Атмосфера ластануы

Атмосфера табиғи жолмен және адамның іс-әрекеті нәтижесінде  ластанады. Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (жерде  бірнеше мың жанартау бар, олардың 500-ден астамы активті түрде), тау  жыныстарының үгітілуіне, шаңды дауылдардың  тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде), теңіз тұздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы  сулы ерітінді тамшыларының қүрғауына, тірі организмдердің іріп-шіру процестеріне байланысты.

Атмосфераны табиғи жолмен ластайтындарға аэропланктондар, яғни әртүрлі аурулар қоздыратын бактериялар, саңырауқұлақ споралары, кейбір өсімдіктердің  тозаңдары жатады. Сонымен қатар  атмосфераны ластайтындар қатарына космос шаң-тозаңын жатқызуға да болады. Космос шаңы атмосферада жанған метеориттер қалдықтарынан пайда  болады. Секундына атмосфера арқылы орасан жылдамдықпен (11-ден 64 км/с дейін) 200 млн-ға жуық метеориттер ауа қабатынан  өтіп отырады, 60-70км биіктікте көбісі жанып үлгереді. Ғалымдар болжамына  сәйкес тәулігіне жер бетіне 108 кішігірім  метеорит түседі. Жерде атмосфера  үлкен космостық жарқыншақтардан  да сақтайды. Жыл сайын жерге 2-5 млн.тонна  космостық шаң түсіп отырады. Табиғи шаң да Жермен жанасқан атмосфераның құрамдық бөлігіне жатады. Ол ауада  қалқып жүретін радиусы 10⁶-10⁵м шамасындағы бөлшектерден тұрады. /7-9/.

Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне  өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы, т.б. жатады. Тек өндірістік кәсіпорындардың  ғана қорғаныш ортаға әсер етін ластауын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар, өнімдер, атмосфераға таралатын  шығарындылар (газ, бу, ауа тозаңы), энергетикалық  шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өріс, жарық, ультракүлгін, лазерлі сәулелер, иондағыш шығарындылар және т.б. Ауаны ластайтын  компоненттердің химиялық құрамы отын-энергетика ресурстарының түріне, өндірісте  қолданылатын шикізатқа, оларды өңдейтін технологияға байланысты келеді. 

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

2.3. Атмосфераны  ластағыштардың құрамы.

Атмосфераға тасталатын 52 Гт әлемдік антропогендік шығарындының 90%-ын көмір қышқыл газы мен су буы  құрайды (бұлар әдетте ластағыштар  қатарына кіргізілмейді). Техногенді шығарындының құрамында бірнеше мыңдаған қосылыстар кездеседі. Бірақ-та олардың ішінде ең көп мөлшерде, яғни тонналап атмосфераға  шығарылатындарға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе), көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксиді, әр түрлі ұшпа көмір сутегілері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутегі, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады. /9-10/

1-кесте

Негізгі ластаушы компоненттердің атмосфераға тасталатын мөлшері.

млн.тонна

Заттектер	Дүние жүзі бойынша		Қазақстан
	Тұрақты көздер	Көлік	Тұрақты көздер	Көлік
Қатты бөлшектер	57	80	6,4	3,7
Көміртек оксиді	177	200	7,6	10,1
Күкірт оксиді	99	0,7	9,2	-
Азот оксиді	68	20	3,0	1,1
Көмір сутектері	4	50	0,2	2,0

 

 

Бензинді мұнайды айдау  арқылы алғанда да күкірттің біраз  мөлшері ауаға тасталады. Мұнай  мен көмірге қарағанда табиғи газда күкірт болмайды. Осы тұрғыдан қарағанда газ экологиялық таза отын болып саналады.  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

 

2.4. Ауаның стацоинарлы  көздерден шыққан заттармен ластануы.

Ластанған ауа адамдардың ішкі мүшелеріне өтіп, денсаулыққа  зиянын тигізеді, ал улы заттар денені улайды.

