Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары

Қазақстан банк секторының экономикадағы рөлі

Көрсеткіштер	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
ЖІӨ, млрд теңге	3 250,6	3 747,2	4 612,0	5 870,0	7 453,0	10 139,5	13 315,2
Активтердің ЖІӨ-ге қатынасы, %	25,1	30,6	36,3	45,8	60,6	87,5	87,7
Несиелік қоржынның  ЖІӨ-ге қатынасы, %	15,9	19,1	23,6	30,9	41,1	59,1	66,6
Меншікті капиталдың ЖІӨ-ге қатынасы, %	3,8	4,3	5,1	5,9	7,9	11,5	13,4
Депозиттердің ЖІӨ-ге қатынасы, %	15,0	18,6	21,1	27,4	33,9	46,5	48,2

2002 жыддан бастап, экономикалық өсудің жыл сайын  орта есеппен 10% тұрақты өсуге  ие болуына банктердің активтерінің  әсуі ықпал еткендігі белгілі.  Банк активтерінің есуіне келсек, олардың өсуі экономикаға және жеке тұлғаларға берген несиелер көлемінің артуымен байланысты болды. 2002 жылдан бастап, 2008 жылдың 1 каңтарына дейін банктік сектордың активтерініц ЖІО-гі үлесі 25,1%-дан 87,7%-ға дейін 3,5 есе өскен. 2002 жылдан бастап, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін несиелік қоржынның ЖІӨ-гі үлесі де 15,9 % -дан 66,6 %-ға дейін 4,2 есе өскендігі байқалады.

2002 жылдан 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін банктердің меншікті капиталының ЖІО-гі үлесі де 3,8 %-дан 13,4 %-ға артып, шамамен 3,5 есе өскендігін байқауға болады. Меншікті капиталдың артуына біріншіден, банктердің активтерінің өсуіне қарай жеткілікті мөлшерде норматив бойынша капитал деңгейін ұстау қажеттігі себеп болса, екіншіден банктердің субординирленген қарыздарының артуы және олардың кейбірінің шетелдік нарықта өздерінің бағалы 0ағаздарын ІРО-ға шығаруы да ықпал етті. Ал депозиттерге келсек, олардың да ЖІӨ үлесі 2002 жылдан бастап, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін 15,0%-дан 48,2%-ға, яғни 3,2 есе артып отыр. Банктердегі клиенттердің депозиттерінің өсуі де халыктың табыстарының артуымен, яғни олардың артық ақша көлемінің пайда болуымен тікелей сипатталады.

Банк  секторының тұрақтылығының өзгермелі  көрсіткіштері, (% бойынша)

Көрсеткіштер	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007
Қызмет көрсетілмейтін несиелер (несиелердің жалпы сомасынан)	2,1	2,1	2,0	2,1	2,9	2,2	1,6	1,5
Несиелер бойынша  залалдарға құрылған провизиялар:
- несиелердің  жалпы сомасына	4,5	4,7	5,4	6,2	6,7	5,6	5,0	5,0
- жіктелген (күмәнді жөне үмітсіз) несиелердің жалпы сомасына	19,5	15,1	20,6	15,8	15,3	13,4	10,5	9,2
Банк жүйесі бойынша  капиталдың жеткіліктілік коэффициенті (к2)	25,7	18,6	17,7	17,2	16,9	15,9	14,5	14,4
Банк жүйесі бойынша  ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4)	1,0	0,8	0,8	0,9	1,1	1,0	1,5	1,6

Банк секторының тұрақтылығының өзгермелі кәрсеткіштеріне  жоғары кестеде берілген көрсеткіштер жатады. Ондағы банк активтерін басқаруда  ең маңызды көрсеткіш ретінде  қызмет көрсетілмейтін несиелердің (үмітсіз) үлесі 2000 жылы 2,1%-ды құраса, ал 2007 жылы 1,5%-ға дейін төмендегендігін көруге болады.

