Емдік дене тәрбиесі

Емдік дене тәрбиесі (ЕДТ) деп, дене тәрбиесі құралдарын адамның тез және толық сауығып кетуі үшін қолданылуын айтамыз. Емдік дене тәрбиесі-қазіргі медицинаның жаңа аумағы. Ол өзінің ғылыми негізделуін соңғы уақытта кеңес ғалымдарының еңбегі арқасында алды. Алайда ЕДТ ғылым ретінде оның емдеуге қозғалыстың әсері ертеректе белгілі болмады деген сөз емес.

 Қозғалыс пен дене жаттьнулары емдік мақсатта б.ғ. дейінгі ІІ-ІІІ мыңжылдықта ежелгі араб елдерінің, Греция, Үнді, Қытай елдерінің ежелгі халық медицинасында қолданылып келген. Ежелгі Грециада осындай медициналық гимнастика қалыптасты. Оның дамуы "медицина атасы" Гиппократтың атымен тығыз байланысты (б.ғ. дейінгі 410-375 ж.ж.).

 Өткен халықтардың  жинақтаған, отандық және шетелдік  ғалымдардың үздіктерін іріктеп, кеңес медицинасы өзінің өмір сүрген алғашқы жылдарынан бастап-ақ елімізде ЕДТ дамуына белсенді атсалысты. 1922-1924 ж.ж. бастап ЕДТ КСРО-дағы санаториялар мен курорттардың тәжірибесіне енгізілді, көптеген ауруханалар мен емханаларда бөлімдер мен кабинеттер ашылды. 1926 ж. Мәскеу Дене тәрбиесі институтында елімізде тұңғыш рет емдік дене тәрбиесі кафедрасы ашылды, оны осы ауқымдағы медицина ілімінің ғалымы И.М.Саркизов-Серазини басқарды. Дене жаттығуларын түрлі ауруларды емдеуге қолдану үшін әдістемелер жасалып, ендірілді, емдік дене жаттығуларының кешендері құрылып, жұмыс жасап жатыр. 1929 ж. Бастап бірінші отандық басылым "Емдік дене тәрбиесі" Н.А.Семашконың алғы сөзімен жарық көрді (авторлары Б.Я.Шимшелевич, В.Н.Мошков, Р.Т.Никитин).

 ЕДТ Ұлы Отан соғысы  жылдарында жаралы жауынгерлердің  әскери қабілетін қалпына келтіру  әдісі ретінде маңызды рөл атқарды. Бұған ЕДТ бейбіт өмірдегі жарақатты емдеуде жинақтаған білім мен тәжірибелер, сонымен бірге кеңестік дәрігерлер-Е.Ф.Древинг, В.К.Добровольскийдің жұмыстары жәрдемдесті. ЕДТ барлық әскери госпитальдарға ендіріліп, қиын сынақтан мүдірмей өтті. Дене жаттығуларын мақсатты бағыт көмегімен қолдану көптеген жаралы жауынгерлерге халық шаруашылығы өндірісіңде еңбек ету қабілетін қайта оралтты, мындаған сарбаздар қайта қатарға қосылды.

 Қазіргі кезде ЕДТ  жарақат пен науқастанудан кейін  жоғалған қызметті қалпына келтіру  құралы ретінде кеңінен қолданынады.

 Дене жаттығуларының  сырқаттың және сауығып келе  жатқан адамның әлсіреген ағзасына  дұрыс әсері немен түсіндіріледі? Бұл сұрақ дәрігерлерді Гиппократ заманынан бері қызықтырып келеді. Сол кездің өзінде белсенді қозғалыс физиологиялық процестерді жүйелеу әдісі ретінде карастырылады. Бұл жағдай біздің заманымызда да қолдау тапқан. Дене жаттығуларының жұйелеу әсері сау адамға болсын, ауру адамға болсын ОЖЖ арқылы өтеді, ол барлық ағзаның жарақаттанған ұлпалары мен жоғалтқан қызметін қалпына келтіруді басқарады.

 ЕДТ және қан айналым. Жүрек-тамыр жүйесі дене жаттығуларына  барынша дәл және анық жауап  береді. Қанайналым жақсарса, зат  алмасу жақсарады, қоректің өміршең  жасушаларға енуі жеделдейді, барлық ұлпаларға оның ішінде сауығу аумағына қажетті қоректік заттар мен оттегі ағыны ұлғаяды.

 Тамырлар бойындағы  қан қозғалысына жүрек бұлшық етінің жиырылуы, артериалды тамырлардың тонусы, ұлпа ішілік зат алмасу мен қосымша қан айналым құрылымдарының белсенділігі әсер етеді. Бұл әсерлердің алғашқылары оқушыларға адам анатомиясы курсы бойынша мектептен таныс. Қосымша қан айналым құрылымына кеңірек тоқталамыз, өйткені олар ЕДТ тәжірибесінде барынша кең қолданынады.

