Халықаралық өлшем бірліктер

Өлшем бірліктерінің  халықаралық жүйесі

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан  алынған мәлімет

Мында өту: шарлау, іздеу

Өлшем бірліктерінің  халықаралық жүйесі (фр. Système International d'unités, SI) — өлшемдердің халықаралық қалыпы, метрикалық жүйесінің заманауи нұсқасы.

SI күнделікті өмірмен  қатар ғылым және техникада әлемдегі ең көп пайдаланатын бірліктер жүйесі болып табылады. Қазіргі кезде әлемнің көп елдерінде SI заңды түрдегі бірліктер жүйесі ретінде қабылданған және тіпті күнделікті өмірде дәстүрлі бірліктерді қолданатын елдердің өзі осы жүйе бірліктерін ғылымда әрқашан дерлік пайдаланады. Осы аздаған елдер (мысалы, АҚШ) дәстүрлі бірліктердің өзін SI бірліктерне ауыстырған

Бұл жүйе мына өлшемдерге негізделінеді: ұзындық, алыстық және жылжым үшін — метр, масса үшін — килограм, уақыт үшін — секунда.

Кесте 1 — SI негізгі бірліктері[1][2]
Атауы	Халықаралық  белгілеуі	Өлшемі
метр	m	ұзындық
килограм	kg	масса
секунд	s	уақыт
ампер	A	ток күші
келвин	K	термодинамикалық  температура
мол	mol	заттегі мөлшері
кандела	cd	жарық қарқыны

Метр, килограм, секунда бірі-бірімен  үйлестіріліп қолдануы мүмкін. Бұл  әртүрлі өлшемдер жасайды. Мысалы, көлем, қуат, қысым, жылдамдық дегендер үшін.

Кей уақытта үлкендеу мен  кішілеу өлшеу мағыналарын айтқанда, өлшем атаулары алдына арнайы префикс  қосылады. Мысалы, кило — «1000», милли — «0,001». Сонда километр — 1000 метр болады, миллиграм — 1/1000 грам бөлшегі. Осы арнайы префикстер үшін төменгі кестені қараңыз.

Кесте 2 — SI префикстері
Атауы	йотта-	зетта-	екса-	пета-	тера-	гига-	мега-	кило-	һекто-	дека-
Халықаралық  белгілеуі	Y	Z	E	P	T	G	M	k	h	da
Еселігі	1024	1021	1018	1015	1012	109	106	103	102	101
Атауы	деси-	сенти-	милли-	микро-	нано-	пико-	фемто-	атто-	зепто-	йокто-
Халықаралық  белгілеуі	d	c	m	µ	n	p	f	a	z	y
Еселігі	10-1	10-2	10-3	10-6	10-9	10-12	10-15	10-18	10-21	10-24

[өңдеу] Пайдаланған әдебиет

1. ↑ Barry N. Taylor, Ed. [2001]. The International System of Units (SI). Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology, 9. Retrieved on 2007-10-30. 
2. ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Физика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д,, профессор Е. Арын – Павлодар: С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2006. ISBN 9965-808-88-0

Метр өлшем бірлігі

Метр (фр. metre, гр. metron – өлшем) – бірліктердің халықаралық жүйесіндегі (СИ) ұзындықтың негізгі өлшем бірлігі. 1960 жылға дейін Метрдің эталоны – ұзындықтың штрихты өлшемі платина-иридий қоспасынан жасалып, Севр қаласындағы (Париж қаласының жанындағы) Өлшеуіштер мен таразылар жөніндегі халықаралық бюрода сақталған білеуше (брусок) болған. Өлшеуіштер мен таразылар жөніндегі 11-Бас конференция (1960) Метрдің жаңа анықтамасын қабылдады: “Метр – Криптон-86 атомының 2р10 және 5d5 деңгейлерінің аралығындағы ауысуы сәйкес келетін сәуле шығаруының вакуумдағы 1650763,73 толқын ұзындығына тең ұзындық”. КСРО-да алғашқы эталоны ұзындық бірлігі – метрді қайта жаңғыртуға және оның өлшемін ұзындықтың басқа өлшемдеріне таратуда құрамында ұзындықты дәл өлшеуге арналған интерферометр бар аппаратуралар кешенін қолданды. Метрдің алғашқы эталоны Метрді 5Ч10–9 м-ден аспайтын орташа квадраттық ауытқумен қайта жаңғыртуға мүмкіндік береді.^[1]

Секунд — (лат. secunda dіvіsіo — екінші бөліну) (бастапқыда градустың, одан кейін сағаттың) — 1) уақыттың жүйелік бірлігі; СИ жүйесіндегі өлшем бірлігі. Белгіленуі — С; 1 с — Cs атомының (өлшемдер мен салмақтар бойынша 13-Бас конференцияның резолюциясы бойынша, 1967) аса жұқа екі деңгейінің арасынан өткен сәуле шығаруының 9 192 631 770 периодына тең. 
2) Жұлдыздық секунд — жұлдыздық тәуліктің — бөлігіне немесе 0,997 269 566 секундқа тең уақыт; 
3) Бұрыштық секунд — жазық бұрыштың жүйеден тыс радиан.6-10×4,848137°=(1/360)¢¢бірлігі. Белгіленуі 1^[1]

1.1 Метрологияның даму тарихына қысқаша шолу   

 

 

        Метрологияның ғылым ретінде адамзатқа сіңірген үлкен еңбегі - бүгінде қолданылып жүрген өлшемдердің метрлік жүйесін дүниеге әкелуі.               

