ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары

 

Жалпы  бұл 2004 жылмен  салыстырғанда 2480000 теңгеге   артық  пайда  әкелді, яғни  толығырақ  тоқтала  кетсек 2005жылы  егін  шаруашылығынан 13350000 пайда әкелді.

Мал  шаруашылығында  сомасы 2703000 мың теңгені құраса,  ал  2004 жылы бұл  көрсеткіштер  егін  шаруашылығында  жалпы  сомасы  11530000 мың  теңгені  құрады.  Бұдан көргеніміздей  серіктестік  жыл  сайын  табыстылығының  артуына  көптеген  істі  тиімді  жүргізілуінің  нәтижесі  саналады.

«Сұлтан»  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестігінің  қазіргі  күнде  қаржылық  жағдайы  тұрақтанып, нарықтағы  позициясы жоғары  позициядағы  кәсіпорын екенін  дәлелдеп  келеді. Оған  сол  болып  отырған  жағдай  серіктестіктің басқаруының тиімді  ұйымдастырылуының  арқасында  мүмкін  болып  отыр.

«Сұлтан» ЖШС – інің болашақтағы  жоспары. «Сұлтан»  ЖШС – ның қазіргі күндегі жағдайы  тұрақтанып, даму  үстінде. Серіктестіктің  басқару  деңгейін  жыл  сайын  жетілдіру  басты  мәселесі  болып  табылады. Және  де бұған құрутайшылар  аса  зор  мән  беруде. Сонымен  қатар болашақта  бидайдың  жаңа шыдамды, құнарлы  сорттарын  егуді  жоспарлап  отыр. Мал  басын  көбейту, сүт, нан, жүн  өнімдерін  көбейтудің  арқасында  серіктестіктің  қызметін  жетілдіру көзделуде.

Қазіргі  күннің  өзінде  шетел  фирмаларымен  бірігіп (түрік  фирмасымен  бірге)  диірмен ашуды жоспарлауда. Бұл  жоспар  биылғы  жылдың, өзінде  іске асыру  көзделуде. Диірмен ашу  жоспары  бидайды тек  шикізат күйінде  ғана  емес дайын  өнім, ұн  ретінде өткізуге де мүмкіндік  береді. Сондай – ақ диірмен  қарапайым  халыққа  да  қызмет көрсетіп, серіктестіктің  табыстылығының  артуына  да  мүмкіндік  береді.

Сонымен  қатар  мал басын көбейтіп, жүнді  жуып өткізу  мақсатын да болашаққа  жоспар етіп  қоюда. Себебі  жуылмаған  жүн  жуылған  жүннен  арзан болады. Егер  бұл  болашақ  жоспарлар  жүзеге  асырылса,  қосымша  жұмыс  орындары  ашылып,  мемлекетке  де  өз  пайдасын  тигізіп  отырады.

Жалпы бұл  жоспарлардан  қанша  пайда  алынатынын  есептемес  бұрын  инвестициялық  ахуалды  бақылау  қажет. Ол келесі  кестеден орын алды.

2.1.12.кесте. Соңғы  бес  жылға  инвестициялық  көлемі.

 

Жылдар	Инвестиция көлемі (млн  тг)
1999	364476
2000	953666
2001	672182
2002	4135061
2003	2930591

 

Инвестициялық  қызметті табысты  жүргізудің  арқасында табыс көрсеткіші  ауыл  шаруашылығына  салынған  өзіндік  капитал  400 000 АҚШ  долларын  қрайды. Жалпы  инвестициялаудың   жоғары  деңгейде  болуы  серіктестіктің  қаржылық  тұрақтылығы  артуда.  Инвестициялық ахуалдың жоғары  болуы  серіктестікке  жаңа салаларға  диверсификациялануына  мүмкіндік  береді. Жоғарыда   келтірілгендей диірменді  алуға инвестициялау  көлемі кезең – кезеңімен  жүзеге  асырылады. Одан  түсетін  ақшалай  түсімдер  2005 жылғы болжау бойынша  келесі  кестеден  орын  алды.

2.1.13.кете. 2005 жылға  болжанған  ақшалай  түсімдер.

