Қазақстан Республикасындағы валюталы бақылаудың түсінігі, негізгі бағыттары және мақсаты

 

Мазмұндама

Кіріспе                                                                                                 3                                                                                        

1 Валюталы саясат және валюталы реттеудің түсінігі, мағынасы және мақсаты.                                                                                                                   4              

2. Қазақстан Республикасындағы валюталы бақылаудың түсінігі, негізгі бағыттары және мақсаты.                                                                                     12

Қорытынды                                                                                                          16                                                                                                                                                                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      

 

                                                    Кіріспе

........................ Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университетінің «Кеден ісі» мамандығы бойынша 4 курс студенті 2007 жылдың 29-шы қаңтардан осы жылдың  25-ші наурызға дейін Астана қаласы бойынша кеден бақылау Департаментінің Валюталық бақылау бөлімінде диплом алдындағы өндірістік  тәжірибе жұмысынан өттім. Бөлімнің лауазымды   қызметкерлерінің көмегімен бөлімге тәжірибе алушы ретінде ойдағыдай орналастым. Жалпы валюталық бақылау – валюта заңдылығын сақтаудағы уәкілетті органдармен қатысты тұлғаларды қадағалау.

      Валюталық бақылаудың мақсаты болып валюталық түсімін уақытылы аударылуы және толықтығын қамтамасыз етуге сондай-ақ импорт мақсатында құралдарды шетел валютасында және теңгелей құқықты жаңашалау түрінде қолдануға  және валюталық операцияларды жүзеге асыру кезінде валюталық заңдылықты қолдану болып табылады.

        Валюталық бақылаудың негізгі бағыттары болып:

1. Өткізілетін валюталық операциялардың әрекеттегі заңдылыққа сәйкестілігін анықтау және оларға қажетті лицензиялар мен рұқсаттамалардың барлығы.
2. Мемлекет алдына шетел валютасында резиденттермен мінндеттерді сондай-ақ ішкі валюталық нарықта шетел валютасын сату жөніндегі міндеттердің орындалуын тексеруге.
3. Шетел валютасындағы төлем негіздетін тексеруге.
4. Валюталық операциялар, сондай-ақ резидент еместермен валюталық операциялар жөніндегі есептілік объектілігін және толықтылығын тексеру.

Алғашқы күндері бөлім қызметімен таныстық, сондағы қызметкерлердің жұмыс барысын көріп үйрендім. Екінші аптада бөлім құжаттарынан қажетті ақпараттарды алып, барлық теориялық білімімді маман ретіндегі қызмет тәжірибесіне қолдандым. Бұл бөлім Департаменттің құрылымдық бөлімшелерімен, тағы басқа мемлекеттік органдармен тығыз байланысты сонымен қатар тығыз жұмыс атқаруда.

Мұндағы барлық ережелер мен тәртіптерді сақтау міндеттелді.  

 

 

 

 

 

 

1.Валюталы саясат және  валюталы реттеудің түсінігі,

мағынасы және мақсаты

Валюталық саясат- экономикалық саясаттың толық және ішкі экономикалық саясаттың бөлшектік құрамдас бөлігі.

Валюталы саясаттың тәжірбиелік талаптары болып валюталық жүйенің халықаралық және ұлттық механизімін мөлшерлі функцияландырумен қамтамасыз ету, төлем балансын тепе-теңдікте ұстау болып табылады.

Ұзақ мерзімді валюталы  саясат валюталы механизмнің кезегімен  өзгеруі жөнінде ұзақ мерзімді құрылымдық міндегі шараларды алға қояды және жеткілікті ұзақ мерзімде жеткілікті ұстай алады. Оның негізгі әдістері алдымен аймақтық және МВФ деңгейінде, сондай-ақ валюталы реформа шегіндегі халықаралық сөйлесулер және келісімдер болып табылады.

Валюталы саясат ағымды және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.

Валюталы саясаттың  пішіні:

• дисконттық,
• девизді (валюталы интервенция),
• валюталық резервтің диверсификациясы,
• валюталық шектеулер,
• валютаның конвертациялану деңгейінің реттелуі,
• валюталы курстың тәртібі,
• девальвация,
• ревальвация.

Дисконтты саясат ішкі экономикалық сфераға әрекет ететін (ақшалай сұраныс  жағдайы, баға деңгейі мен динамикасы, ақша массасының көлемі) және әлемдік  шаруашылық қатынастың (қысқа мерзімді инвестициялық миграциясы), сондай-ақ қарым-қатынас ауданының (ұлттық валютаның алмасу пропорциясы) ағымды валюталы саясаттың құрамды элементі болып табылады.

Девизді (валюталы интервенция). Валюталы тәуекелден қорғану және халықаралық есептелулер мен қамтылу мақсатында әр түрлі шетел валюталарының құрамына ену жолымен валюталы резервтердің құрылымын реттеуге бағытталған мемлекеттің, банктердің, сондай-ақ транс ұлттық корпорациялар саясаты.

