Құқықтық норманың түсінігі, түрлері, құрылымы

Қазақстан Республикасының  Республика Президентіне тікелей бағынатын  және оның алдында есеп беретін министрліктері, мемлекеттік комитеттері және өзге де орталық органдары (ведомствоаралық шарттар) атынан жасалады.

Халықаралық шарттардың бәрі бірдей бекітілмейді .Бекіту -ол үшін халықаралық шартты Қазақстан Республикасы Парламенті арқылы бекіту жолымен Республиканың міндеттеме алуға келісуін білдіру әдісі.

Қазақстан Республикасынын, Парламентпен бекітілетін халықаралык, шарттарына:

1)   қолданылатын  заңдарға өзгерістер енгізілуін  немесе жаңа заңдар қабылдануын,  сондай-ақ Қазақстан Республикасы  заңдарында көзделгеннен өзге ережелер белгілеуді талап ететін;

2) Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының өтетіні туралы шарттарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен аумақтық шекараласуы туралы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ерекше экономикалық аймақтары мен қүрылықтық шельфінің шекараласуы туралы;

3) қарусыздану  немесе қарулануларға, халықаралық  бейбітшілік пен қауіпсіздікті  қамтамасыз етуге халықаралық  бақылау маселелері бойынша мемлекетаралық  қатынастардың негіздері, сондай-ақ бейбітшілік шарттары мен үжымдық қауіпсіздік туралы шарттар;

4) егер мұндай  шарттар оларға Қазақстан Республикасының  егемендік құқығының бір бөлігінің  жүзеге асырылуын беруді көздейтін  немесе олардың органдарының  шешімдерінің Қазақстан Республикасы үшін заңды жауаптылығын белгілейтін болса, Қазақстан Республикасының мемлекетаралық одақтарға, халықаралық ұйымдарға және өзге бірпестіктерге қатысуы туралы;

5) мемлекеттік  займдар және Қазақстан Республикасына  экономикалық және өзгедей көмек  көрсету туралы халықаралық шарттар жатады.

Уағдаласушы мемлекеттер  шарттар жасасу кезінде оны кейін  бекітуге келіскен жағдайда Казақстан  Республикасының халықаралық шарттары бекітуге жатады.

Сөйтіп, Қазақстан  Республикасының аса маңызды  мемлекеттік маңызы бар және мемлекеттің егемендік кұқығына дейінгі көкейкесті мүдделерін қозғайтын халықаралық шарттары бекітуге жатады.

Сондықтан бекітілгенге дейін халықаралық шарттардың Қазақстан  Респубпикасы Конституциясына сәйкестігі қаралады. Конституциялық Кеңес Президенттің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының,  Парламент депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің жүгінуімен Қазақстан Реслубликасының халықаралық шарттарының Кон-ституцияға сәйкестігін оларды бекіткенге дейін қарайды. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған халықаралық шарттар бекітілмейді және қолданысқа енгізілмейді.

Қазақстан Республикасының  Парламент бекіткен халықаралық  шарттарының оның заңдарынан басымдығы  болады. Егер Конституцияда жай заңдар мен конституциялык, заңдардың шектелгендігін ескерсек, оңда, әрине, Қазақстан Республикасының Парламент бекіткен халықаралық шарттарының тек жәй заң алдында ғана басым екендігі түсінікті болады. Казақстан Республикасының Парләамент бекіткен халықаралық шарттары тікелей қолданылады. Бұл құқықтық нормалары бар мұндай шарттардың тиісті қоғамдық қатынастарды реттейтін, оларға қатысушылардың құқықтарын, міндетіері мен жауап кершіліктерін тудыратынын білдіреді.

Халықаралық шарттарда  олардағы нормативтік ережелерді қолдану үшін заң шығарудың қажеттілін керсетілуі мумкін.

Онда халықаралық  шарттардың ережелері заң қабылдау арқылы іске асырылады.

Сондықтан бекітілгенге дейін халықаралық шарттардың Қазақстан  Респубпикасы Конституциясына сәйкестігі қаралады. Конституциялық Кеңес Президенттің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының,  Парламент депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің жүгінуімен Қазақстан Реслубликасының халықаралық шарттарының Кон-ституцияға сәйкестігін оларды бекіткенге дейін қарайды. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған халықаралық шарттар бекітілмейді және қолданысқа енгізілмейді.

