ҚХР-ның дамушы елдермен экономикалық байланысы

ҚХР-ның дамушы елдермен экономикалық байланысы.

Қытай мен Азия, Африка, Латын Америкасы мемлекеттері арасындағы эконмикалық қатынасы сыртқы сауда және көмек салаларына байланысты жүзеге асады. Экономикалық қатынастарда қытайлық ықпалды азшылықтары бар бұл елдерде (бұл ел алдымен Оңтүстік Шығыс Азия елдері) пекин, осы азшылықтардың экспедициялық элементтеріне саяси  тұрғыдан қолдау көрсетуге және олардың кәсіпкерлік  мүмкіншіліктерін Қытайдың көрсетілген елдерде экономикалық және саяси қатысуын және  өзінің эксплуаттарылық кірістерін кеңейту үшін қолдануға ұмтылады.  ҚХР және шетелдік Қытай буржуазиясы бөлігі арасындағы ерекше қатынастар нәтижесінің бірі Қытай экономикалық негізі жоқ және дамушы елдердің экономика үшін орнын толтырмайтын тауарлы және қаржылы аударылымдар болды.

І Дамушы елдермен экономикалық байланыс облысында Қытай басшылығының «теориялық» құрылуы.

 Қытай басшылығы өзінің сыртқы  саяси жаспарларында дамушы елдердің  экономикалық бағынуына маңызды  орын бөледі.  Осы  мақсаттарда  Пекин оларға экономикалық дамуын және сыртқы экономикалық байланыстарының концепциясын байланыстыруға тырысады. Осылай бола тұра «өз көршіне сүйену» деген модификацияланған концепциясы насихатына қытайдың дамушы социалисттік ел рольіне әрекеттенуіне және бұл ерекше характерден шығатын оның дамушы елдермен экономикалық баланысына басты орын беріледі.

Маоизм тар ұлттық көзқарастардан және Қытай  экономикасы үшін социалисттік елдердің интерпоционолдық көмегіне сүйене отрып «өз күшіне сүйену» концепциясында бейнеленген халықаралық еңбектің бөлінуінде қатысуының мақсаттың сәйкестілігін жоққа шығарады.  Бұл концепция Қытайдың экономикалық дамуына үлкен зиян тигізеді.

Әлемдік шаруашылық байланыста ғылыми – техникалық революцияда. Социалисттік экономикалық потенциялының өсуінде және социалисттік  носондар бойынша І дүниежүзылык сүйену 3 шаруашылықпен айналасу. Халықаралық күш салу бәсеңділіктері дамуына елдер үшін, алахронизм болып табылады. Жеткілікті ғылыми техникалық потенциялдары бар және экономикалық құрылу қажеттіліктері үшін сыртқы ресурстарды бірқалыпты жұмылдыруға мұқият елдер, ең бірінші социалисттік елдермен және шетелдермен экономикалық байланыстарды шарты бойынша ұлттық экономикалық деңгейді қазіргі уақыттағы талаптарға сай көтере алады.

Маонистік доктринаның ауқатсыздығы «өз күшіне сүйену» теориясы дамушы елдерге байланыстыра отырып шығады және маонистерді өздері Қытайдың сыртқы экономикалық қатынастары практикасында оның ережелерінен аймақтады.

Қытай «тор» модернизациясы  программасын жүзеге асыру барысында «Батыс монополиясы үшін экономикалық есігін біртіндеп ашады. Қазір Пекин «өз күшіне сүйену»  маонисттік доктринасының  банкротқа ұшырауынынң куәчі болатын, Қытай территориясында аралас кәсіпкерлікер шығаруды ұсынады. Қытайлық өкіл 1974 жылы 1 сәуірде БҰҰ басты Ассемблеясының ҮІ арнайы сессиясында «өз күшіне сүйену» біраз түзетілген баяндамасын берді. Ол сонымен қатар «өз күшіне сүйену» шетелдік кенеттен бас тарту немесе «тұйықтық» дегенді білдірмейді деді. Біз бір – бірінің орнан толтырушылық, бір – біріне пайдалылық және мемлекеттің суверенитеті сыйлау негізіндегі экономикалық және технолгиялық алмасуды, әртүрлі елдердің ұлтты экономикасының дамуына пайдалы  және ажет деп ойлаймын.