Өнеркәсіп пен көлік мекемелерінің  ауаға шығаратын ластаушы заттарының 31,9 пайызы иісті газ, 27 пайызы күкіртті газ, 1,1 пайызы азот тотығы, 28,3 пайызы қалқып жүретін қатты түйіршіктер.

Өнеркәсіп салалары ішінен ауаны ластаушылар қатарына жылу электростанциялары, қара және түсті  металлургия, мұнай өңдеу мен  мұнай – химия өнеркәсібі мен  құрылыс материалдар өндіру кәсіпорындары  жатады.

2- кесте.

Өндірістің нешізгі  салаларының ауаға шығаратын  ластаушы заттардың үлес салмағы

Негізгі өндіріс салалары	Шаң-тозаң	Күкіртті газ	Көміртек тотығы	Азот тотығы	Көмірсутек	Жалпы үлес салмағы
Жылу электр станциялары	39	38	-	-	-	29,0
Құрылыс материалдарын өндіру	25	-	-	-	-	8,1
Қара металлургия	10	16	43	23	3	24,0
Түсті металлургия	16	22	-	-	-	10,5
Мұнай өңдеу, мұнай-химия  өндірісі	-	3	13	-	82	15,5
Химия өнеркәсібі	-	-	-	12	-	1,3

 

 

Автопарктің облыс бойынша  саны 2009 жылы 36214 бірліктен 2010 жылы 45278 бірлікке дейін өсті.

Автотранспорттан  шыққан улы қалдықтар:

- 2009 жыл – 75,5%

- 2010жыл – 71,6%

- 2011 жыл – 60,8%  

 

 

  

 

 

  

 

 

 

3-кесте

Қызылорда облысы бойынша стационарлы көздерден  бөлінетін зиянды заттар туралы мәлімет.

Көрсеткіштер	2009ж	2010ж
1. Зерттелген мекемелер  саны	48	37
2. Ластаушы көздер	1578	682
3. Зиянды заттар мөлшері  мың.тонна	182	153

 

 

4-кесте

Қызылорда қаласында  атмосфераны ластайтын зиянды заттардың  ингредиенттер бойынша мәліметтері

Зиянды заттардың құрамы	2009ж	2010ж	Ауытқуы + -
Қатты заттар	31,8	24,1	-7,1
Газ тәрізді сұйықтар	32,1	31,3	-0,8
Күкірт оксиді	7,4	5,7	-1,7
Көміртек оксиді	16,7	17,7	+1,0
Азот оксиді	2,8	2,2	-0,6

 

 

Қызылорда қаласында  атмосфераны ластайтын зиянды заттардың  мәліметтері

Мұнай өңдейтін және жасанды  жібек шығаратын кәсіпорындар сутек  қалдықтарын ауаға шығарады; химия  кәсіпорындары азот тотығын бөледі; құрылыс материалдарын шығаратын  кәсіпорындардың шаңы мен тозаңында, газдарында кальций тотығы, топырақтағы  алюминий тотығы, кремназем (кремнийдің оттекпен қосындысы), магний, темір, көмір, гипс, асбест, әк, тағы басқа заттардың  қалдықтары бар. Құрылыс материалдарын  шығару технологиясында шикізатта  қазу, тасу, ұнтақтау, елеу, араластыру, нығыздау, кептіру, күйдіру сияқты жұмыстар кіреді. Осы жұмыстарды жүргізгенде  сол маңайға шаң-тозаң, күл, бу, түтін  т.б. ластаушы заттар бөлетіні белгілі.

Сусымалы және ұнтақталған  заттармен жұмыс істегенде шаң-тозаңды  басу өте қиынға түседі. Мысалы, цемент шығаратын зауыттар, әсіресе күйдіру  және ұнтақтау цехтары, әк пен цемент шығаратын зауыттар, әсіресе күйдіру  және ұнтақтау цехтары, әк пен цемент тозаңын көп шығаратын, сол маңайдағы  өсімдіктерді күйдіріп жібереді. Зауыттан 2 км қашықтықта 1 куб метр ауада 20 мг тозаң болады, ал санитарлық норма  бойынша ол 0,15 мг аспауы керек. Асфальт  шығаратын зауыттардың шаң мен  түтіні көп болғандықтан оларды қаладан  тыс жерлерге салу көзделген. 