 Өлшемдердің метрлік жүйесі тек XIX ғасырдың екінші жартысында ғана Халықаралық дәрежеге ие болды. 1875 жылдың 20 майында Парижде өлшемдердің метрлік жүйесінің Халықаралық конвенциясына 17 мемлекет өкілдері қол қойды. Конвенцияның ұйғарымы бойынша Париж қаласында мералар мен таразылардың Халықаралық бюросы (МТХБ) құрылды. Бұл бюроның міндеті метр мен килограмның Халықаралық прототиптерін (эталондарын) сақтау, зерттеу және периодты түрде конвенцияға қол қойған мемлекеттердегі олардың көшірмелерімен салыстырып отыру болды. Соңыра, МТХБ құзыреттілігіне метр мен килограмм прототиптеріне қоса электрлік шамалардың бірліктері Ом мен Вольта эталондары енгізілді. Бүгінде МТХБ - ның жүмысын мералар мен таразылардың Халықаралық комитеті (МТХК) басқарады. Қазіргі танда бұл комитеттің 18 мүшесі бар. Олар конвенцияға қол қойған 44 мемлекеттің ішінен алынған.       

 МТХК-ның жанында өлшеудің  түрлі салаларында жұмыс істейтін  ірі ғылыми - зерттеу институттарының  өкіл мамандарынан құрылған кеңес  комитеттері жұмыс істейді.         

 Әр комитет 3 - 4 жылда бір рет жиналып кеңес құрады. Қазіргі кезде кеңестік комитеттердің саны 8 - ге жетті. Олар:        

1. Электрлік бойынша кеңестік комитет (ККЭ, 1927 жылдан бастап істейді).        

2. Фотометрия мен радиометрия  бойынша (ФРКК – 1933 ж.).        

3. Термометрия бойынша (ТКК - 1937 ж.).        

4. Метрді анықтау бойынша (МАКК – 1952 ж.).        

5. Секундты анықтау бойынша (САКК - 1956 ж.).        

 6. Иондаушы сәулелену бойынша (ИСЭКК - 1958 ж.).        

 7. Бірліктер бойынша (БКК – 1964 ж.).        

 8. Массаны өлшеу бойынша (МАКК - 1979 ж.).        

 Бұл кеңестік комитеттердің міндеттемесіне мыналар жатады:

• ғылымның жаңа мәліметтерін талқылау;

• келесі этапта жасалатын  жұмыстардың бағдарламасын жасау;

• МТХК-ның келесі конференциясына  Халықаралық жүйені жетілдіру жөнінде  ұсыныстар дайындау.        

 МТХК Халықаралық метрлік конвенцияның ең жоғары органы болып табылады. Ол 4 жылдың ішінде бір рет жиналады.       

 Метрлік  конвенция  өлшемдердің  метрлік жүйесін жетілдіруде және оны дүние жүзіне таратуда үлкен рөл атқарады. Осы ұйымның жұмыс істеуінің нәтижесінде біз өлшеулердің бүгінгі таңдағы ең озық үлгісімен – Халықаралық жүйемен (СИ) жұмыс істеп келеміз. 

Ресейде тұңғыш метрологиялық  мекемені 1893 жылы Д.И.Менделеев ұйымдастырған. Ол мекеме Өлшем және Таразы бас  палатасы деп аталды. Қазір осы  палатаның негізінде құрылған Д.И.Менделеев  атындағы Жоғары ғылыми метрология институты  бар.

Қазақстанда метрологиялық  тексеру мекемесі 1923 жылы Семей қаласында  Омбыдағы тексеру палатасының бөлімшесі  ретінде құрылды. 1925 жылдан бастап ол Семей губерниясы мен Жетісу облысын  қамтитын палатаға айналды.

Қазіргі кезде Қазақстанның барлық облыстары мен қалаларында  арнайы метрологиялық орталықтар жұмыс  істейді. Олар ҚР – ның Мемлекеттік  стандарты деп аталынады.

ҚР – ның «Өлшемдер  бірегейлігі» туралы заңына сәйкес ҚР - ның Мемлекеттік стандарттау  комитеті және оның аймақтық органдары  мемлекетті тексеруді жүзеге асыратын бірден – бір мекеме болып табылады. Стандарттау, метрология және сертификаттау  орталықтарының метрологтары өлшем  құралдарын, геометриялық размерлерді, заттардың жылу және электр өткізгіштігін, тағы басқа да физика – химиялық қасиеттерін тексерумен, түрлі техникалық, тұрмыстық күрделі және қарапайым  аспаптарды тексеруден өткізумен шұғылданады.

Килогра́мм (обозначение: кг, kg) — единица измерения массы, одна из семи основных единиц СИ.

Килограмм определяется как масса международного эталона килограмма, хранящегося в Международном бюро мер и весов (расположено в г. Севр близ Парижа) и представляющего собой цилиндр диаметром и высотой 39.17 мм из платино-иридиевого сплава (90 % платины, 10 % иридия). Первоначально килограмм определялся как масса одного кубического дециметра (литра) чистой воды при температуре 4 °C и стандартном атмосферном давлении на уровне моря.

Содержание   [убрать]  1 Кратные и дольные единицы 2 Эталон килограмма 3 Примечания 4 Литература 5 Ссылки

[править] Кратные и дольные единицы

По историческим причинам, название «килограмм» уже  содержит десятичную приставку «кило», поэтому кратные и дольные  единицы образуют, присоединяя стандартные приставки СИ к названию или обозначению единицы измерения «грамм» (которая в системе СИ сама является дольной: 1 г = 10⁻³ кг).

Вместо мегаграмма (1000 кг), как правило, используют единицу измерения «тонна».

В определениях мощности атомных бомб вместо гигаграмма применяется килотонна, вместо тераграмма — мегатонна.

Кратные				Дольные
величина	название	обозначение		величина	название	обозначение
101 г	декаграмм	даг	dag	10−1 г	дециграмм	дг	dg
102 г	гектограмм	гг	hg	10−2 г	сантиграмм	сг	cg
103 г	килограмм	кг	kg	10−3 г	миллиграмм	мг	mg
106 г	мегаграмм	Мг	Mg	10−6 г	микрограмм	мкг	µg
109 г	гигаграмм	Гг	Gg	10−9 г	нанограмм	нг	ng
1012 г	тераграмм	Тг	Tg	10−12 г	пикограмм	пг	pg
1015 г	петаграмм	Пг	Pg	10−15 г	фемтограмм	фг	fg
1018 г	эксаграмм	Эг	Eg	10−18 г	аттограмм	аг	ag
1021 г	зеттаграмм	Зг	Zg	10−21 г	зептограмм	зг	zg
1024 г	йоттаграмм	Иг	Yg	10−24 г	йоктограмм	иг	yg

 

Эталон килограмма

Копия эталона 1 кг, хранится в США.

В этой статье не хватает ссылок на источники информации. Информация должна быть проверяема, иначе она может быть поставлена под сомнение и удалена.  Вы можете отредактировать эту статью, добавив ссылки на авторитетные источники.  Эта отметка установлена 13 мая 2011.

Информация в этой статье или некоторых  её разделах устарела. Вы можете помочь проекту, обновив её и убрав после этого данный шаблон.

Дрейф массы копий эталона

На данный момент килограмм — единственная единица СИ, которая определена при помощи предмета, изготовленного людьми — платиново-иридиевого эталона. Все остальные единицы теперь определяются с помощью фундаментальных физических свойств и законов.

В XVIII веке при создании метрической системы мер килограмм был определён как масса 1 дм³ воды при 4°C (при этой температуре у воды наибольшая плотность). В 1799 году был изготовлен прототип килограмма в виде платиновой гири, однако его масса была на 0,028 г больше массы 1 дм³ воды^[1].

Нынешний эталон был изготовлен в 1889 году из платиново-иридиевого сплава в виде цилиндра высотой и диаметром 39 мм^[1]. С тех пор он хранится в Международном бюро мер и весов под тремя герметичными стеклянными колпаками. Были изготовлены также точные официальные копии международного эталона, которые используются как национальные эталоны килограмма. Всего было создано более 80 копий. Две копии международного эталона были переданы России^[1], они хранятся во ВНИИ метрологии им. Менделеева. Примерно раз в 10 лет национальные эталоны сравниваются с международным. Эти сравнения показывают, что точность национальных эталонов составляет примерно 2 мкг. Так как они хранятся в тех же условиях, нет никаких оснований считать, что международный эталон точнее. По разным причинам за сто лет международный эталон теряет 3·10⁻⁸ своей массы. Однако, по определению, масса международного эталона в точности равна одному килограмму. Поэтому любые изменения действительной массы эталона приводят к изменению величины килограмма.

Для устранения этих неточностей в настоящее время  рассматриваются различные варианты переопределения килограмма на основе фундаментальных физических законов.

В 2005 г. была издана Рекомендация № 1 МКМВ одобряющая действия по разработке новых определений основных единиц: килограмма, ампера, кельвина и моля, основанных на фундаментальных физических константах.^[2]