Пекин халықаралық экономикалық қатынас практикасында ешқандай сипттары және өнегелері жоқ Қытайдың дамушы елдермен сыртқы экономикалық байланысын қатынастардағы  жаңа үлгі ретінде көрсетуге тырысады.

Қытай баспасы дамушы елдерді Қытай өзінің сыртқы экномикалық және қытай, Азия, Африка, Латын Америкасы елдері мен экономикалық сауда байланыстарын айырықша дамытуда бағыт ұстап отырғандығын  растайды.

Қытай 1962 жылдан кейін халықаралық экономикалық қатынастардың жаңа түрі ретінде көрсететін дамушы елдерге көмек жасайтын бағдарпламаны іске қосты. Пекин оның көзқарастарымен Латын Америкасы, Африка, Азия елдеріне социалисттік мемлекеттердің экономикалық көмектесу тарапына ашық түрде қарама – қарсы қойды. Ол көрсетілген елдерге көмек көрсетуге уәдесін үлкейтті және көмегін алатын елдер сонымен  жаһанды сипат беруге уәдесін үлкейтті және асыруда экономикалық саяси пайда түсіруге тырысады.

Бағдарлама 1964 3 қаңтарда  жылы Африка елдеріне сапар кезінде ҚХР – ң Госсоветінің премьерң Чжоу Эньлай жариялаған «Қытайдың дамушы елдермен экономикалық ынтымақтастығының белгілі сөзсіз көзқараста бұданда толығырақ келбет алды.»

Көрсетілген көзқарастарда Қытай, социалисттік мемлекеттердің эконоикалық ынтымақтастығы практикасына енгізілген ежелері қатарын қайталады. Ең алдымен Совет Одағы дамушы елдермен, яғни социалисттік мемлекеттер жағынан дамушы елдерге келіп көрсету практикасына жаңа кезеңдер енгізілмеді. Бұл  тепе – теңдік принципі, бір – біріне пайдасы, ынтымақтастықтың суверенитетт сыйлау саяси экономикалық және басқа да жеңілдіктер алуан бас тарту – дамушы елдрдің экономикалық тәуелсіздігін нығайту.

Екінші жағынан Қытай арасындағы коммерциялық қатынастарында кездесітін жабдықтаушы мен тапсырыс берушінің арасындағы шаруашылық қатынастардың жәй қалыптарын көзқарастар рөліне үлкен мәселе етіп көрсетті. Бұл жабдықтар  мен материалдарды әлемдік нарық бағасына қою міндеті, специфика және қойылған тауарлардың келіскен шарттарға сәйкес келмеуі жағдайында тапсырыс берушілердіңрекламациясын қанағаттандыру және ұлттық кадрлар дайындауға қатысу.

Қытай әлемдік одаққа, ең алдымен дамушы елдерге өзін дамушы мемлекеттер құрамында көрсетуге табанды түрде ұмтылды. БҰҰ-ның жалпы Ассамбелясының ХХҮІ – сессиясында, Қытайды осы ұйысның мүшесі етіп алғаннан соң 1971 жылы 15 қарасында Қытай делегациясының басшысы Қытайдың дамушы елдер дәрежесін алғысы келетіндігін алғаш ерс ресми пүрде мәлімдеді: Қытай әлі де  экономикалық жағынан артта қалып келеді, бірақ сонымен бірге дамушы ел  болыпта саналады. Қытай Азия, Афика және Латын Америкасының көптеген елдері  сияқты үшінші әлемге  жатадаы: Чилиде өткен 19725  жылы ЭНКТАД – тың 3 сессиясында Қытай делегациясы осыны тағы да дәлелдеп берді. «Қытай, көптеген Азия, Африка, Латын Америкасы елдері вияқты дамушы болып табылады және үшінші әлемге жатады» деп,  Қытайдыв дамушы  елдер қатарына енгізуді талап етті, бірақ мұнысы нәтижесіз болды. Қытай өзінің ядролық қару – жарақ бағдарламасына ұшан – теңіз ресустар жұмсайтын ядролы  держава болып табылады. дамушы елдер әдете экономикалық  көнекке мұқтаж болды  да  капиталды шетелдерге экспортқа шығара алмайды. Қытай осы жөнінде де дамушы елдерден айырмашылығы көрініп тұрады. Дамушы елдің статусын алуға тырысқан Қытай өзінің пайдасын да  көздеп  отырды. Мұндай дәрежені алған соң  Қытайдың халықаралық ұйымдарға міндетті финанстық төлемдері азайып, осы ұйымсдардан өзі  көмек сұрар еді. Дегенмен де Қытай делегациясы дамушы елдердің Қытайға деген сенімпа көзқарасын байқалған болып, бұрыңғысынан да бірбеткейлікпен Қытай мемлекетін дамушы елдер қатарына қлсуды талап етіп отыр. қазір көптеген халықаралық ұйымдарды Қытай өкілдері дамушы елдер отынан сөйлеуге тырысады.

