Микроскоп (грек. mіkros – ұсақ және skopeo – көремін) – жай көзге көрінбейтін нысандардың(немесе олардың құрылымдық
бөліктерінің) бірнеше есе үлкейтілген
кескінін алатын оптикалық
прибор. Микроскоп бактериялар, органикалық
клеткалар, майда
кристалдар, қорытпалардың құрылымы, т.б.
өлшемдері көздің көру мүмкіндігінен
аз (ажыратқыш шамасы 0,1 мм-ге тең) нысандарды
зерттеуге арналған. Микронысандардың пішінін, өлшемін, құрылымын, т.б. сипаттамаларын
анықтауға, элементтерінің ара қашықтығы 0,2 мкм-ге дейінгі
құрылымдарды ажыратып көруге мүмкіндік
береді. Линзаның немесе екі линзадан тұратын жүйенің заттардың
үлкейтілген кескінін беретін қасиеттері
16 ғасырдың өзінде белгілі болған.
Микроскопты алғаш рет ғылыми
- зерттеу жұмыстарына қолдану ісі жануарлар тіні мен өсімдік ұлпаларының клеткалық құрылысын анықтаған (1665) ағылшын
ғалымы Р.Гук және Микроскоптың жәрдеміменмикроорганизмдерді ашқан (1673 – 77) голланд ғалымы А.Левенгук есімдерімен байланысты. 1872
– 73 жылы неміс ғалымы Э.Аббе жасаған Микроскопта өздігінен сәуле шығармайтын нысандар кескінінің
түзілу теориясы әр түрлі микроскопты зерттеу
әдістерінің дамуына зор ықпал.
Электронды микроскоптың көрсеткіштік қабілеті өте жоғары. Қазіргі
электронды микроскоптың көрсеткіштік
қабілеттілігі 0,1-0,3 нм-ге дейін жетеді.
Электрондық микроскоптың құрылыс принципі
жарық микроскопына ұқсас, сәулелерінің
рөлін электр тоғымен қыздырылған вакуумда
орналасқан V пішінді фольфрам жібі электрондар
тасқынының қызметін атқарады, әйнек линзалардың
орнында электромагниттік линзалар орналасқан.
Жарық микроскопының объективі мен окулярының
орнына электрондықмикроскоптың магниттік катушкалары сәйкес келеді.
Электронды микроскопта (ЭМ) міндетті
түрде ваккум болуы қажет, себебі ауада электрондар
алысқа кете алмайды, оттегі, азот немесе
көмір қышқыл газы молекулалармен кездессе,
олар бөгеліп өз жолын өзгертіп шашырай
кетеді. Электрондар тасқынының бағытын
қажетіне қарай қуатты электр өрісі немесе
магнит өрісімен өзгертуге болады. Электрондардың
жылдамдығы үдесе, электрондық микроскоптың
шешуші кабілеті артады.
Электронды микроскоптың экраны мен
фотопластинкада 50 000 есе үлкейтуге,
фотошығаруда одан да көп есе үлкейтуге
(10) болады. Қазіргі уақытта флуоресценцияланатын экраннан
электронды-микроскопиялық суреттерді
сандық телекамераменкомпьютерге беріледі. Принтерді пайдалана
отырып, суреттерді шығара алады. Электронды
микроскоптың көмегімен металл мен кристалды
торларда зерттеуге қолданады.
Электронды микроскоптарда жарықтың
орнына электрон сәулелері қолданылады,
осыған байланысты қолданылатын қуаттың
күші 50—100 кВ-қа дейін барады, ал толқын
ұзындығы 0,056—0,035 А°-ге жетеді. Толқын
ұзындығы неғұрлым қысқа болса, микроскоптың
көрсеткіштік қабілеттілігі сорғұрлым
артатынын физика курсынан жақсы білеміз.
Осыған байланысты электронды микроскоптардың
көрсеткіштік қабілеттілігі —1—7 А°-ға,
ал үлкейткіштік қабілеттілігі 600 000-ға
дейін жетеді. Электронды микроскоптың
көмегімен қарайтын заттың қалыңдығы
400—600А° препаратты көруге болады, өйткені
қалың препараттан электрондар өте алмайды,
олардың өткізгіштік қасиеті нашар. Электронды
микроскопқа препарат дайындайтын прибордыультрамикротом деп
атайды. Осы прибордың көмегімен жұқа кесінді жасап, оны объекті
торына бекітіп, арнайы бояулармен бояп,
электронды микроскоппен қарайды. Электрон
сәулелері препарат арқылы өткенде объектінің
үлкейтілген «көлеңкесі» экранға түседі.