 Тамыр гемодинамикасы-дене  жаттығуларының қан айналымына  өте айқын әсер ететін қан  айналым бөлігі. Артериалды және  майда кан тамырларын өз жолымен ағып өткен қан миокард жиырылуынан құрылған тамырлара өз жылдамдығын азайтады. Ұзақ уақыт төсекке таңылған науқастарда қан ағымы өте нашар. Ұзақ уақыт тұрып қалу нәтижесінде қабыну процестері мен басқа да асқынулар орын алады. Дене жаттығулары көбінесе тамырдағы қан ағысын жылдамдатуға жәрдемдеседі. Тамырдағы кан ағысын белсенді етуге тамырдағы гравитациялық әсерлер, "бұлшықет қысымы", кеуде қуысының сорғыштық қызметі, "бөксе тығыздығы" ықпал етеді.

 Тамырдағы гравитациялық  әсерлерді қарапайым тәжірибелермен  дәлелдеу оңай: бір қолды жоғары көтеріп, екі қолды төмен түсіріңіз, екі қолды да сәл сілкіп, осы қалыпта 10-15с. ұстаңыз. Енді қолдарыңызды алдыңызға қойып салыстырыңыз: жоғары көтерілген қол сұрланып, кансызданып қалған, келесі төмен түсірілгені алқызылданып, қаны толып тұр. Бұл құбылыстың түсіндірмесі қарапайым: қан өз салмағының әсерінен жоғарғы қолдан ағып төменгісінің тамырларын толықтырады. Қолдардың орнын ауыстырсаңыз, олардың қантолығуы да өзгереді. Осы гравитациялық әсер ЕДТ-де түрлі себептермен ұзақ уақытқа төсектік тыныштық тәртібі белгіленіп, өздігінен белсенді қимыл жасай алмайтын ауруларға кеңінен қолданылады. Бұндай ауруларға арналған дене жаттығулары кешенінде белсенді аяқ-қол көтеру қимылдары мен катар бәсең (медицина қызметкерінің, басқа аурудың көмегімен суда, өзі бір затка тіреліп жаттығу) жаттығулар да бар. Әсіресе адам тамырындағы күшті гравитациялық әсер ұзақ уақыт жатқан соң, бірден тұрғанда қан өз салмағы әсерінен дененің төменгі бөлігіне ағып, ми қансызданады да, талып қалу каупіне ұшырайды ("гравитациялық естен тануды караңыз"). Сол сияқты гравитациялық әсерді алға катты иілгенде байқауға болады, яғни бұл жағдайда бас миы тамырлары қанға толады. Кейде ойланбай орындалған "йога гимнастикасы" сияқты жаттығулар осындай нәтижеге ұшыратады.

 Бұлшықет қысымын ырғақты бұлшықет жиырылуының қан ағымын жылдамдатуға әсерін айтамыз. Барлық бұлшықет жиырылуы тамыр бұлшықеттерінің жанындағы сүйекке қысылуымен және нығыздануымен бейнеленеді. Бұндай қысылуға негізінен тамыр бөліктері мәжбүр болады және нәтижесінде көптеген бұлшықет жиырылып қан тамыр бойымен жүрек тұсына сығынады (қанның кері ағуына тамыр ішілік клапандар кедергі келтіреді, яғни олар біздің денеміздегі қан тіреуін ұстап тұрады, оның гравитациялық ағымының алдын алады). Бұлшықеттің қызу іскерлігі мен босаңсуын дүркін кездестіру қанды тамыр бойымен итереді. Бұлшықет қысымының бұл ықпалы өте өміршең, сондықтан дене жаттығулары орындалуы мен кешенін дұрыс құрудың бірі үлкен бұлшықет топтарын тығыздау мен босаңсытуды кезектестіру болып табылады. Дәл осы ықпалға ырғақты гимнастиканың сауықтыру әсері негізделген. Осыдан бірнеше тәжірибелік кеңестер келіп шығады. Поезды, автобусты күтіп тұрып, тұрмау керек, жүру керек. Жүру-біздің шымырлығымызды жиырылу мен босаңсытуды ырғақты кезектесудің табиғи әдістерінің бірі болып табылады және келесі кеңес: ұзақ уақыт белсенді тұрудан соң (мәжбұр етілген қалып, жүкті көтеру, қарсыласынды тіреу), бірнеше күшті жаттығуларды барынша жиі, бұлшық еттерді босаңсытып, күрделендіріп орындаған дұрыс.

 Кеуде қуысының сорғыштық  касиеті-тамыр қан ағымын жылдамдатқыштықтың бірі, яғни біздің әрбір тыныс алуымыз кеуде жасушаларының барынша кеңеюіне өкеледі, ал ол ондағы ауа қысымын атмосфераға карағанда бәсеңдетеді. Нәтижесінде өкпелер ауаны сорып, кеуде тұсынан жүрек тұсына қарай кең тамырлармен қан жүреді. Кеуде қуысының сорғыштық қызметінің әсері қосымша тамыр қан айналымы құрылғысы, яғни "кеуде қысымы" деп аталатын келесі қимылмен жұптасқанда барынша жақсы сезіледі. Бұл құрылымның маңызы дем алуда түсірілетін диафрагма, әрі онымен бірге сығылатын қабырға белдеуінің алдыңғы ендігі ішкі органдарды қысып, тығыздайтынымен түсіндіреледі. Бұл күшті бұлшық еттерді тығыздаушы қызметі ең алдымен кеуде белдеуінің тамырларына, жоғары және төменгі тамырларға жайылады және қан солардың бойымен жүрек тұсына сығылады. Кеуде қуысының және "кеуде қысымының" сорғыштық қызметінің әсері ЕДТ-де өте кең пайдаланылады. Ауруларға терең және сирек демалу ұсынылады, оның есебінен жүрек жұмысы жеңілдейді, яғни жұмыстың осы бөлігі қан айналымның қосымша құрылымдарын өзіне жүктейді. Дене жаттығуларын медицинада ауру адамның қимылсыз ағзасына әсер етуі үшін күресетін тиімді құрал ретінде бағалайтыны негізсіз емес.

 Қорытынды жасайық: гемодинамикаға  дене жаттығуларының емдік әсері  сүрек-тамыр жүйесінің қызметін  басқаруымен, сонымен бірге тамыр  қан айналымының қосымша құрылымын  белсенді ететінімен түсіндіріледі.

 Жарақат алғандағы  ЕДТ-басқа мысалды қарастырайық-дене жаттығуларының зақымданған ұлпаларға емдік әсері зақымданғанда жарақаттанған орын сау ұлпалардан бірнеше қабатпен ерекшеленіп тұрады, яғни сонда ұлпа мен жасуша деңгейінде көптеген өзгерістерге ұшырайды. Яғни жеткілікті дәрежеде жара айналасында жара некрозының (өлмелі жасушалар) қабаты пайда болады, әрі қарай молекулалардың шайқалу аумағы, одан соң реактивті аймақ, содан кейін процесс жүреді. Бұл үрдістің белсенділігі жара бетіндегі қанайналым аумағымен тығыз байланысты: жылдамдатылған қан айналымда зақымдалған ұлпалардың жазылу үрдісі тез жүреді.

 ЕДТ құралдарын жарақат  пен зақымдануларда пайдалану  дененің зақымдалған бөлігінің  жазылуын тездетуге біріншіден, ал екіншіден жараланған дене бөлігінің немесе ағзалардың қызметін қалпына келтіруге бағытталған.

 Бұл тапсырмалардың  біріншісі, яғни дененің жарақаттанған бөлігін жазу-белгілі бір деңгейде аурудың көңіл-күйіне, оның тез және толық жазылып кететініне байланысты болып табылады. Бұл жердегі дене жаттығуларының маңызы релі біріншіден, ЕДТ-мен айналысу барлық ағзаның сауығуына, ауру адамның өмірлік тонусын көтеруге жәрдемдесетінімен, екіншіден, қимылды дер көзінде қолдану тыртықтар мен ұлпалардың жабысып кдлуынан сақтандыратынымен түсіндіріледі. Әскери госпитальдер тәжірибесі ЕДТ тиімді қолданғанда жұмсақ ұлпалардың жазылуы мен сүйек бөліктерінің бірігіп кетуі жылдамдайтынын көрсетеді.

 Екінші тапсырманың-қызмет  қимылдарын қалпына келтіру шешімі  -көбінесе жүйелі айналысуға байланысты. Дене жаттығуларын емнің алғашқы көзінде көп дүркін қайталау шымырлық атрофиясының жарақаттанған бұлшықеттердің қайта асқынуының алдын алады, әрі буын иілгіштігін, буын бөліктерінің толық қозғалғыштығын қамтамасыз етеді. Аурудың белсенділігі, тиянақтылығы, табандылығы-дұрыс емделудің ажырамас бөлігі. А.Марьесевтің үлгісін еске түсіріндер, оның темірдей ерік-жігерін, протезді пайдаланудағы төзімділігі оған дейін естілмеген кереметтей көрінуде.

 ЕДТ ішкі аурулар  емханасында да кең қолданылады: ішкі тыныс алу қызметін қайта  қалпына келтіру және дамыту  үшін, зат алмасуды реттеуде (семіздікте, арықтықта, қант диабеті, т.б.), сал  ауруына, контрактурада, атрофияда, т.б. көптеген жағдайларда қолданылады. Әсіресе ЕДТ құралдары басқа  емдік кешендермен біріктірілгенде әсерлі болады, мысалы түрлі физиотерапиялық процедураларда (ванна, массаж т.б.).