Мұндай заңның ерекшелігі мынада, біріншіден, оның қайнар көзі халықаралық шарт болып табылады, екіншіден, мұндай заңмен халықаралық; шартқа өзгеріс, толықтыру енгізілмейді; және үшіншіден, оған Казакстан Республикасының заңдарын қабылдау тәртібі қолданылады.

4.4. Конституцияға  сәйкес, Республика қатысушы болып  табылатын барлық заңдар, халықаралық  шарттар жарияланады. Казақстан Республикасының Казақстан Республикасының Парламенті қабылдаған заңдары, қаулылары және басқа актілері қазақ және орыс тілдерінде шығатын "Парламент Жаршысында", "Егемен Қ азақстан", "Казахстанская правда", "Заң", "Юридическая газета" газеттерінде жарияланады. Қазақстан Республикасының заңдары аталған газеттерде немесе олардың ресми қосымшаларында Қазақстан Республикасының Президенті қоп қойғаннан кейін жеті күндік мерзім ішінде, бірақ, олар қабылданған күннен төрт аптадан кешіктірілмей жарияланады. Қазақстан Республикасыньің Парламенті қабылдаған қаулылар мен басқа актілер аталған газеттерде олар қабылданған күннен жеті күннен кешіктірмей жарияланады. Казақстан Республикасы заңдарының "Парпамент Жаршысында", "Егемен Қазақстан", "Казахстанская правда" газеттерінде жариялануы ресми жариялану болып табылады.

Аталған барлық акілер, сондай-ақ өзге де баспасөз органдарында жариялануы, теледидар, радио арқылы хабарлануы, телеграф арқылы берілуі, тиісті органдар мен ұйымдарға жіберілуі  мүмкін.

Қазақстән Республикасының Заңдары, Парламенттің нормативтік сипаттағы басқа да актілері "Егемен Қазақстан" және "Казахстанская правда" газеттерінде немесе олардьің ресми қосымшаларында жарияланған күннен кейін он күн өткен соң Республиканың бүкіл аумағында бір мезгілде күшіне енеді. Заңның күшіне енуінің көрсетілген мерзімі Республика Парламенті актіні қабылдаған кезде оны қолдануға енгізудің басқа мерзімін белгілеген жағдайда қолданылмайды.

Бұл жағдайда әңгіме Қазақстан Республикасының халықаралық  шарттарының барлық түрлерінің жариялануы жөнінде болып отыр.Казақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын жасасу, орындау және олардың күшін жою тәртібі туралы" заң күші бар Жарлығында оларды жариялау тәртібі көзделген. Парламент бекіткен, Қазәқстан Республикасы үшін күшіне енген мемлекетаралық және үкіметаралық шарттар Парламенттің ресми басылымдарында жарияланады.

Қазақстан Республикасы үшін күшіне енген, бекітуге жатпайтын  мемлекетаралық және үкіметаралық шарттар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қосылуы, Президенттің келтірілген жарлығы белгілеген тәртіпте жүзеге асырылған үкіметаралық шарттар "Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің жинағында" жарияланады. Ведомствоаралык,, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қосылуы Президент жарлығымен белгіленген тәртіпте жүзеге асырылған шарттарды қоса алғанда, Казақстан Республи-касы үшін күшіне енгізілген халықаралық шарттар "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының, келісімдерінің және жекелеген заң актілерінің Бюллетенінде" жарияланады) Қазақстан Республикасының шетел тілінде мәтіні бірдей жасалған халықаралық шарттары осы тілдердің бірінен қазақ және орыс тілдеріне ресми түрдегі аудармасымен жарияланады.

Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік қүқықтық актілер де ресми, яғни оларды қабылдаған мемлекеттік органдардың атынан ресми түрде жариялануы тиіс. Тек осындай реттерде ғана оларды нақты жағдайларға қолдануға болады.Осы ретте әңгіме Президенттің нормативтік жарлықтары, Үкіметтің, Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы Соттың қаулылары, орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік актілері жөнінде болып отыр.