Сыртқы сауда Қытай мен дамушы елдер асарысндағы экономикалық айырбастың жетекші түрі болып қалып отыр.  Бұл жерде Пекин тарапынан көрсетіліп отырған теңсіздік элементтері бар.  Жалпы дамушы елдер мен Қытай арасындағы тауар айналымы 50-60 ж баяу жүрді де тек 70 жылдарда ғана қарқынды дами бастады. 1952-80 жылдарға қарай Қытайдың Азия, Африка, Латын Америкасымен сауда, айналымы сауда – сатыққа Қытай 1964 жылы І млр. доллар, 1973 жылы 3 млрд. долл, 1974 4 млрд. долл, 1978 жылы 6 млрд. долл, 1980 жылы 12 млорд. долл. жетістіктерге  қол жеткізді.

Тауар айналымының жалпы даму тенденциясы жайлы  біраз кемшіліктер де бар, оны былайша түсіндіруге болады. Қытайдың, Азия, Латын Америкасымен тауар айырбастауда мүмкіншілігі шектеулі болуы, кейбір дамушы елдердің Қытаймен арада экономикалық қарым – қатынас жасауына қызықпай, құлықсыз қарауы да  себеп болды. ҚХР – ның 70 жылдар тауар айналымының дамып кетуі Қытайдың саудадағы әріптестерінің көбеюі жәнк әлемдік саудадағы бағаның күрт өсуі салдарынан еді.

Қытайдың дамушы елдерге экспорты 1952-80 жылдарда 32,1 есе өсіт. Социалистік мемлекеттермен сауда айналымына түсуінен және капиталистік елдер нарығына Қытай тауарларының санасыз болып, бәсекеге төліп бере алмағандығынан Пекин өз тауарларын Азия, Африка, Латын Америкасына жіберуге мәжбүр болды. Бұндай нарықтар Қытай өкілін экспорттардың негізгі нарығы болды. Дамушы  елдерге Қытай бүгінде  өзінің бүкіл экспортының шамамен 2/5 есесін жұмсайды. Дамушы елдер нарығы Қытай өкілін импорттайтын негізгі тұтынушылар болып табылады. Дамушы елдер арасындағы  сауданың жағымды болуы арқылы Қытай өзінің алтын қорын көлемді түрде толықтырып отырады, сауда және төлемақы баланстарындағ қиыншылықтарды реттеп, импералистік мемлекеттермен сауда кезінде дефицитке де жол беріп отырады. Осылайша ол дамушы капиталисттік мемлекеттермен сауда – сатықты  кеңейтіп алады; олардың рыногіндегі соңғы аңғы астықты, тыңайтқыш, машиналар мен әскери – құрал жабдықтарды сатып алоады. Дамушы мемлекеттер мен экспорт – импорт операцияларын жүзеге асырған кезде Қытай тек өз пайдасын ғана ойлап отырады. Осылайша, саудадағы теңдік принципі бұзылды, Қытай өзіне пайда әкелетін, басқа дамушы елдерге шығын келтіретін, операцияларды да жүргізіп отырды. Қытай экспорттың құрылымы осы жоғарыда айтылып отырған елдердің сұранысына сәйкес келе бермейді. Ресми түрдегі хабарламалар бойынша, Қытай, Азия, Африка, латын Америкасына ас ұй жабдықтары, спорттық – мәдени тауарлар, велосипед, тігін машинасы, аяқ – киім, тамақ, металл өнімдері, текстилді өнімдер, электр параттары, станок, жеңіл өнеркәсіпке аоналған текстилді машиналар, электротехникалық және энергетикалық құрал – жабдықтар, ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін машиналар, көлік, құрылыс машиналары сияқты тауарларды шығарып отырды. Бұл дегенің Қытайдың әлі дамушы елдер сұранысын қанағаттандыра алмайды дегенді білдіреді. Шындығында да, Қытай экспорты дамушы елдердің сұранысына қажет емес тауар жіберетін болған.  Жалпы алғанда тұтынушы тауарларының үлесіне Қытай экспортының ¾ - і тиіп отырды. Бәсекелесттікке жарамайтын Қытай құрал – жабдықтары Азия, Африка, латын Америкасы елдеріне Қытай тарапынан экономикалық көмек ретінде жөнелтіп отырады. Дамушы  елдерге кететін «жылу және жанармай» группасына Қытайдың 1/10 эскпорты тиесілі болады.

