Жоғары жиіліктегі тербелістердің ағза ұлпаларына әсерінің физикалық негіздері

Жоғары жиіліктегі тербелістердің ағза ұлпаларына әсерінің         физикалық негіздері. 
 
Жоғары жиіліктегі тербелістердің емдік әсерінің кез келген тетігінің (механизмінің) негізіне олардың ағза ұлпаларын құрайтын заттардың электрлік зарядталған бөлшектерге (электрондар, атомдар мен и молекулалар) тигізетін бірінші әрекеті жатады. Жоғары жиіліктегі тербелістердің әсерін тиімділігі жағынан негізгі екі топқа - жылулық эффект және арнайы эффект деп бөледі.Жоғары жиілік тербелістерінің әсерінен алынған эффект, басқа әдістермен алынған эффекттен (грелкадан, орап жылытудан , инфрақызыл сәуледен ,жарық түсіруден т.б) айырмашылығы бар. Ұлпаны жоғары жиіліктегі токпен және жоғары жиіліктегі өрістермен қыздыру денеге берілген жылудың есебінен емес дене ішінде орналасқан ұлпалар мен ағзалардан тікелей бөлінетін жылу әрекетінен болады. Мұндай қыздыру тері қабатының және тері асты май жасушаларының жылу оқшаулау әрекетін, қан айналымы жүйесінің жылу реттегіш әрекетін (дене бетінен дененің терең қабатына жылу берілуін көп әлсірететін) әрекетін көп төмендетеді., Жоғары жиіліктегі тербелістердің әсерінен бөлінетін жылудың ерекшелігі , белгілі бір мүшелер мен ұлпаларда бөлінетін жылу тербелістің параметрлеріне тәуелді болады, ,ең алдымен жиілігіне тәуелді.Одан кейін ұлпалардың электрлік қасиеттеріне тәуелді. Сондықтан ,тербелістің қажетті жиілігін таңдап алу арқылы белгілі бір ұлпаларда жылудың басым бөлінетін «термоселективті » әрекетін қамтамасыз етуге болады. 
 
2. Диатермия 
 
Диатермия — XXғасырдың басында медициналық практикаға енгізілген жоғары жиілік терапиясының алғашқы әдістерінің бірі. Диатермия мағынасы- денені қыздыру дене бетіне қойылған металл электродтар арасында өтетін, жиілігі (1,5—2 МГц) болатын жоғары жиіліктегі токпен ұлпаларды қыздыру. Диатермияда используют металлические электроды, формасы мен өлшемі дененің қыздырылатын бөлігіне сәйкес келетіндей болатын металл электродтарды таңдап алады. Ең көп тарағаны пластинкалық электродтар,оларды қалыңдығы 0,5—1 мм болып келетін арнайы өңдеуден өткізіліп, қорғасыннан жэасалған электрод көп қолданылады. Электродтарды дененің қыздырылатын бөлігі электродтардың арасында болатындай етіп бір-біріне қарама- қарсы (көлденең ) орналастырады. Пластинкалық электродтардан басқа қол шынтақтары үшін қуыс болып келетін тот баспайтын болаттан жасалған , қынап үшін әр түрлі өлшемдегі жұмыртқа тәрізді электродтар пайдаланылады. т.б для кистей рук, яйцевидные разных размеров —, , (изогнутые под тупым углом — для простаты и т.д ). Қол мен аяққа әсер ету үшін 10% тұз қышқылының ерітіндісіне толтырылған пластмассадан жасалған ыдысшалар қолданылады.  
 
3. Электрохирургия 
 
Жоғары жиіліктегі токтың әсерінен ұлпаларда бөлінетінжылуапевтік мақсатта ғана немесебұзу сияқты мақсаттарда жылуды қолдануға болады. Электрохирургияға қажетті жоғары интенсивті жылудың әсер етуге қажетті жерде құралуы обеспечивается применением активного белсенді электродты пайдалану арқылы қамтамасыз етіледі. Мұндай электродтың беткі қабат ауданы екінші (бәсең) электродтан мыңдаған ,тіпті он мыңдаған есе кіші (мұндай әдісті так монополярлық әдістеме деп атайды) болады.Соған сәйкес белсенді . электродтың денеге жанасқан жерінде ток тығыздығы көбейіп токтың қажетті әрекет эффекетісіне негіз болады. қамтамасыз етеді. Электрохирургиның негізгі екі түрі белгілі: ұлпаларды біріктіру үшін (пісіру) — электрокоагуляция және ұлпаны тілу — электротомия.Электрокоагуляция папиллді, (бородавок), грануляцияны алып тастау үшін, стоматологияда тіс нервісін (өлтіру) жою үшін косметикада т.б жағдайларда қолданылады.е и других случаях. Электрокоагуляцияның маңызды қолданылатын жері операциялар кезінде қан кетуді тоқтату.  
 
 
4. Дарсонвализация және тональ үсті жиіліктегі ток терапиясы  
 
Дарсонвализация жоғары жиілік терапиясының ең бірінші әдісі болып есептеледі. Өткен ғасыр алдындағы ғасырдың соңында , француз дәрігері ,әрі физик д'Арсонваль ұсынған .(және әдіс атауы да сондықтан берілген). Д'Арсонваль емдеу мақсатында адам ағзасына электромагниттік тербелістермен әсер етуді пайдалануды ұсынды. Сол кездегі ұшқындық генератордың көмегімен алынған жиілік 200—500 кГц шамасында болды. д'Арсонваль пайдаланған тербелістер тез сөнетін сипатта болды және жеке –жеке сериялармен олалардың арасындағы үзілістермен белгілі болды. Осының салдарынан Дарсонвализация кезінде тербелістердің орташа қуаты көп төмен , ағза ұлпаларындағы жылу эффектісі толығымен жоқ болып шықты.Алғашқы тербелістердің әр серияларының кернеуі жеткілікті жоғары болды .Негізгі физиологиялық әрекеті осыған негізделді.Д'Арсонваль жалпы және жергілікті әсер ететін әдістерді ұсынды .Бұлардың айырмашылығы жүргізу техникасында ғана болды. Қазіргі кезде дарсонвализация жоғары жиіліктің импульстік режимдегі әрекет ету әдісі деп қарастырылады. Жалпы және жергілікті әрекет ету , ағзаға әр түрлі физиологиялық әсер механизмі бар жеке әдістер деп есептеледі. Берілген жиілікте жұмыс жасайтын, импульстік-модулирленген жоғары кернеу түзетін әдіс болып табылады. Жалпы әсер етуде пациент үлкен катушка ішіне орналастырылады (соленоидтың). Ол генератордың тербелмелі контурына қосылады. Катушка орамдары бойынша өтетін ток катушка ішінде максималь индукция 1—2 мТесла болатын жоғары жиіліктегі магнит өрісін туғызады. Пациент денесімен катушка орамдары арасында болатын сиымдылық байланыстардың есебінен жалпы дарсонвализация кезінде пациент электромагниттік өріс әсері (поле индукция өрісі ) жағдайында болады.Мұндай өріс , соленоидта жоғары жиіліктегі токтан пайда болады. Ток пен өріс формасына сәйкес поле имеет импульстік сыйпатқа ие болады.ный характер. Каких-либо ощущений при проведении процедуры общей Жалпы дарсонвализация кезінде ауру бөтен әсерлерді сезбейтіндей күйде болады. Жергілікті При местной дарсонвализация кезінде ауа толтырылған шыны электродқа жоғары жиіліктегі тербелістердің ең жоғары кернеуі 20—30 кВ-қа дейін болатын импульстер беріледі. Мұндай жоғары кернеу жоғарылатқыш трансформатордың көмегімен алынады. Процедура жүргізу барысында электрод әсер берілетін дене бетінде орын ауыстырады немесе (кілегейлі қабықты қуыстарда,мысалы ректальдық электродты қолданғанда ) қозғалмайтын етіп бекітіледі.Электрод түбі мен аурудың денесі арасында мынадай тізбектік әрекеттер жүреді:Электродтың иондалған газы мен оның шыны қабырғасының сиымдылынан электрод пен тері бетінде (немесе клегейлі қабықта ) «тыныш» немесе әлсіз ұшқын пайда болады Электродтың қабырғасының сиымдылығының аз болуына қарай ток әсері шектелген ,ал разряд тітіркендіру туғызатын немесе ауытатын әсер қалдыратын интенсивтілікке жетпейді.  
 
 
5. Индуктотермия 
 
Ағза ұлпаларына қажетті жылулық эффектіні в тканях организма может быть получен не только с помощью высокочастотного жоғары жиіліктегі электр тогымен ғана емес (диатермия) немесе өріспен ғана емес (УЖЖ-терапия), сонымен қатар жоғары жиіліктегі магнит өрісімен электромагниттік индукция құбылысы есебінен де алуға болады.Мұндай әдіс электромагнитной индукция деп аталады. Индуктотермия кезінде магнит өрісі катушканың(индуктордың ) көмегімен катушканың бойынан ағып өтетін жоғары жиіліктегі токтан алынады.Айнымалы магнит өрісінің ағза ұлпаларына құйынды токтар туғызатын индукцияның электр қозғаушы күші бағытталады. Осы токтардың жылулық эффект туғызатын әрекетіне индуктотермия әдісі негізделген. 
 
Индуктордың эквиваленттік электр тізбегі схемасы (жүргізу кезінде ) ағзаның эквивалентті белсенді кедергісіне жүктелген жоғары жиілік трансформаторы түрінде болады. 
 
 
 
 
 
Индуктотермия жүргізу схемасы  
 
 
6. УЖЖ -терапия 
 
УЖЖ-терапия ең көп таралған , электроемдеу әдісі болып табылады. Ол ауру адамның ағзасына ультрадыбыс жиілігіндей электр өрісімен әсер етуге негізделген. Мұндай электр өрісі УЖЖ тербелістері генераторына өткізгіш сымдармен жалғанған екі конденсаторлық электродтардың көмегімен алынады.Әсер етуге қойылған дене бөлігі электродардың арасына орналастырылады. Электродтардың біреуі ағзаның сәйкес қуыс бөлігіне ,екіншісі — дене бетінде орналастырылады. 
 
 
 
 
УЖЖ - ТЕРАПИЯ ЖҮРГІЗУ СХЕМАСЫ  
 
 
Диатермиямен салыстырғанда УЖЖ-терапияның басты артықшылығы электродтар мен дене беті арасындағы қуыстарға процедура жасау мүмкіндігінің болуы. и поверхностью тела. Бұл тізбек бөлігінің ауа қуысынан құралған тізбегінің аумағының сиымдылық электр кедергісі УЖЖ аймағында ауру адамның электр кедергісімен өлшемдес болады. (параллель қосылған R кедергі мен С сиымдылық). Диатермияда қолданылатын жиіліктерде ауа қуысының электр кедергісі өте үлкен болады, да тізбектегі ток одан өте алмайды. Электродтың маңайында электр өрісінің ең үлкен күш сызықтарының концентрациясы болатын ,электродтың маңайында қуыстардың болуы деннің бетін қажет емес қыздырудан сақтайды.Олар аурудың денесіне бөлек орналасады.  
 
Тағы бір артықшылығы диатермиядағы сияқты УЖЖ-мен процедура жүргізгенде дене мен электрод арасында тікелей жанасуды қажет етпейді.  
 
 
УЛЬТРАДЫБЫСТЫҚ ТЕРАПЕВТІК АППАРАТУРА 
 
Ультрадыбыстық терапия жүргізудің физикалық негізделуі мен әдістемесі  
 
Қатты ,сұйық және газ тәрізді денелердегі сияқты адам ағзасында да механикалық (серпімді) тербелістер мен толқындар пайда болуы мүмкін. 16 Гц-тен төмен механикалық тербелістер мен толқындар инфрадыбыстар деп аталынады. Мұндай тербелістердің емдік мысалын вибрациялық массаж түрінде көруге болады. Жиілігі 16 Гц –тен 20 кГц-ке дейінгі тербелістер мен толқындар дыбыс деп аталады және оны адам құлағы естиді. Жиілігі 20 кГц-тен артық тербелістер мен толқындар ультрадыбыс тербелістері мен толқындары деп аталады ( немесе ультрадыбыс деп те айтуға болады)және ол адам құлағына қабылданбайды. Ультрадыбыстық тербеліс спектрінің жоғары шегі әлі қойылмаған.Қазіргі кезде жиілігі бірнеше жүздеген миллион герц болатын ультрадыбыс алынған . 
 
Ультрадыбыстың жиілігіндей тербелісте болған кез келген дене ультрадыбыс көзі бола алады. Бірнеше ондаған кГерц ультрадыбысты алу үшін магнитострикция құбылысы пайдаланылады. Оның мағынасы айнымалы магнит өрісінің әсерінен өріске бойлай қойылған ферромагниттік материалдан жасалған стерженьнің ұзындығының периодты өзгеруі.Мұндай периодты ұзарып және қысқарып өзгеру стерженьнің ұшында орналасқан ортаны тербеліске келтіреді.Ультрадыбыс осылай пайда болады. Медицинада терапиялық мақсат үшін салыстырмалы жоғары 800—3000 кГц жиіліктегі ультрадыбыс қолданылады.Мұндай жиіліктегі ультрадыбысты кері пьезоэлектрлік эффект құбылысының көмегімен алады. Кері пьезоэлектрлік эффект дегеніміз көптеген кристаллдарда (кварц, сегнет тұзы, титанат барий титанаты т.б) электр өрісінің әсерінен заттың негізгі құрылымына кіретін атомдардың полярлық топтарының өзара ығысуы жүреді.Олардағы жоғарыда айтылған сәйкес өзгерістер кристаллдардың өлшемдерінің өзгерісіне алып келеді. 
 
Егер белгілі бір тәртіппен кесіліп алынған кварц кристалынан жасалған пластинканың бүйір бетіне электродтардың көмегімен айнымалы электр өрісін түсірсе пластинканың ұзындығы мен қалыңдығы кезектесіп ұзарып және қысқарып отырады. Ұзарып қысқарудың мөлшері түсірілген кернеудің жиілігіндей болады. Пластинканың қалыңдығы кішірейгенде оны қоршаған ортаның қабаттарында сиректелу жүреді қалыңдығы үлкейгенде — орта бөлшектерінің қоюлануы жүреді .Осылайша пьезоэлектрлік түрлендіргіш деп аталатын пластинка қалыңдығының периодты түрде өзгеруі нәтижесінде берілген ортада пластинка бетіне перпендикуляр бағытта таралатын ультрадыбыс толқындары пайда болады. Ультрадыбыспен емдеу аппараты электрлік тербелістер генераторынан және тербелмелі контурға қосылған пьезоэлектрлік түрлендіргіштен тұрады. Түрлендіргіш жеке бөлік болып ( ультрадыбыс шығарушы) бөлініп аппаратқа кабельмен жалғанған. Соңғы жылдары ультрадыбыстық терапевттік аппараттарда титанаты керамикасы кеңінен қолданылады. Барий титанаты керамикасы жоғары температурада пісірілген ұсақ кристаллдар ,яғни поликристаллдық құрылым деп саналады. Кварцпен салыстырғанда артықшылығы арзан және ультрадыбысты қоздыруға арналған кернеу шамасының төмендігі ( Кварц пластинкада 880 кГц жиілікте және 2 Вт/см² интенсивтілікте кернеу 1500 В-тан асады.Барий титанаты керамикасынан жасалған пластинкада кернеу 100 В-тан аспайды). Бұл аппараттың конструкциясы мен схемасын қарапайым етіп жасауға төменгі вольттық кабелді пайдалануға мүмкіндік береді. 
 
Ультрадыбыспен ағза ұлпаларына әсер ету ультрадыбыс әсер ететін жерге аппараттың қолданылатын бас жағының бетін тікелей денеге қою арқылы жүзеге асады. Мұндай тәсіл салыстырмалы жазық болып келетін беті жұмсақ болатын ұлпаларға қолданылады,және қозғалмайтын болуы мүмкін (стабильді),және қозғалатын да (лабильным) болуы мүмкін.Ультрадыбыстық басын жай ғана басып қозғалтып әсер ету аймағының барлық бөлігінің бетіне орын ауыстырып отырады. 
 
Ультрадыбыстық терапия дозиметриясының мәні ультрадыбыстың берілген интенсивтілік шамасы мен әсер етуді қою ұзақтығын тағайындау болып табылады Интенсивтілік Вт/см^2. Аппараттың реттеу шкаласында шығу қуатын көрсетеді. Қозғалмалы әдістемеде интенсивтілік шамасы 0,5—1,5 Вт/см², қозғалатын әдістемеде 0,05—0,3 Вт/см²болып берілген.