Қазақстанның ежелгі дәстүрлі құқық нормаларын жан-жақты  зерттеп алмайынша, Қазақстан Республикасындағы апеллияциялық өндіріс жайлы толыққанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес. Өкінішке орай, отандық қылмыстық процесс жүйесінде соттың үкімдері мен шешімдерін апелляциялық қайта қарау институты соңғы уақыттарда ғана пайда болғандықтан, Қазан төңкерілісіне дейінгі қазақ құқықнамасынан бұл тақырыпты дөп басып тауып алудың қиын екені де рас.

  Дәстүрлі құқық  туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы жағынан біркелкі  болғанын атап өткеніміз жөн.  Ол сипаты жағынан әр түрлі  нормалар мен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде бір-бірінен тым алшақ емес,қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жатқандай еді.Түп тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалар мен институттардың күні кешегі он тоғызыншы ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім,сондықтан да болар, қазақтың дәстүрлі құқығындағы қайсыбір нормалардың қашан пайда болғанын тап басып айту оңай емес.

       Қазан  төңкерілісіне дейін қазақтардың  дәстүрлі құқығында қылмыстық  және азаматтық құқық бұзушылық  ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер-білінбес қана болды. Қазақтардың пікірінің дамуы жөнінде он тоғызыншы ғасырдағы әйгілі қазақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш. Уәлиханов былай дейді:

“Қылмыспен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек  тұрмыс-салты басқаша дамыған қырғыздардан (қазақтардан) орыстармен немесе басқа еуропалықтармен бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес”³⁵.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ тарау. ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАС.

3.1. Құқықтық  қатынас ұғымы.

 

          Мемлекеттің ішкі және сыртқы  саясаты белгілі тәртіпті, құқықтық жүйені және тәрбиені талап етеді. Мұның өзі заңды сыйлау әрі құрметтеуді бірінші кезекке қояды.Келешегіміздің бағдарлы өрістерін кеңейту үшін саналы да сауатты рухани-психологиялық мәдениеттің қалыптасуымен жетілуіне жол ашу- қоғамның биік мақсаты. Бұл жағдайлар жаңа әлеуметтік дамудың ондағы формалық мазмұнның бағытына қарай бейімделуіне мүмкіндік береді³⁶.

         Осы тұрғыдан Елбасы Н.Назарбаев  мынадай жауапкершілікті алға  тартады: “Перспективаларымызды  айқын ұғыну,жолымызда тұрған  қиындықтармен қауіп- қатерді бүкпесіз түсіндіру біздің қоғамыздың барша азаматтардың осынау ортақ міндентті шешу үшін жұмылдыруға жәрдемдеседі...біз жаңа мемлекетті,жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз”³⁷

          Қорлардың заңмен және құрылтай  құжаттары бойынша белгіленген  арнайы құқық қабілеттігі бұл  ұйымдардың көздейтін мақсаттарының  сипатына байланысты деп айтуға  болады. Бұл ұйымдар көздейтін  жалпыға бірдей пайдалы мақсаттар, кейбір жағдайларда мемлекет пен мемлекеттік мекемелер көздейтін мақсаттармен тұспа-тұс келіп жатады, осы мәселе тұрғысында кезінде орыс цивилистикасында “жалпыға пайдалы” қоғамдар деп аталып келген қорлардың құқықтық табиғатының жария- құқықтық сипатта болатындығы жайлы айтарлықтай үлкен дискуссия туындаған да болатын. Әдетте қорлар көздейтін мақсаттардың әлеуметтік маңызын ескере отырып мұндай ұйымдардың құрылуы мен қызметін мемлекет әркез өзінің бақылауында ұстап отырады.

Құқықтық қатынастар – құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қатынастар.

Олар:

1. Құқықтық қатынас – бұл қоғамдық қатынас, былайша айтқанда, адамдардың арасындағы қатынас және олардың іс-әрекетімен, мінез-құлқымен тікелей байланысты. Меншік иесінің өз заттарына хақысы бар, бірақ бұл құқықтарды ол басқа адамдармен қатынас жасағанда жүзеге асырады;
2. Адамның мінез-құлқына құқықтық пайда болады. Құқықтық норма мен құқықтық қатынас арасында бұлтартпас байланыс бар, өмірде тек қана құқықтық нормада<span class="dash041d_0430_0437_0432_0430_043d_0438_0435__Char" style=" font-family: 'KZ Times New Roman', 'Arial'; text-decoration