Қытаймен арадағы саяси қарым – қатынастың қиыншылығына қарамастан Азия елдері әлі де оның жетекші әріптестері болып қалып отырады. Бұған бір  жағынан шекаралық жақын болуы себепші болса, екінші  жағынан бір – бірінің рыногін жақсы білуі де әсер етті. Сонымен қатар үлкен рөлді Қытайдың көрші мемлекеттерге жергілікті буржуазия арқылы жүргізген делдалдық операцияларының кеңінен таралуы атқарады. Бұған Азия елдеріндегі ҚХР – дің түрлі компаниялар мен ұйымдардың ішкі сауда белсенділігі, жекелеген сауда, банк  істері және реси, ресми емес тауар айналымдары жатты. 1977 жылы Азия мен Таяу Шығыс елдеріне Қытайдың дамушы елдерге жіберілетін өнімнің 86,8 %-і кетіп отырады.

Қытайдың Азиядағы негізгі әріптестері болып Ганконг, Сингапур, Малайзия, Шри Ланка, Пакистан, Кувейт, Ирак, Сирия, Ливан, Иордания, Иран, НДРИ, Туркия, Бирма, Иноденезия, Филиппина және Тайланд табылады. Үндістанды қоспағанда Оңтүстік Азия және Таяу Шығыс елдерімен бұрыннан тұрақты сауда қарым – қатынасын орнатып келген Қытайдың Оңтүстік Шығыс Азия елдерімен 70 жылдарға дейін байланысы болған жоқ. Мұндай елдерге Филиппина, Малайзия, Сингапур, Индонезия және Тайланд жатты. Дамушы елдермен сауда жасаудың бастапқысында Қытай айырбас жасау әдісін қолданды, ол белгілі бір  тауар партиясын ұсынып, оның орнына бұрын, келісілген тауарды алып отырады. Ереже бойынша тауар айырбастау әлемдік бағамен өлшенеді, алайда Қытай оған қарамастан өз тауарына жеңілдік жасап, өзі де қарсы жақтан  сондай жеңілдік жасап, өзі де қарсы жақтан сондай жеңілдік күтетін. Мұндай келісімдер екі жаққа да тиімді болатын.

 Азия, Африка, Латын Америкасы  елдері Қытаймен сауда жасаған  кезде өз мүдделерін де қорғап, шара қолданады, алайда Қытай  өз өнімдерін экспорттағанда  ғана олармен істес ьолатын  да, импортқа келгенде империалистік  мемлекеттерге сүйенеді. Қытай  дамуша елдерде өз өнімдерін солардың рыногында шығару үшін инфрақұрылымдық жүйе жасап шығарады. Дамушы елдердегі ҚХР – дің тауар жіберуші жүйесі осы елдердегі Қытай экспортының кеңінен таралуына өз септігін тигізеді.