Валюталық шектеулер. Шетел  валютасымен регламенттелетін, экономикалық, құқықтық, ұйымдастырушылық шаралар жүйесі. Валюталы шектеулер үкіметтің ішкі экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады. Мемлекет қолындағы валюталы рессурстардың концентрациялау, төлем балансының теңестірілуі, ұлттық валюта курсын ұстау, валюталы негіздеу және спекуляциялауды болдырмау мақсатында қолданады.

Валюталық шектеулер  шетел валютасын еркін сату және сатып алуына тыйым салуды; ел ішіндегі тауарлар мен қызметтерді заңды  және басқа да курс бойынша ұлттық валютаға айырбастау арқылы сатуды; шекарадан  тыс төлемдер мен аудармаларды жүзеге асырудың маңызды тәртібін; валюталы операцияларды жүзеге асыру үшін құқылы коммерциялық банктерді лицензиялауды; валюталық есеп және салымдар бойынша пайыздық қойылымдардың жеңілдетілуін қарастырады. Валюталық шектеулер кезінде валюталық операциялар, ереже бойынша арнайы уәкілетті банктерге жүгінеді.

Валюталық шектеулердің негізгі себептері болып, валюта жетіспеушілігі, ішкі қарыздардың қысымы, елдегі төлем балансының бұзылуы  табылады. Нарықтық экономикасы дамыған  елдердегі валюталық конвертациялану деп, шектеусіз әртүрлі операцияларда, түрлі нысанды, категориялы ұстаушылардың шетел валютасынаеркін ауыстырылуымен түсіндіріледі.

Егер мемлекет –эмитент (немесе оның уәкілетті органы) басқа валютаға айырбастау операцияларына тыйым салса (немесе шектеу қойса), онда валюта қайтарымсыз болып табылады.

Валюталар арақатынастық  тәртіппен әрекідік қайтарымды болып  аталады. Мұндай жағыдайда қайтарымдылық  осы валютаны белгілі ұстаушы  мен  жеке операциялар түріне таратылады.

Толық қайтарым жинақтамасы  құрылымы арқылы ішкі конвертациялану (отандық иегерлер үшін) және сыртқы конвертациялану (яғни шетел иегерлері үшін) деп ажыратылады.Қайтарым механизімі: валюталы нарық және валюталы курсы.

Девальвация- елдің төлем  балансының жетіспеушілігінен, инфляция нәтижесінде ұлттық валютаның құнсыздануы.

Девальвация ашық және жабық  деп бөлінеді. Әлеуменнтік жағынан  девальвация көтерме сауда мен  инфляцияның өсуіне байланысты негізгі  халықтың өмірлік деңгейінің төмендеуіне  әке соқтырады.

Ревалвация. Ақша бірлігінің алтынды құрамының заңды өсуі немесе мемлекетпен жүзеге асырылатын, басқа ел валюта қатынасы бойынша курсының өсуі.

Осы елдің валютасын  әрекеттегі валюта курсы бойынша  басқа елдің валютасына айырбастау ( конверсия) мүмкіндігі.

Валюталы реттеу валюталы операцияларды таратылған тәртіпті орындауға бағытталған мемлекеттік органдардың іс-әрекеті. Валюталы құқықтық реттеу екі деңгейде жүзеге асырылады: нормативті және жекеленген. Нормативті-құқықтық реттеу валютамен байланысты, жалпы қатынаста объекті болып табылатын құқықтық нормаларды құрудан тұрады. Жеке құқықтық реттеу бұл валюталы қарым-қатынастың тууы, өзгеруі және тоқтатылуын туғызатын, нақты өмірлік жағыдайда құқықтық нормаларды қолдану.

Валюталы операциялардың орындалу тәртібін анықтау, құқықтық нормасы, екі негізгі функцияларды орындайды- реттеуші және бақылаушы.

Валюта заңдылығында реттеу функциясы қосылады. Біріншіден, валюталы операциялар жасалуын қатысушы тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін  анықтау,ол былайша түсіндіріледі:

• өзіндік құқық және басқа да құқықтардың валюталық бағалығына ауысуымен байланысты, оның ішінде төлем құралдары мен төлем құжаттарының шетел валютасы ретінде қолданумен байланысты операциялар

• валюталы бағалықты енгізу, қайта жіберу, шығару және қайта жіберу
• шетелдік ақша аударымдарын жүзеге асыру

Валюталы реттеудің  мақсаты болып тұрақты экономикалық өсім және экономикалық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету жетістіктері жөніндегі  мемлекеттік саясаттың кірісуі  табылады.