Несиелер бойынша  залалдарға құрылған провизиялардың берілген несиелердің жалпы сомасына қатысты үлесі 2000 жылы 4,5%-ды құраса, ал 2007 жылы 5%-ға дейін ескен, ал олардың жіктелген (күмәнді жене үмітсіз) несиелердің жалпы сомасы 2000 жылы 19,5%-ды құраса, ол керсеткіш 2007 жылы 9,2%-ға дейін төмендеген. Банк жүйесі бойынша капиталдың жеткіліктілік коэффициентінің (к2) мәні (нормативтік мөні 0,12) 2000 жылы — 25,7-ден 2007 жылы 14,4-ке дейін азайған, оның себебі банктер активтерінің өсуіне капиталдың өсуін тек қана пруденциалдық норматив деңгейінде қолдауымен сипатталады. Банк жүйесі бойынша ағымдағы өтімділік коэффициентінің (к4) мәні (нормативтік мәні 0,3) 2000 жылы — 1,0-ден 2007 жылы 1,6-ғадейін артқандығы байқалады.

Банк жүйесінің жай-күйі квбінесе банктердің меншікті капиталының көлеміне байланысты. Оғаны қатысты іс жүзінде әлемнің көпшілік елдерінде барлық пруденциялық нормативтер есептелінеді.

Біздің ел сияқты дамушы елдердін банк жүйесінің өзіндік ерекшеліктері, ондағы банктердің капиталдану деңгейінің төмендігімен сипатталады. Бұл мәселені Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев соңғы үш жылдағы қаржыгерлердің конгресінде көтерді. Жасыратыны жоқ біздің отандық банктеріміздің капиталы өте төменгі жағдайда.

Қазақстан Республикасындағы ЕДБ-дің меншікті капиталының жеткіліктігінің серпіні

Көрсеткіштер	2000	2001	2002	2003	! 2004	2005	2006	2007
Жиынтык меншікті капитал, млрд тенге, о.і.:	97,6	122,1	161,2	223,5	346,8	587,2	1168,6	1781,8
1-деңгейлі капитал,  млрд теңге	68,9	90,7	110,6	153,3	229,1	368,4	816,5	1 283,7
2-деңгейлі капитал,  млрд теңге	32,7	35,4	55,7	87,9	128,4	218,7	385,4	560,9
3-декгейлі капитал,  млрд теңге							1,5	1,5
I деңгейлі капиталдың  барлық активтер сомасына қатынасы (к1)	0,11	0,11	0,9	0,11	0,08	0,08	0,09	0,11
Меншікті капиталдың тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан  активтерге және баланстан тыс міндеттемелерге қатынасы (к2)	0,26	0,19	0,18	0,17	0,17	0,16	0,15	0,14

Кестеден керіп отырғанымыздай банктеріміздің меншікті капиталы соңғы жылдары онша қатты өспеген. 2008 жылдың 1 қаңтар айына капиталдың мөлшері 1 781,8 млрд. теңгені немесе 14,8 млрд АҚШ долларын құрайды. Мұны салыстырмалы түрде қарасақ АҚШ-тағы банк капиталының ЖІО-ге қатысты шамасынан 10 есе немесе Шығыс Еуропа елдерінен 35 есе, ал Германиядан 25 есе кіші болып келеді.

Егерде әлемдегі үш ірі банктің жиынтық капиталы 145 млрд. АҚШ долларын құраса, онда оның мөлшері біздің отандық банктеріміздің капиталынан шамамен 10 есе үлкен болып келеді.

Банктер капиталының  төмеңдігінің, біздің ойымызша мынадай  себептері орын алуда, атап айтсақ соңғы  жылдары пруденциялдық нормативтер  қатарындағы жарғылық капиталдың ең төмегі мөлшерінің 2 млрд теңгеден 1,5 млрд теңгеге дейін төмендетілуі, банктердің ағымдағы пайдасын капиталды өсіруге жұмсағаннан гөрі, оның құрылтайшылары арасында белінуі, бағалы қағаз нарығының дамымауы, яғни банктердің қосымша акцияларды эмиссиялау және оларды орналастыру мүмкіндігінің шектеулігі және т.с.с.