 

 

  

 

2.5. Ауаның қозғалмалы  көздерден шыққан заттармен ластануы.

Ауаны ластаушылардың ішінде автомашиналардың алатын орны ерекше. Жыл сайын олар 280 млн тонна  шамасында көміртек тотығын, 56 млн  тонна көмірсутек, 28 млн тонна  азот тотығын ауаға қосады. Бұл  газдар құрамында 200-ден астам өте  күрделі заттар қосындылары бар. Олардың ішінде зиянсыздары –  азот, оттек, сутек, судың булары, зияндылары – көміртек, азот тотығы, этилен, бензол, этан, метан, толуол, бенз(а) пирен, күйе, күкіртті түтін т,б, /11-12/

Автомашиналардан бөлінген қалдық газдардың 75 пайызы көміртек тотығынан, 15 пайызы көмірсутектен, 7 пайызы азот тотығынан тұрады. Автомашина қозғағышы 1 тонна бензинді жаққанда 12,3кг, 1 тонна  дизель отынын жаққанда – 24,5 азот тотығы бөлінеді.

Құрылыс жұмыстарын жүргізгенде  де ауа көп ластанады. Ірге тас  қалау, су қоймаларын салу үшін топырақтың үстіңгі қыртысын алғанда, құрылыс  салу, бояу, сылақ жұмыстарында айнала шаң-тозаң, иіс болып, қалдықтар үйіліп жатады. Құрылыста қолданылатын полимерлі  материалдар мен шайырлардың  ішінде уыттылары да бар. Сондықтан  да ауаға формальдегид, фенол, шайыр  бөлетін фенолформальдегидтер мен  шайырларды пайдалануға тыйым салынған.

Коммуналды – тұрмыстық  қызмет орындары да от жаққанда, пәтер  үйлерде пеш жағып жылытқанда ауаны ластайды. Қалдықтарды мезгілінде жинап, тасып, белгілі бір орынға дұрыстап үймей қоршаған ортаны да ластап жатады. 

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

 

2.6. Ластанған ауаның  зиянды әсері

Ауаны ластаушы заттар негізінен  жер бетінен санағанда 3км биіктікке  дейінгі аралықта жиналады. Төменгі  қабаттағы ауаның жылынып жоғары көтерілуіне байланысты мөлшері 4-10 мкм аралығындағы шаң-тозаң мен  газдар 1км-ге көтеріліп жан-жаққа  жүздеген км қашықтыққа тарайды. Онан ірілері 300-500 метрге көтеріліп, ешқайда  жылжымай, ауа салқындаған кезде  қайта түседі. Мысалы, Лондонда 1 квадрат  км жерге жылына 390 тонна, Нью-Иоркте 300, Париж бен Чикагода-260, Алматыда125 тонна шаң-тозаң түседі. /9-12/

Дүниежүзі денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) мәліметтері бойынша  дамыған елдердің 20 пайызға жуық халқы түрлі аллергиялық (тұмаудан бастап тыныс демікпесіне дейін) аурулармен сырқаттануы ауаның ластануымен  байланысты көрінеді. Ауадағы шаң-тозаңның көп болуы өкпе ауруына себепші  болады.

Ауаны негігі ластаушылар  қатарында көміртек тотығы, көмірсутек, күкүртті газ, азот тотығы, шаң-тозаң, күйе мен күл айтылған болатын. Қоршаған ортаға аса қауіпті автомашиналардан ауаға қосылатын көміртек тотығы, халық оны иісті газ деп  те атайды. Бұл газ адамдардың және жылы қанды жануарлардың қанындағы  гемоглабинмен (қанның ішіндегі бояушы қызыл зат) қосылып, дененің оттекті  пайдалануына кедергі жасап оттек  тапшылығына, дененің әлсіреуіне түрлі  ауруларға төтеп бере алмайтын халге, оттекпен нитрит топырақтан ауаға қосылған адамдар өкпе ауруына шалдығып, витамин  алмасуы бұзылады. Нитрит емшек сүтімен  балаға өтсе, олардың тынысы тарылып, ұйқысы бұзылып, денесі көгеріп кетеді.

Отын жаққанда, өрт болғанда, адамдардың іс-әрекетінен ауа көмір  қышқыл газы өте көп қосылады. Осының нәтижесінде соңғы 100 жылда ауадағы  көмір қышқыл газы 11-13 пайызға өсті. Бұл газдың адамға әсері жүрек  соғу мен демалу жылдамдап, бас ауырып, құлақ шуылдап, қан қысымы көтеріліп, тамыр соғуы азаяды. Газ тым  көп болса кісі есінен де танып  қалады. /9-12/

Ластанған ауаның өсімдіктер мен жануарларға да зияны көп. Мысалы, ауада фтор көп болса жануарлардың тістері тез қажалып, бал аралары  өліп қалады. Мышьяк көбейсе құлындардың  аяғы ісіп, сал ауруына шалдығады.

Хлорлы сутек немесе Т73 қышқылы – металды өңдегенде  қолданылады. Дымқыл ауада тұман  пайда болып, жоғарғы дем алыс жолдарына әсер етеді.

Уран – радиоактивті элемент, атом электр станцияларында, шыны және фосфор өндірістерінде қолданылады. Сәулелену  ауруына ұшыратады, бүйрекке зиянды.  

 

 

 

2.7. Эксперименттік  бөлім 

 

Жұмыстың эксперименттік бөлігі газоанализаторда жүргізіледі. Универсалды газоанализатор МЕГАКОН 10К 300-ден астам улы газдар мен  олардың буын анықтауға арналған. Бұл приборда 10 компонентке дейін  анықтауға болады. Соның ішінде СО, СО2(О2), NО, NО2, SО2, СS, N2Н4, көмірсутектерді, спирттерді, күрделі эфирлерді, альдегидтерді  т.б. заттарды анықтауға болады. Конструкциясында универсалды фотоакустикалық датчик және оптикалық тарамдар орналасқан Әсер ету принципі газды кампоненттің оптикалық сүзгінің инфрақызыл спектрін таңдамалы сіңіруге негізделген.

/ 1- сурет Газоанализатор  түрлері /

Газоанализаторлар үш топқа бөлінеді.

1. Қосымша химиялық реакциясы бар физикалық анализ әдісіне негізделген приборлар. Бұл газоанализатор арқылы газды қоспаның көлемі мен қысымының згерісін анықтайды.
2. Қосымша термохимиялық, электрохимиялық, фотоколорметрлік, хроматографиялық әдістері бар физикалық анализ әдісіне негізделген приборлар.
3. Таза физикалық анализ әдістеріне негізделген приборлар.

Атмосфералық ауа –  қоршаған ортаның негізгі компоненттерінің бірі болып табылады. Оның жағдайы  аймақтық және ауқымды климаттық  жүйеге айтарлықтай әсер етеді. Қызылорда  облысы бойынша ауа бассейніне стационарлы  көздерден 41 мың тонн, ал автокөліктерден  – 64,4 мың тонна ластаушы заттар бөлініп  шыққан 

 

 

 

2010 жыл 

 

 

  

 

Диаграммада көрсетілгендей стацоинарлы көздерден бөлінетін  заттардың негізгі көлемі мұнай  өндіру өнеркәсібінде басымдыққа ие.

Облысымызда табиғи және мұнайға  ілеспе газдарды кешенді және тиімді пайдаланып Арысқұм ойтпатының Оңтүстік Торғай иінінде экологиялық жағдайды жақсарту және тұрғындар мен жылу көздерін Қызылордада газбен қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 26.02.01ж. №281 және 29.08.01ж №1121 санды қаулылары қабылданды. Осы  қаулыға сәйкес «Қызылорда қаласындағы  жылу көздерін ілеспе газдарға көшіру»  құны 7,48 млрд.теңге болатын жобасы жасалып, жылу турбинасы іске қосылғаннан  кейін, Қызылорда жылу орталығынан  бөлінетін қалдықтардың көлемі жылына 415 тоннаға азайды.