулы жерлерде – 1 немесе 0,2 мкг құрайды.

Адамның ағзасына йод көп көлемде  болуымен қатар, қандағы йодтың тұрақты  концентрациясын сақтайды (10^-5 – 10^-6 %). Ағзадағы йодтың жалпы көлемінен жуықтап алғанда 25 мг, жартысынан көбі қалқанша безінде кездеседі. Мұндағы барлық йод әр түрлі тирозиннің туындыларының құрамына кіреді – қалқанша безінің гормонында, тек аз бөлшегі ғана 1% неорганикалық йод I^- түрінде болады.

Йодтың көп мөлшердегі дозалары қауіпті: доза 2 – 3 г өлімге алып келеді. Сол кезде Йодид түрінде ішке қабылдауға рұқсат етіледі.

Егер ағзаға тамақпен бірге Йодтың неорганикалық қосылыстарын енгізсе, оның қанындағ йодтың концентрациясы 1000 есе арта түседі, бірақ 24 сағат  өткеннен кейін ол ішкі ағзаның қалыпты  жағдайдағы мөлшеріне теңеседі және ол тәжірибенің жағдайларына тәуелді  емес.

Медициналық практикада йодорганикалық қосылыстар рентгенодиагностикада қолданылады. Йодтың атомдарының ауыр ядролары рентген сәулелерін жұтып алады. Ағзаның ішіне осындай диагностикалық затты енгізгенде, нақты рентген суреттерін алады.

Құрамында йоды бар заттар әр түрлі қасиеттерге ие.

• Элементарлы йод микробқа және қышымаға қарсы (фунгицидті) әрекет көрсетеді, оның ерітінділерін жарақаттарды зарарсыздандыруға, операциялық аудандарды дайындауда және т.б. қолданылады. Олар суықтауға қарсы қасиетке ие, теріге және мөлдір қабықшаларға оларды енгізгенде тітіркендіруші әсер береді және ағзаның қызметінде рефлекторлық өзгерістерге алып келеді.
• Йодтың өнімдері радиоактивті йодтың қалқанша безде жинақталуын болдырмайды және оның ағзадан шығарылуына ықпал етеді.
• Йод өнімдерін ішке қабылдағанда ол зат алмасу үрдісіне әсер береді. Бұл жағдайда қалқанша безі ауыратын адамдар үшін қолданады.
• Йод өнімдерін қабылдағанда қанның құрамындағы холестериннің мөлшері азаяды және оның ұюы азаяды.
• Йод өнімдерін қақырық түсіруші зат ретінде де қолданылады.

Йод өнімдерін сырттай  және іштей қабылдайды: сырттай жарақатты зарарсыздандыру, тітіркендіру, тері аурулары үшін қолданса, ал іштей атеросклерозда, ұзақ уақытқа созылатын тыныс алу жолдарының суықтау ауруларында, үштік сифилисте, эндемикалық жемсауды алдын алу мен емдеу үшін, қорғасын мен сынаппен уланғанда қолданылады. Тәжірибелерде йодтың жоғарғы дозалары полиомиелитті, вирустық ауруларды және кейбір жүйке жүйесінің ауруларын емдеу үшін қолданылған.

1811 жылы Бернар Куртуамен ашылған  химиялық элемент біздің заманымызда  кең қолданысқа ие болды. Ол  өндірісте, медицинада, химияда,  техникада, фотосурет ісінде пайдаланылады. 

Йодтың қасиеттерін зертей отырып, биологиялық белсенді қоспалар ойлап  табылды. Ал оны әрі қарай зерттеуде  жаңа ғылыми жетістіктерге жол ашамыз. Бұл барлық әлемдегі адамдарға қатерлі  аурулардан құтылуға мүмкіндік береді.

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

1. Популярная библиотека химических элементов. Изд. «Наука» Москва 1990г.
2. Любознательным о химии. Б.Н.Токарев Москва издательство «Химия», 1989г.
3. Аликберова Л.Ю. Занимательная химия: Книга для учащихся, учителей и родителей. – М.: АСТ-ПРЕСС, 1994.
4. Популярная библиотека химических элементов. Изд. «Наука» Москва 1973г.
5. Степин Б.Д; Аликберова Л.Ю. Книга по химии для домашнего чтения. – 2-е изд. – М.: Химия, 1995.
6. Овощи и плоды в питании. В.А.Доценко. «Лениздат» 1988г.
7. Справочник по диетологии. Под редакцией А.А.Покровского. Изд. «Медицина» Москва 1981г.
8. Витамины и витаминотерапия. В.Е.Романовский. «Феникс» Ростов - на - Дону 2000г.
9. Вольхин В.В. Общая химия. Основной курс. - СПб. М.: 2008.
10. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.- М., 2003
11. Энциклопедический словарь юного химика. Сост. В.А.Крицман, В.В.Станцо. – М.: Педагогика, 1982г.
12. Справочник по химии для поступающих в ВУЗы. Под редакцией А.Т.Пилипенко. – Киев, «Наукова думка», 1971г.
13. Ермолаев М.В. Биологическая химия. – М.: Медицина, 1983г.
14. Загальна та неорганічна хімія. Під редакцією Є.Я.Лєвітіна. – Вінніця, “Нова книга”, 2003р.