ҚР-ғы ЕДБ-дің жарғылық капиталдырының серпіні, млрд.теңге

Бүгінгі банктеріміздің меншікті капиталын ұлғайту көзі ретінде тек қана акцияларды шығару амалы қалуда. Бір айта кететіні, кейбір ірі банктеріміз өздерінің акцияларын депозитарлық қолхат арқылы шетел нарығына орналастырып отырғаны да жасырын емес. Бұл шаралар аталған банкке қатысты Қазақстан Республикасының Қаржылық қадағалау агенітігі тарапынан күмән туғызуы мүмкін.

ЖІӨ-ге қатысты банк активтері мен капиталының шамасы, %

Банк активерінің  ЖІӨ-ге қатынасы 2000 жылдың 20,3 % құраса, 2007 жылы оның көлемі 87,7% мөлшеріне дейін ескендігін көреміз. Банк активтері өскен сайын банктің капиталы да сәйкесінше өсуге тиіс. Әрине активтердін, ЖІӨ-ге қатысты мөлшері 4 есеге артқан.

Меншікті капиталдың ЖІӨ-ге қатынасы 2000 жылдың 3,7% құраса, 2007 жылы оның келемі 13,4% мелшеріне дейін 3 есеге өскен.

Бұл жерде активтерге қарағанда меншікті капитал көлемінің баяу өскендігі байкалады. Оған себеп, меншікті капитал өсуіндегі қиындықтардың орын алуы. Атап айтсақ, банктердің негізгі бөлігі акционерлік банктер, яғни олардың акцияларын шығарып орналастыруда бағалы қағаздар нарығының тиісті деңгейде дами алмай отыру себеп болуда.

Банк ресурстарының  өсуі банк активтерінің, соның ішінде табысты активтерінің артуына септігін тигізді. Экономикадағы қаржылық қажеттілікті қанағаттандыру үшін банктер қаражат  тартуға тиіс. Банктердің жиынтық  активтеріне қатысты олардың  міндетгемелері де өсіп отыр. Банктердің экономикаға қызмет етуін қамтамасыз ететін ресурстарға банктің тартылған қаражаттары жатады.

Банктің тартылған  қаражаттары да банк активтерімен қатар  өсуде. Бұл жерде банктің тартылған қаражаттарының ішінде депозиттердің өсуі байқалады. Банктің тартылған қаражаттары 2000 жылдан бастап алғанда бүгінгі күнгедейін 20 есе артып, 2007 жылдын,маусым айына 8715,4 млрд теңгені құраған.

Қазақстандық  банк жүйесіне қатысты халықтын, сенімінің  артуын соңғы жылдардағы банктердегі  депозиттер көлемінің артуынан байқауға болады. Соңғы 8 жыл ішінде банктердің депозиттері 12 есе артып, нәтижесінде 2007 жылы 3480,7 млрд теңгені құрады. Ал депозиттердің ЖІО-ге қатынасы 2000 жылы 11,3 % және 2006 жылы 39,1 %-ға дейін өскен.

Тартылғын қаражаттар құрылымындағы депозиттердің өсуіне сондай-ақ 2001 жылы Қазақстан Республикасында жүргізілген рақымшылық шаралары да ықпал етті. Соның нәтижесінде заңсыз экономикалық айналымнан 480 млн АҚШ долларында азаматтардың арнайы шотына салынып, олардың 55 пайызы әртүрлі депозиттерге орналастырылды.

Қазақстандык  банктер қазіргі кезде халықаралық  қарыз құралдарының нарығынан синдицирленген займдар тарту, облигацияларын шығару және активтерінсекьюритизациялау арқылы ресурс тартуда белсенділік танытуда. Әрине, мұндай шаралар банктердің ұзақ мерзімді қарыздар тартуға мүмкіндік жасаумен қатар, банк міндеттемелері мен активтері арасындағы уақыт бойынша алшақдықты қысқартады.