 

Кезең	Ақшалай түсімдер  (АҚШ  доллары мың)
1 тоқсан 2005	8,024
2 тоқсан 2005	11,704
3 тоқсан 2005	4,554
4 тоқсан 2005	17,094

 

Ақшалай  түсімдердің  негізгі  көзі  ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  өткізу мен  диірмен  қызметінен  түседі.

Серіктестіктің  тұтынуына  әсер  етуші  ақшалай  құралдардың факторлары.

• болжаланбаған  ірі  көлемді  төлеңдер(шаруашылық  қызметіне  байланысты)
• инвестицияның  мақсатты  жұмсалуы
• акция құралдарының  өзін  алудың  мүмкіндігі
• құралдарға  салынған  инвестициядан  түскен  түсімдер.
• Банктен  несие  алу  мүмкіндігі

       Сонымен  серіктестіктің   үнемі   дамып  отыруы  халық  тұтынатын  негізгі  тағам  саналатын  нан  өнімдерін  өндіруге  де  мүмкіндігі  болады. Сүт  өнімдері  де   қолға  алынуда.

 

2.2. «Сұлтан» ЖШС – тің  қазіргі  жағдайы (сандық  талдау)

«Сұлтан» ЖШС  ауыл  шаруашылық  саласындағы  кәсіпкерлік  субъект  болып  табылады.  Бұл  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестіктің  негізгі (опперациялық)  қызметіне  егін  шаруашылығы,  мал  шаруашылығы,  өсімдік  шаруашылықығы  жатқызылады. Мәселен, өткен  2006 жылдың  қорытындылары  бойынша  жоғарыдағы  шаруашылық-  экономикалық қызметтердің  бағыттарындағы  егін  шаруашылығы 56 % - ды, мал  шаруашылығы 20% - ды,  өсімдік  шаруашылығы 17% - ды және  де басқа  қызметтер 7% - ды  алады. Шаруашылық  қызметтің  осы  бағыттары бойынша  үлестеу  мен ең басымдысынан  бастап ранжирлеу  өткізу  көлемі  бойынша  жүзеге  асырылған. Бұл  мәліметтерден  көріп  отырғанымыздай  шаруашылық – экономикалық  қызметтің бағыттарына  ең  басымдысы  егін шаруашылығы  болыпты.  Мұндай  жағдайдың  қалыптасуын  ең  бастысы  осы  бағыттың жүзеге  асырудың   басқа  қызмет  бағыттарын асыруға  қарағандағы  жоғары  рентабельділік.  Егін шаруашылығы қызметінің  жоғары  рентабельділігіне  өткен жылғы  бидай нарығындағы  қолайлы конъюнктура, яғни  бидай  ауыл  шаруашылық  өніміне  жоғары Қазақстан  нарығындағы  бағалар  себепші болды.  Көріп  отырғанымыздай  бұл  серіктестіктің опперациялық қызметі  әртараптанғандығымен   және  нарықтың  конъюнктурасына  тез бейімдену  қабілетімен  сипатталады. 

Енді  бұл  шаруашылық   субъектінің көрсеткіштерін  таңдауға  көшейік.

Бұл  көрсеткіштерді  келесі  кестелерден  көруге  болады. (2.2.1; 2.2.2;2.2.3;2.2.4  кестелер)

2.2.1. кесте  2002 – 2005жж «Сұлтан» ЖШС – інің  негізгі көрсеткіштері.

 

Көрсеткіштер	2002	2003	2004	2005
Өткізу  көлемі	10217,0	17300,0	20136,0	22000,0
Пайда	110,0	228,0	350,0	650,0

Бұл  өткізу  көлемдері  бойынша  және пайда динамикалары бойынша өсу мен  өнім қарқындарын есептейік.

2.2.2. кетсе. Өткізу  көлемдері мен  пайда динамикаларының  өсуі мен  өсім  қарқындары.

 

Көрсеткіштер	2000		2001		2002
	өсу	өсім	өсу	өсім	өсу	өсім
Өткізу көлемі	169,33	69,33	116,39	16,39	109,26	9,26
пайда	207,27	107,27	153,51	53,51	185,71	85,71

 

 

    - өткізу көлемінің өсу  қарқындары        - пайда  көлемінің  өсім  қарқындары.

2.2. сурет. Өткізу  және  пайда  көлемдерінің   өсім қарқындары бойынша  динамикасы.