Соңғы жылдары Пекин кейбір дамушы елдерге мұнайдың шикізатын ұсынатын болды, алайда оның құрамында күкірттің көп болуы, тасымалдаудың қиыншылығы мен уақытында жеткізілмеуі салдарынан Қытай әзірше дамушы елдердің рыногында ірі мұнай тасушы ретінде таныла қойған жоқ. Экспорттан түсетін қонақты қарасыны Қытай көрші дамушы елдер территороиясы арқылы әлемдік саудаға заңсыз түрде шығаратын наркотик экспорты арқылы табады. Дамушы елдердің ішкі саудасының сұранысы Пекин тарапынан ескерілмей отырылды. Бұл жағдай, осы аталған елдердің Қытай импортын барынша тарылта түсуінен көрінді. Заң бойынша Қытайдың ішкі сауда ұйымдары көптеген дамушы елдерден бір – екі ғана тауар сатып алумен шектелетін. Оңтүстік Шығыс Азия мен Шри Ланка  елдерінен келетін импорттың негізгі бөлігін табиғи каучук құрайтын. Азиялық баспасөздің пікірінше «Пекин мен Оңтүстік шығыс Азия арасындағы экономикалық қарым – қатынастың өміршеңдігі тап осы стратегиялық тауарға байланысты». Қытайдың көзқарасы бойынша «ОҢтүстік Шығыс Азиямен саудаға түсуі ең алдымен нағыз қажетті материалдар каучук пен қалайына алдына және шетелдік валюта қорын толытырып отыруына қатысты болады.  Оңтүстік – Шығыс Азия тарапынан каучук Қытайға шығарылатын жалғыз жеекші экпорт, ал бұл олардың дефицитін қысқартады.» Малайзия мен Сингапур елдері үшін олардың Қытайға экспортты тек қана каучуктен тұрды. 1971 жылы 99% малайизиялық, 94% сингапуралы каучук Қытайға жөнетілді. Дамушы елдерден келетін импорттың құрылымына шикізат жатады, осы  елдерден келетін импорттың 90 % - ін шикізат өнімі құрайды. Қытайдың дамушы елдерден сатып алатын жанармай, минералды шикізат және метал сияқты тауарларының үлесіне 1/5 бөлік тиеді. Жоғарыда айтылған елдерден әкелінетін импорттың 45 % - ін химиялық тауарлар, тыңайтықшы және каучук құрайды. Өсімдік шикізатының 20 %- нен астамын, машиналар мен құрал – жабдықтардың 1,5% - ін импорттайды. Жалпы  алғанда Қытай импорты дамушы елдерден минерал, каучук және кейбір азық – түлік өнімдерін тасымалдайды. Мыс, мақта  мен каучукке 1973  жылы, 2/3 сатылым жұмсалады. Қытай, Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінен дайын өнімдерді алуадан қашқақтап отырды, бұл елдердің көбі дайын өнімдердің экспортының ірі қорларын иемденген болтын және олар тап осы дайын өнімдерін әлемдік рынокқа, сонымен бірге Қытайға экспортқа шығуға үміттенді. Қытай жүзден аса дамушы елдер мен территориялармен сауда жүзеге асырғанда көбінесе өз мүддесін жоғары қойып, әріптестерін ескермей қояды. Қытай саяси тұрғыдан өзін қызықтырған дамушы елдермен сауданы дамытуға ықыластана келісетін. Контрагенді таңдау кезінде Пекин осы айтылған дәлелдерді қолданады.

Ішкі сауда экспансиясының маңызды элементі болып Гуанчжоу Қытай экспорттық тауарларының жылына екі рет – сәуір – мамыр, қазақ – қараша айларында өткізетін жәрмеңкесі табылады. Алғаш рет ол 1952 жылы күзінде  өтіп, 58 жылы көктемінен бері тұрақты жүргізіліп келеді. Бұл жәрмеңкеде шетелдік әріптестерімен көптеген экспорттық шарт жасалынады. Жәрмеңкеге келуші шетел бизнесмендерінің саны  бірнеше мың адам болады, оның үстіе бұл жерге Азия, Африка, Латын Америкасы  елдерінен арнайы Гуанчжоу жәрмеңкесі экспортқа азық – түлік, минерал, жеңіл  өнеркәсіп өнімері мен машина, құрал – жабдықтардың біраз түрлерін кең көлемде ұсынады. Қытай жағы бұл жәрмеңкеде шетел саудагерлері арасында қызу бәсекелестік тудырып, өзіне пайда келтірер экспорттық келісім – шарттар жасасады. Гаунчжоу жәрмеңкесі Қытайдың дамушы елдермен сауданы дамытуда үлкен рөл атқарады: бұл жерге Қытай өнімдерін аталған елдерге экспорттау жайында көптеген келіміс – шарттар жасалады. Сонымен бірге, Азия, Африка, Латын Америкасына делдалар арқылы Қытай тауарларын экспорттау туралы ірі контрактілер рәсімделеді, Қытай ішкі сауда ұйымы – көптеген дамушы елдердің мемлекеттік компанияларынан жалтарып, жекелеген саудагерлермен істес болады. Қытай сауда ұйымдары өз экспортын кеңейту мақсатында дамушы елдердің саудагерлерін өздеріне қажет емес тауарларды сатып алуға мәжбүрлеген жағдайлар да болған. ҚХР-дің мемлекетік ұйымдары мен солар бақылап отырған шетел фирмалары дамушы елдердегі Қытай экспорттық бағдарламаларына қызмет көрсетіп отырады.     

Оңтүстік – Шығыс  Азиялық Қытайдың экспортық экспорт саясатына қосымша алғы шарттарын сол аймақтағы шетелдік Қытай буржуазиясы мен көп милионды Қытай қауылы құрайды.  Олардың Қытайдың өмір сүру (туралы) қалпына қуумен, сонымен қатар тұтығу құрылымына да еліктеуден, Қытай өнімінің тұтыну тауарларына деген үлкен және тұрақты сұраныстарды тудырады.  Және  осылайша Оңтүстік Шығыс Азия  нарықтарында бұл тауарлардың үнемі өтініе кепілдік береді. Өзімізге белгілейді, Оңтүстік Шығыс Азиядағы Қытай халқы Қытай азшылығында эксплуататорлық элементтердің үлес салмағына байланысты басқа қалған  жергілікті халық  деп салыстырғанда айтарлықтай жоғарғы төлеу қабілетіне ие, және бұл жағдай аймақта  Қытайдың экспорттық өнемдерінің жүзеге асыруда қосымша көріністі ашады. Бұдан басқа, көптеген өзінің тұтынуында «патриоттық» мотив бойынша саналы түрде басқа тауарлардың алдында Қытай тауар өнімдерін жоғары бағалайды.

Шетелдік Қытай буржуазиясы бұл жерде сыртқы сауда да, ішкі сауда да операцияның біраз үлесіне бақылау жисайды. Мәліметтер бойынша, Оңтсүтік – шығыс Азия елдерінде жергілікті Қытай кәсіпкерлері барлық сыртқы сауда операцияларының 40 % - тен 60 % - не дейін жүзеге асырылады. Қытай капиталы әсіресе шаруа қожалықтарындағы ауылшаруашылық өнімдерін экспорттауда  және азық – түлік және дайын өнеркәсіп өнімдерінің жеке және өндірістік тұтынуында, яғни нақ сол экспортты – импортты  операцияларда, Қытай үшін қызығушылық тудыруда белсенді. Саяси және коммерциялық мотив бойынша көптеген жергілікті Қытай экспорттары Қытаймен сауданы дамытуда қызығушылық білдіруде және істің мәнісінде бұрыннан Оңтүстік – Шығыс Азия нарығында Қытайдың сауда  экспонсиясының қаруы болды. Елдегі барлық сауда  сөз жоқ жергілікті Қытайлықтың сауда фирмаларының қолы арқылы өтеді.