Заемдық капиталының  сыртқы нарықтарында банктердің белсенділік  көрсетуі банк секторының ел тәуекеліне ұшырау қаупін күшейтіп жіберді. Осыған байланысты Казақстан Республикасының Қаржылық қадағалау агентгігі меншікті капиталдын, жеткіліктілігі есебін, оның ішінде ел тәуекелін ескеруді көздейтін екінші деңгейдегі банктер үшін пруденциалдық нормативтер есебінің әдістемесі мен нормативтік мәні туралы нұсқаулыққа өзгерістер мен толықтырулар енгізді. Атап айтканда, бейрезиденттің кредиттік рейтингіне қатысты банктің кредиттік тәуекел есебін кездейтін резидент емес ұйымдарға қатысты мейлінше жоғары талаптар енгізілді.

Сонымен қатар «Standard & Poor's» агентгігінің «ВВ-» төмен борыштық рейтингі бар немесе тиісті рейтинпік бағасы болмаған резидент еместерге қойылатын талаптар 100% орнына 150% бойынша сараланады.

Қазақстан Республикасындағы ЕДБ-дің табыстары  мен рентабельдігі

Керсеткіштер	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007
Таза пайда  млрд теңге	7,1	7,4	20,6	30,1	34,9	53,1	127,5	266
ROA, %	1,3	0,9	1,8	1,8	1,2	1,8	1,4	2,3
ROE, %	7,3	6,1	12,8	13,5	9,2	14,1	14,6	18,6

Қазақстан Республикасында  банктерді ашуды ұйымдастыру  ерекшеліктері

Қазақстан Республикасының  екінші деңгейдегі банктері ҚҰБ-нің лицензиясы негізінде қызмет етеді.

Лицензияның өзіндік  стандартты нысаны бар және онда коммерциялық банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Казақстандағы берілетін лицензияның дамыған шетелдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы банк кызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын белгілемейді, мысалға, инвестициялық, ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады және т.б. Қазақстандық банктер бағалы кағаздар нарығында да тікелей қатысуға толық құқылы.

Қазақстан Республикасындағы  екінші деңгейдегі банктер банктік  операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа валюталық операцияларды жүргізу үшін арнайы лицензия алады. Мұндай лицензия оларға өз қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік 0атынастар орнатуға, сондай-ақ дамыған шетелдерде өз филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық береді.

Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен  операцияларды жүзеге асыруға арналған лицензия алады. 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған«Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасында банкті ашу немесе оның қызметін ұйымдастыру мынадай үш кезеңнен тұрады:

1. Банк ашуға рұқсат алу;
2. Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3. Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.

Аталған заңға  сәйкес, банкті занды және жеке тұлға  ашуға құкылы.

Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін береді және оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:

• рұқсат алу үшін беретін өтініші;
• құрылтайшылык шарт (түпнұсқа);
• банктің жарғысы (түпнұсқа);
• банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
• құрылтайшылар туралы мәліметтер;
• құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы (заңды тұлғалар үшін);
• құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
• егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары Қазақстан Республикасының резиденті болмаса, ондай жағдайда сол мемлекеттегі тиісті мемлекеттік немесе қадағалау органынан жазбаша келісім қажет;
• егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым банк ретінде қайта құрылса, онда: онын. жарғысы, құрылтайшылық шарты, соңғы есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы, ұйымнын, қаржылық жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
• банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы мәліметтер, оның ішінде: банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк жүйесінде кемінде - үш жыл, ал олардын, орынбасарларының кемінде екі жыл, банк филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде — біржылдық еңбек тәжірибесі болуы және т.с.с.;
• жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің өкілетті органымен бектілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі (банктің өкілетті органымен бектілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесі (банктің өкілетті органымен бектілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің бизнес-жоспары, оның ішінде болу керек, оның ішінде: банк қызметінің стратегиясы, бағыттары мен ауқымы, қаржылық болашағы (есеп айырысу балансы, бастапқы қаржылық (операциондық) үш жылға арналған пайда және зиян туралы есебі, маркетинг жоспары (банк клиенттерін қалыптастыру), еңбек ресурстарын калыптастыру жоспары;
• тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы құрылтайшылардың есебі;
• нотариалды түрде куәландырылған, кұрылтайшылардың атынан өтініш беруге құзіретінің барлығын растайтын құжаты;
• басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтер.