Қазақстан Республикасының Білім және
Ғылым министрлігі.
Павлодар Бизнес колледжі.
Тақырыбы: Жұлдыздар.
Орындаған: АЖ-12 тобының оқушысы Балтабай
Д.
Тексерген: Физика пәні мұғалімі Жагапарова
Г. С.
2012 жыл.
Жұлдыз– өте күшті қызған газдан (плазмадан) тұратын, өзінен
жарық шығаратын және табиғаты
жағынан Күнге ұқсас аспан денелері. Күн Жергежақын болғандықтан ғана үлкен
болып көрінеді. Күннен Жерге дейінгі
аралықты жарық 81/3 мин, ал ең жақын Центаврдағы α жұлдызына дейінгі аралықты
4 жыл 3 айда жүріп өтеді. Жұлдыздар Жерден
өте қашық орналасқандықтан, телескоппен қарағанның өзінде де нүктедей
ғана болып көрінеді. Айсыз түнде жай көзбен
қарағанда 5 мыңға жуық жұлдызды, ал күшті
телескоп арқылы миллиардтаған жұлдызды
көруге болады. Ерте заманның өзінде-ақ
адамдар жұлдызды аспанды шоқжұлдыздарға бөлген. Қазіргі кезде 88 шоқжұлдыз
бар. Көп уақытқа дейін жұлдыздар орнынан
қозғалмайды деп есептелген. Аристотель заманынан (біздің заманымыздан
бұрынғы 4-ғасыр) бастап, көптеген ғасырлар
бойы жұлдызды аспан мәңгілік және өзгермейтін хрусталь сфера тәрізді, оның сыртында құдайлар
өмір сүреді деп жорамалданды. 16-ғасырдың
соңында Джордано Бруно жұлдыздар да Күн сияқты аспан
денелері деген пікір айтты. 1596 жылы алғаш рет айнымалы жұлдыз
(неміс астрономы Йоханнес Фабрициус), ал 1650 жылы алғаш рет қос айнымалы
жұлдыз (италиялық ғалым Джованни Риччоли) ашылды. 1835 – 39 жылдары орыс астрономы Василий Струве, неміс астрономы Фридрих Бессель және ағылшын астрономы Т. Гендерсон алғаш рет ең жақын үш жұлдызға
дейінгі қашықтықты анықтады. 19-ғасырдың
60-жылдары жұлдыздарды зерттеу үшін спектроскоп, ал 1880 жылдан фотография пайдаланыла бастады. 20-ғасырдың
басында, әсіресе 1920 жылдан кейін, жұлдыз
жөніндегі ғылыми көзқараста төңкеріс
болды. Жұлдыз физикалық дене ретінде
қарастырылып, оның құрылысы мен құрамындағы
заттардың тепе-теңдік шарттары, энергия көздері зерттеле бастады. Бұл төңкеріс,
әрине атомдық физиканың жетістіктерімен тығыз байланысты
еді. 20-ғасырдың орта шенінде ЭЕМ-ді қолдануға байланысты жұлдыздарды
зерттеу мәселесі одан әрі тереңдей түсті.
Жұлдыздардың негізгі
сипаттамалары – олардың массасы, радиусы және жарқырауы. Бұл шамалар, көбінесе
Күннің массасы, радиусы және жарқырауының
үлестерімен өрнектеледі. Негізгі параметрлерден
басқа эффективтік температура, спектрлік
класс, абсолюттік жұлдыздық шама, түрлі-түстілік
көрсеткіші тәрізді туынды параметрлер
де қолданылады. Жұлдыздар әлемі өте әр
алуан. Кейбір жұлдыздар Күннен мың есе
үлкен (көлемі бойынша) әрі жарығырақ болып
келсе (алып жұлдыздар), ал кейбіреуінің
мөлшері мен шығаратын сәулесінің энергиясы Күннен әлдеқайда аз
болып (ергежейлі жұлдыздар) келеді. Жұлдыздардың
жарқырауы да түрліше болады. Алтын Балықтың S жұлдызы Күннен 400
мың есе артық жарқырайды. Жұлдыздардың
сиретілген газдардан, сондай-ақ өте тығыз
газдардан (ақ ергежейлілер) құралған
түрлері де болады. Жалтырауы периодты
түрде өзгеріп отыратын жұлдыздар айнымалы
жұлдыздар деп аталады. Жаңа жұлдыздардың
жалтырауы кенеттен өзгеретіндіктен,
оларда әр түрлі құбылыстар жүретіндігі
байқалады. Алғашқы бірнеше тәулікте кішкентай
ергежейлі жұлдыз үлкейеді де, одан газ
қабаты бөлініп шығып, кеңістікке тарала
бастайды. Сонан соң ол қайта сығылады.
Ал аса жаңа жұлдыздардың оталуы кезінде
бұдан да үлкен өзгерістер болады. Жұлдыздардың
спектрлерін зерттеу арқылы олардың атмосферасының
химиялық құрамы анықталады. Күн тәрізді
жұлдыздар да, Жер бетіндегі заттарды
құрайтын химиялық элементтерден тұрады.
Жұлдыздың құрамы, негізінен, сутек (шамамен
70%) пен гелийден (шамамен 25%) құралған.
Күн өзінің барлық белгілері жағынан қатардағы
жұлдыз болып саналады. Көптеген жұлдызды,
Күн сияқты планеталық жүйеден тұрады
деп санауға толық негіз бар. Жұлдыздар
өте алыс қашықтықта орналасқандықтан,
олардың серіктері ең күшті телескоппен
де көрінбейді. Оларды анықтау үшін зерттеудің
нәзік әдістерін қолдану, бірнеше ондаған
жылдар бойы ұқыпты бақылаулар мен күрделі
есептеулер жүргізу қажет. Жұлдыздар,
көбінесе, массаларының ортақ центрі маңында
айналып, қосақталып орналасады. Мұндай
жұлдыздар қос жұлдыздар деп аталады.
Сондай-ақ жұлдыздардың үштік және еселік
жүйелері де кездеседі. Жұлдыздар кеңістікте
үлкен жұлдыздық жүйелер – галактикаларды
құрайды. Біздің галактика (құрамына Күн
енетін) 100 миллиард жұлдызды қамтиды. Галактикаларды зерттеу нәтижесінде
жұлдыздардың жұлдыздар шоғырларына,
жұлдыздар қауымдастықтарына, т.б. түзілімдерге
топталатындығы анықталды. Жұлдыздар
бірін-бірі толықтыратын екі бағытта зерттеледі.
Жұлдыз астрономиясы жұлдыздардың қозғалысын,
олардың галактика мен шоғырлардағы таралуын,
әр түрлі статистикалық заңдылықтарын
қарастырады. Ал астрофизиканың зерттейтіні – жұлдыздарда
өтетін физикалық процестер, олардың сәулесі,
құрылысы және эволюциясы. Қос жұлдыздың массасы
олардың орбиталарын зерттеу арқылы тікелей
анықталады. Мұның нәтижесінде жұлдыздардың
массасы мен жарқырауының арасында статистикалық
тәуелділіктің бас тізбегі болатындығы
айқындалды. Жұлдыздарға дейінгі қашықтықты
анықтаудың негізгі әдісі – Жердің Күн
төңірегінде айналуын негізге ала отырып,
жұлдыздардың көрінерлік орын ауыстыруын
өлшеу. Сол ауытқу (параллакс) бойынша жұлдызға
дейінгі қашықтық есептеліп шығарылады.
Әр түрлі спектрлік кластағы жұлдыздардың
орташа абсолюттік жұлдыздық шамасын
анықтай отырып және оны сол кластағы
жекелеген жұлдыздардың көрінерлік жұлдыздық
шамасымен салыстыра отырып, жұлдыздарға
дейінгі қашықтықты анықтауға болады.
Жұлдыздың өз осінен айналуы оның спектрлері
бойынша зерттеледі. Айналу кезінде жұлдыз
дискісінің бір шеті бізден алыстайды,
ал екінші шеті сондай жылдамдықпен бізге
қарай жақындайды. Сондықтан, Доплер принципі
бойынша жұлдыздың айналу жылдамдығын
анықтауға болады. Температурасы жоғары (экватор аймағында) жұлдыздар
100 – 200 км/с және одан да артық жылдамдықпен, ал температурасы
салқындау жұлдыздар одан кем, яғни секундына бірнеше км жылдамдықпен
айналады. Жұлдыздардың массасы және жарқырауы
бір-бірімен белгілі бір тәуелділік арқылы
байланысады. Жұлдыздың ішкі қойнауын
тікелей бақылап көру мүмкін емес. Сондықтан
жұлдыз, оның массасы, радиусы және жарқырауы
шын мәніндегі жұлдызға сәйкес етіп жасалған
теориялық жұлдыз моделін құру арқылы
зерттеледі. Теория жүзінде жұлдыз механикалық
және жылулық тепе-теңдікте болатын әрі
ұзақ уақыт бойы ұлғаймайтын және сығылмайтын
газдан тұратын шар деп қарастырылады.
Әдеттегі жұлдыздың температурасы оның
беткі қабатында бірнеше мың градусқа,
ал центрінде ондаған миллион градусқа
жетеді. Жұлдыз энергиясының негізгі көзі
– термоядролық реакциялар. Мұнда жеңіл ядролардан
неғұрлым ауыр ядролар пайда болады. Көп
жағдайда сутек гелийге айналады. Жұлдыздардың
табиғаты мен құрылысы дүние жүзінің көптеген
обсерваториялары мен астрономиялық мекемелерінде,
ал Қазақстанда Астрофизика институтында зерттеледі.