Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы

Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы

 Мемлекеттік бағалы  қағаздар нарығының  дамуы  оң үрдiстермен бейнеленедi және айырбастау бағамының орнықты серпiнi мен құнсызданудың төменгi деңгейіне қатысты ұзақ мерзімді базалық факторлар жүйесінің тепе-теңдік жағдайын сақтайтын күйде болады.

Бүгінде бәріне мәлім: экономика  секторының нақты жоғарылауынсыз Қазақстанның болашағы жоқ. Инвестицияларсыз экономиканың жоғарылауы мүмкін емес. Инвестициялық  сұранымның активизациясы, құрылымдық экономиканы қайта құру, оны технологиялық жаңарту, тиiмдi технологиялық институттарды құру, iшкi нарық қорғанысы, экспортты қолдау- осының бәрi өткiзiлетiн реформдар негiзіне қызмет етуi керек. 

Қазақстанда көптеген жылдар бойы, негiзiнде, не қаржылық нарық, не оның инфрақұрылымы: жеке коммерциялық және инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру орталықтарыболмады. Елімізде тағы сол сияқты тауар өндiрушiлер мен қызмет көрсетушілер арасындағы бәсекелестiк те болмады. Нарықтық экономика оның өсуінің ең маңызды көзi болып табылатын қаржы нарығының ықтимал мүмкiндiктерін пайдалануды талап етедi. Құрылымы бойынша қаржы нарығы өзара байланысты және  бiрін-бiрі толықтырып отыратын үш нарықтан тұрады: ақшалай, несиелік және бағалы қағаздар нарығы.

Қазақстанның қатты орталықтандырылған жоспарлы экономикадан нарықтыққа  өтуі, мемлекетпен реттелетiн, Қазақстанның экономикалық жағдайында пайда болған қаржылық нарықтың жылдамдатылған және  ғылыми қисынды пайда болуын талап етеді және оның маңызды буынын - бағалы қағаздар нарығын, өндiрiстiң басылуын тоқтату, өндiрiстiң ең перспективалы салаларын дамыту.

Бағалы қағаздар нарығы - нарықтық экономикадағы көптеген күтпеген апаттық  үрдістерді реттегiш. Бұл, ең алдымен, капиталды инвестициялау үрдісіне жатады. Бағалы қағаздар нарығы капиталдың нақты формаларына жедел шоғырландыруға және несие беруші мен қарыз алушыны қанағаттандыратын баға бойынша нақты жобаларды жүзеге асыру үшін қажетті құралдарды сатуға мүмкіндік береді.

Құнды қағаздар нарығының  нысаны – бағалы қағаздар. 
Қазақстандық заңнамаға сәйкес құнды қағаз – бұл мүліктік құқықтарды куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілердің жиынтығы. Оларға Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне және өзге де заңнамалық актілеріне сәйкес айқындалған акциялар, облигациялар және құнды қағаздардың өзге де түрлері жатады. Заңнамада бағалы қағаз (туынды бағалы қағаздарды қоса) қаржы құралдары түрлерінің бірі ретінде белгіленген. 
Қазақстандық құнды қағаздар нарығында акциялар мен облигациялар басым. 

Акциялар кәсіпорынның даму мақсаттарына оның иесіне қаржы салғандығын  куәландырады және оған дивиденд түрінде  пайданың бір бөлігін алуға құқық  береді.

Облигациялар да олардың  иесіне қаржы салғандығын куәландырады, бірақ оған белгілеп қойылған сыйақы алуға құқық береді. Егер кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктері акциялар бойынша  дивиденттер және облигациялар бойынша  сыйақыларды бәр мезгілде төлеуге  мүмкіндік бере алмаса, табыс алуға  облигация иелерінің ерекше құқығы бар. Табыстың жетіспеушілік жағдайында облигациялар бойынша сыйақылар  резервтік қордың есебінен төленеді, ал акциялар бойынша – сол мақсат үшін құрылған арнайы есебінен төленеді.

Бағалы қағаздар ақша түріндегі  капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттің меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру  мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында  өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары  жүзеге асады.

Бағалы қағаздар нарығының  қатысушылары кәсіби емес қатысушылар (ҚР кез келген азаматы) немесе эмитенттер және инвесторлар, кәсіби қатысушылар  және нарықты реттейтін органдар болып табылады. 
Эмитенттер бағалы қағаздарды айналысқа шығарады. Ең көп тараған жағдайда олардың мақсаты – өздерінің коммерциялық қызметін кеңейту үшін капитал тарту болып табылады. Қосымша капиталға деген қажеттілік тұрақты болғандықтан эмитент бағалы қағаздар нарығымен тығыз өзара іс-әрекетте болуы тиіс. 
Инвесторлар – бұл өз капиталын эмитенттердің билік етуіне уақытша беретін нарықтың қатысушылары. Инвесторлар дара және институционалдық болып бөлінеді. Институционалдық инвесторлар жеке тұлғалардың капиталдарын өздерінің кәсіби қызметіне орай қаржы нарықтарында біріктіреді және қажетті дәрежеде оларды, әсіресе, бағалы қағаздарға салады. Оларға сақтандыру ұйымдары, жинақтаушы зейнетақы қорлары, банктер, сондай-ақ ұжымдық инвестициялау ұйымдары (инвестициялық пай қорлары) жатады.

Қысқа мерзiмдi қарыздар немесе облигация нарығы, әдетте бiр жылдан бес жылға дейiнгі мерзiмге алуды ұсынады. Әдетте бұл құралдар ұйымдастырылған биржаларда назар аударылады, бірақ баға белгілеу құрылымы бұл құрылымдармен кәсiби инвестициялық институттарының шағын шеңбері үшін тартымды етеді және жеке тұлға үшін мүддесін ұсынбайды.

Орташа мерзiмдi қарыздар немесе облигациялар нарығы. Орташа мерзімді бағалы қағаздар  - осы уақытқа дейін тек қана Ұлыбритания мен АҚШ - та қолданылды және өтемдерді бестен он бес жылға дейін (Ұлыбританияда) немесе екіден он жылға дейін (АҚШ - та) мерзімдегі облигацияларды ұсынды.  Өзге мемлекеттердегі Үкіметті он жылдан артық кезеңдегі қаржы қызықтырмады.

Мерзiмсiз облигациялар. Бұл үкiметпен шығарылатын облигациялар, нақты өтеу күні  болмайды. Мұндай құралдарды шығару бiрнеше себептермен  жүзеге асырылуы мүмкiн. Инвесторлар мұндай құралдарға әр түрлі қарайды және кез-келген белгіленген құралдарға қарағанда, оларға баға анағұрлым тезiрек өзгереді.

Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының бөгелуінің негiзгi мәселелерінің бiрi дамымаған заң шығарушы база болып табылады. Атқарушы заң шығарушы мына сұрақтарды толығымен ашпайды: бағалы қағаздар нарығының қызметін, инвесторлардың қызығушылықтары мен құқық қорғау қамтамасыздандыруын, инвестициялық қорларды басқарушы қызметі мен құрылуын, өндіруші бағалы қағаздар үндеуі мен эмиссиясы және т.б. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының дамуына кері ықпалын тигiзген негiзгi себеп, дамушы нарықтардың әлемдік қаржы дағдарысы болды, нәтижесiнде шет елдік инвесторлар жылдамдатып Қазақстаннан өз капиталдарын шығара бастады. Нарықтың жөнді дамымауына көптеген субъективті себептер де болған.

Бағалы қағаздар нарығының дамуы басқа капиталдың нарықтарының жоғалуына мүлде әсер етпейді, олардың өзара сiңiсу және өзара ынталандыру процесi жүреді. Бiр жағынан бағалы қағаздар нарығы капиталды өзінен алыстатады, ал екінші жағынан, олардың даму мүмкіндіктерін туғыза отырып, оларды бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы өзге нарықтарға алмастырады. Ауқымды және бағалы қағаздар нарығының мағынасы мынадай: оның қирауы экономикалық үрдістің қирауына әкеледі.

Сондықтан да нарықтың барлық қатысушылары, нарықтың дұрыс ұйымдастырылуын  және ең алдымен, оның басты қатысушысы - мемлекеттің қатты бақылауында  болуына тікелей қызығушылық  танытады. Құнды қағаздармен байланысты мәмiлелер, бағалы қағаздарды сату - сатып алу екі жақты келісімшартқа қол қоюмен жазбаша түрде жүзеге асады, сол және өзге де операцияларды жүзеге асыруға рұқсаты бар,   бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларымен iске асырылады.

Биржалық қорлар биржалық сауданы жүргізудегі өз ережелерінде, кәсіби мамандардың қатысуымен, келісімшарттың іске асуына өзге де талаптарды қарастыруларына  болады. Бағалы қағаздардың барлық операциялары нормативті актілермен толықтай реттеледі, бірақ Қазақстанда әлі  реттелмейді.

Әр елде бір емес, қор биржаларының бүтiн жүйесі бар. Ұлттық биржалық жүйелерде жеке биржалар маңызды, биржалық қорлардың моно және полиорталықтанған жүйесі бар көптеген елдерді жатқызуға болады.

 Қазақстан Республикасының  бағалы қағаздарының Ұлттық комиссиясы  нарық қорының алға жылжуы  мақсатында, мүдделi министрлiктер мен   мекемелерге қызмет көрсету үшiн  бағытталған, 1999-2000 жылдарға нарық  қорының даму бағдарламасының  жобасын өңдеген болатын.Жаңа  бағдарлама нарық қорының жұмылдыруының  тиімді механизмі ретінде қалыптасуына, отандық және шет ел инвесторларының  қаражатын қайта бөлу және  инвестицияларды Қазақстанның нақты  экономикасына тарту бағытталған.  Оның негізгі мақсатының бірі - нарық қоры мен қаржы нарығын  бір бүтіндей етіп реттелуінің  жүзеге асуы. Жалпы алғанда, дамыған және тұрақты нарықтың қалыптасуы келешекте еліміздегі жалпы экономикалық жағдайға тәуелді болады. Мемлекет жинақтауға талпынысты жоғарылату үшін, олардың инвестициға жиналуына және өзгеруіне барлық жағдайларды жасауы қажет.

Маңызды жерді нарық қорының  аспаптарының арасында мемлекеттік  бағалы қағаздар қарызға алады. Әлемде мемлекет және оның мекемелері қаржының ең ірі қарыз алушылары болып  табылады.

Нарықтың көмегімен  мемлекеттік  бағалы қағазды  қарызға  алу- еркін  ақшаны, ақы-пұлдың мемлекетпен уақытша  жұмыс жасау барысы, коммерциялық банк, қаржы компаниялардың және халықтың, жүзеге асуы және ақырында ақшалы ресурстар  үшін құнсыздану емес қаржылай- республикалық  тапшылығының  әсерінен жергілікті бюджеттер пайдаланылады. Басқа  да нарық қорларының аталмыш секторында айрықша маңызды мәні елдің экономикасы  үшін  қаржылай-несиелік саясаттың  аспабын, мемлекеттің қаржы жүйесінің  күйінің бұлақты көрсеткішін, алда шетел инвесторлары үшін бағдар ұсынбақ.

Қазақстанда соңғы жылдарды халықтың дербес жиған-тергенінің біреудің аумақтауы қаралады,  оның үлесті салмағы төмен. Дербес жиған-тергеннің  надандығы, халықтың психологиялық  бабы емес  инвестициялауға бағалы қағаздарды бір мемлекеттік меншіктің  берілісінің себептерінен халықтың кең алқаларына бас өтеусіз негіздеу мен игерушілік механизмі(жекешелендір- инвестициялық купондардың)  болып  табылады.

Көптеген елдер өзінің тарихының жекешелендіру - сияқты нақты  саланың және өндірістің жұмысының  тиімділігінің көтермелеуінің тәсілдеріне  сүйенеді. Бірақ   дамыған елдерде  мемлекеттік кәсіпорынның жүргізілуі  - нарықтық экономиканың шарттарының  жүргізгеніне қарамастан, айрықша түбегейлі, шарттар функционалдық  нарық  қорының, сол бұрынғы социалистік  лагерьдің елдері де жекешелендіру  жолына енді, жеке секторлардың кең  дамуынсыз,  бағалы қағаздар нарығынсыз. Қазақстан Венгрияның, Польшаның, Чехиянің, Словакияның, Ресейдің тәжірибесін  пайдалана отырып, ірі мемлекеттік  қордың құнын  жүздеген және мыңдаған бөлікке бөлуге,  қызығушы тұлғалар мен ұйымдарға сатуға болатын, акционерлік  жүйені қолдану негізінде еркін  кәсіпкерлік пен нарық құрылымына бағытталған экономиканы құрады.

Бағалы қағаздар нарығын  құруда  мемлекеттік кәсіпорындарды акциялау және жекешелендіру маңызды  орынды алды, акционерлік қоғамдар  осы нарықтың маңызды субъектісі болды. Бастапқыда 1991 жылы КСРО зағнамасы кезінде АҚ құрыла бастады, делдалдық фирмалар, биржалық қорлар.

Бұл  жылдарда бағалы қағаздардың не үшін  және  оны тіркеу,эмиссияларын  қорғау,қалай инвестордың құқықтарының сақтау  және т.б. халық арасында  ашық түсінушілік айқындалмады.  Сол себептен 1991 - 1994 гг. "Оқу кезеңі" қарастырылды. Осыған орай әрі базар бағалы қағаздың дамуын 1995 - 1996 жж. мемлекет сезіне бастады, әрі қарай фондылық базардың инфрақұрылымын  ашық  шынайы және одан әрі дамуын сұрайды. 1996 ж. 28 наурызында осы мақсаттарында үкімет өзінің қарауында бағдарламаны дамуын бағалы қағаздар нарығын  Қазақстан Республикасында бекітті. Алғашқы оқу орындары  және мыңдаған  маман әзірлеп оқыту үшін орталықтар ашылған. 1996 г. 31 желтоқсанының қабылданған үкіметтің қаулысы " Шаруашлық жүргізу субъектінің тізбесін бекіту биржа қорын" жүзеге асыру болды немесе  "Көгілдір фишка" деген бағдарламамен танылды.

1996 ж. бағалы қағазда   екі  қарсылас арасында биржалық қорларда басты  бәсекелес орын алды, олар  Ортаазиялық  және Қазақстандық болып танылды. Әуелгіде Қазақстандық банкаралық  валюталық биржа боп құрылған. 1997 ж. ЖАҚ "Орталықтың депозитариының бағалы қағазы" қалыптасты, сонымен қатар Қазақстандық биржа қорымен(бұдан әрі - KASE)  нарық қорының техникалық инфрақұрылымының ядросы боп айқындалды.

Әлемдік тәжірибенің көрсеткіші бойынша, бағалы қағаздар нарығы елдiң  экономикасындағы қаражатты оңтайлы  қайта бөлудің, халықтың жинақтаушы қоры мен  қаржылық ресурстарды жұмылдырудың тиімді механизмі болып табылады.