Бұл  иллюстрациялардан  көріп  отырғанымыздай  өткізу  көлемдерінің  және  пайданың  өсім қарқындары 3 жыл  ішіндегі  деңгейлері  мен  ауытқулары  өте жоғары. Бұлай болудың  басты себебі, ауыл шаруашылығындағы  экономикалық  емес  факторлармен  түсіндіріледі(мысалы, спецификалық,  климаттық  жағдайдар)

Келесі талдайтынымз  бұл  2005және  2006 жж қаржылық  есеп.

Ол  бойынша  көрсеткіштерді  келесі  кестеден көре  аламыз.

2.2.3.кесте. 2005 – 2006 жж. баланс.

 

Баланстың  баптары	Жылдың соңына (мың тг)		өсімі% (трендер)
	2005	2006
І бөлім. Ұзақ мерзімді  активтер	7101	12722	79,16
ІІ бөлім. Тауарлық – материалдық  запастар	11530	12047	4,48
ІІІ бөлім. Ақша  қаражаттары	3099	174	-94,39
ІV бөлім. Дебиторлық  берешектер	2286	21508	840,86
(активтер) барлығы (І+ІІ+ІІІ+ІV)	24016	46451	93,41
І бөлім. Меншікті  капитал	21741	38249	75,93
ІІ бөлім. Ұзақ  мерзіімді  міндеттемелер	-	-	-
ІІІ бөлім. Ағымдық  міндеттемелер	-	-	-
ІV бөлім. Салықтық  берешек	957	420	-56,11
V бөлім. Алынған  аванстары  бойынша есеп  айырысулар	-	-
VІ бөлім. Болашақтағы  периадтар  бойынша табыстар	-	-
VІІ бөлім. Несиелік  бюджет	1318	7782	490,44
Барлығы (пассевтер)(І+ІІ+ІІІ+ІV+V+VI+VII)	24016	46451	93,41

 

  

3 тарау. Қ.Р. шағын және  орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары.

 3.1.“Сұлтан ”ЖСШ мысалындағы дағқарысқа қарсы басқару.

 Дағдарыстар  мен күзелістерді спонтанды түрде  пайда болған жағдай мен статикалық  процес ретінде қарастыруға болмайды.

Кәсіпорынның нормалды дамуы түрлі ауытқуларға ие болып, оның өсуіндегі қателіктерге алып кешуі мүмкүн де, кәсіпорынның өмір сүруі екі талай болуы мүмкүн. Курстың дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық процестің дамуы сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдер мен дағдыларға ие болу керек (6).

        Дағдарыстың  процесі байланыстар - қатынастар  бар құрылымын бұзатын немесе  оны қайтадан қалыптастыратын  жалпы дамуын білдіреді.

Кәсіпорынның дағдарысы әдетте уақыты жағынан шектелген болады. Күйзелістен процесінің кәсіп орында  оның құрлымына иновацилық әлеуетіне және т.б. байланысты түрлі созылмалығымен, интенсивтілігімен және түрлі ауырлығы түрлі дәрежеге салдармен сипатталады.

Кәсіпорынның дағдарысын сипаттайтын түрлі динамикалық түрдегі қойымдылары мен көз қарастары болады.

  Мюллер өзінің зерттеулерінде  стратегиялық дағдарыстар, нәтижелердің  дағдарысы және өтемпазықтық  дағдарысы тұралы айтады. Бұл  дағдарыстардың арасында оның  пікірі б/ша уақыттық байланыс  болады./6/.

Дағдарыстың мұндай турлерінің туындау процесі келесіні білдіреді: Мюллер б/ша кәсіпорын табыстардың дені сау жағдайында назар аударатын табысталыққа жетудің потенциал түсінігін қолданады. Бірақ потенциал біртіндеп таусылады және егер жақсы айналымды берген   ескірген кеткен Өнімдер-киделер орнына жаңа ауыстырмалы табылшасы, кәсіп орнына стратегиалық дағдарыс бойында болады. Нәтижелердің дағдарыс,мысалы бұрынғы Өнім-лидер қоймалық шығындардың жоғарлағында туындайды, ол өз кезінде сыртқы көздерден аиынатын инвестицияларды танар етеді. Ал өтемпаздық дағдарысы классикалық түрде,мысалы кәсіпорындағы барлық процестер сыртқы көздерден қарыпсыландырылғанда несие берушілердің шектеулерінен туындайды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(3.1сурет)/6/.Мюллер бойынша дағдарыстың процесі.

Бұл сурет бойынша ерекше момент – бұл дағдарыста айқындаудың дағдарыстың даму процесіне қайшылығы, яғни кәсіпорын өзінің дағдарыс жағдайында екенін, көбінесе күйзелістің «Нәтижелер дағдарысы» мен «өтемпаздық дағдарысы» сатыларында түсіне бастайды.

Дағдарыстық процесті түрлі сатыларға бөлудің қажеттілігі ең алдымен, дағдарысқа ықпал ету және дағдарысты болдырмаумен одан өті бойынша шараларды қолданудың  кезі мен  уақытын анықтау мен байланысты.

Крисиек бйынша дағдарыстың процестің сатыларын дағдарыстан өтупотенцияның, мүмкіндігі және оны ертерек анықтау тұрғысынан сипаттайды. (3.1.2.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.1.2. сурет. Дағдарыстық процестің сатылары.

Кристек бойынша дағдарыстық процестің сатыларын келесідей түрде сипаттауға болады:

1. Саты: потенциялды дағдарыс. Мұндай дағдарыс-  тізбекті процес секілді өзін мүмкінді, потенциялды фазада тауып,  ол кәсіпорынның нақты дағдарысы ретінде айқындалмайды. Дағдарыстың айқын сипаттарының жоқтығынанкәсіпорының мұндайжағдайы квазинормалды деп силпатталады,яғни әдетте кәсіпорын басталғанын көрсететін уақытынан сипатталады.
2. Саты: латехтті/ көрінбейтін дағдарыс. Дағдарыстық бұл фазасы енді басталып келе жатқан дағдарыстың асқынуы бойынша ықтималдықтың үлкен шамасымен  сипатталады. Мұндай дағдарыс сатысында кәсіпорын оны стандартты инструменттер көмегімен ықпал етуі қолдану арқылы дағдарыстың осы сатысына белсенді әсер ету алдын – ала айқындау шараларын жүзеге асыру көмегімен болады. Жалпы дағдарыстың осы кезеңінде оны жойюдың потенциясы толығымен пайдаланбайды. Бұл әсерде ең негізгісі ертерек айқындау жүйесіне сүйену керек.
3. Саты:өткір өтуге болатын дағдарыс. Бұл сатыда кәсіпорын дағдарыстың негативті әсер етулерін сезе бастайды. Сонымен бірге  бұл  сатыда кәсіпорынға бағытталған деструктивті ықпал етудің интенсивтілігі үшееді. Ол болса уақыттың тапшылығына, қысымына, тезділігіне/ шешім қабылдаудың тезділігіне алып келеді. Дағдарыстың бұл кезеңінде одан ары пробле малары (дағдарыстан өту факторлары) шешудің әрекет етуші жолдарын табуға талаптар уақыттың тығыздығына байланысты жоғарлайды. Сондай-ақ бұл кезең барлық үлкен күштерді жұмылдыру арқылы дағдарыстан шығу бойынша шаралар мен қолда бар резервтердің таусылуымен сипатталады. Бұл жағдайда жалпы өткір  дағдарыстан шығудың  мүмкіндігі жоғары болады. Тағы да дағдарыстан өтуге талаптар шегіне дейін жоғарлап, аз уақыт аралығында ситуацианы жақсарту үшін  шаралар өзінің нақты қабілеттілігі мен әрекеттілігін көрсету қажет.
4. Саты: өткір өтуге болмайтын дағдарыс. Егер дағдарыс локализациялау жүзеге аспаса, онда кәсіпорын жоюменаяқталатын дағдарыстың процестің соңғы соңғы сатысына көшеді. Бұл сатыдадағдарыстан өту үшін  кәсіпорынға қойылатын талаптар оның потенциялынан әлдеқайда жоғары болады.  Бұл жағдайда кәсіпорынның дағдарыстан шығуы  мүмкін емес болады. өйткені осы кезеңде  нақты әрекеттер болмайды немесе олар потенциалдың төмендігіне байланысты тиімсіз болады және уақыттың күшті қысымымен кәсіпорынға қарсы де структивті ықпал етілердің интенсивтілігі күшееді.