Валюталы реттеудің  талаптары:

1. Қазақстан Республикасында валюталы бағалықты қолдану тәртібін белгілеу;
2. Қазақстан Республикасының әрі қарай әлемдік экономикаға енуіне жағдай жасау;
3. валюталы операциялар және капитал ағыны туралы ақпаратты базамен қамтамасыз ету.

Қазақстан Республикасының  валюталы саясаты. СССР құлдырағаннан кейін республикамыз көптеген экономикалық қиыншылықтармен соұтығысты: өндірістің төмендеуі, инфляция мен жұмыссыздықтың деңгейінің  жоғарылауы. Үкімет терең құрылымды, қаржылық, валюталы және әлеументтік қиыншылықтан шығып, экономиканың тұрақтануына көптеген реформалар қабылдады, бірақ бұл шаралар көңілге қонымды нәтиже бермеді. Қазақстанда халықаралық еңбек бөлінісі және әлемдік шаруашылық байланысқа енуге қажетті жағдай ретінде ашық экономика принціптері жарияланды.

Еліміздің нарықтық экономикаға  ауысу кезеңін бірнеше сатыға бөлуге болады.

1 саты: 1992-1994 жылдары Қазақстан  Республикасы тәуелсіз мемлекет  болды. Нарықтық қатынастар және  жаңа меншіктік субъектілерінің  принципті формалануы негізіндегі  приватизациялануы және мемлекет  бөліну курсын алу. Шетел инвесторлары үшін ықпалды тәртіппен және преференциалды жүйелі еркін кәсіпкерлік зоналы, араласпа капиталды бірікпе кәсіпорындар құрылды.Нарықтық инфроқұрылым құрылады: коммерциялық банктер жүйесінің кеңеюуі, биржалық сауда көтерілу деңгейі жоғарылады.

Өндірістік және тұтынушылық мақсаттағы тауар шығарылу төмендейді. Инфляция 45-50 % -ке жетті. Республика өзінің меншікті ұлттық валютасын –теңгені енгізуге тура келді.

Қазіргі заман жағдайында тенге  Қазақстан Республикасының резиденттері үшін конвертациялау болып табылады. Әлемдік жүйеде қазақстандық ақша бірлігі конвертацилану болып табылмайды. Тенге банк аралық валюталы нарықта шарт жасасуда конвертелу валютасы болуы мүмкін. Ұлттық валютаны енгізу күні (15 қараша 1993 жылы) республика қажетті тұтынушылықтан 60-65% көлемде валюталы алтын қорымен қамтылған болатын.

Айналымға енгеннен кейін, қазақстандық тенгенің курсы Қазақстан Республикасының  халықаралық валюта биржасындағы апта сайынғы саудада анықталады. Ұлттық валютаны валюталы нарыққа енгізген кезде  оның айырбастау курсы 1 АҚШ доллары үшін 4,68 тенгені құраған.

Тенгенің енуі республиканың экономикалық және әлеументтік өміріне әсер етті. Алдымен Қазақстан белең алған  экономикалық белесті және оның шаруашылық байланыс ұстауға қажетті "рубльдік зона" тәртібін ұстауға тырысты. Көптеген мамандар бұл  ең нашар ақша жүйесі деп есептейді.

Қазақстан валютасын енгізерге  дайындық үрдісінде ҚР Ұлттық банкі  шетелдер тәжірбиесін және оның ішінде ТМД елдердің тәжірбиесін мұқият меңгерді. Әр түрлі варианттар қарастырылды. Әлемдік тәжірбиеде белгілі үшуінің- аралық, параллельді және тікелей енгізудің ең соңғысы таңдалды.

Валюталы тәртіпті таңдау кезінде  Мемлекеттік комиссия басқарылымдағы валюта нарығының белгіленген Ұлттық банк интервенциясына тоқталды. Сонымен бірге  Негізінен валюталы курс-"crawling peg" тәртібі жағынан Венгрияның тәжірбиесі мұқият қарастырылды.

2 саты: 1994-1995 жылдар. Отандық заңды-құқықтық базасы, оның ішінде валюталы, оның ақырындап іске асуы жүре бастады. Екінші сатыда жеке меншік үрдісін аяқтап инвесторларға құнды қағаздың 80 % мемлекеттік пакетін тапсыру жоспарланды. Валюталы нарық құлдырады, оның ішінде бағалы қағаздар нарығы да бар.

Экономиканы аяғынан тұрғызу саясатының басты приоритеті тенгені конвертациялау мәселесі болды. Тауарлы және валюталы тенгенің конвертациялануы үшін ішкі қор жеткіліксіз болды. Сондықтан валюталы нарық пен тенгенің ішкі конвертациялануына жетістігін қамтамасыз ету мақсатында көптеген шаралар өткізілді.

1993 жылдың соңында  Ақш доллары мен ресей рублінің  қатынасында тез төмендеуі білінді. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен қаңтар-ақпан айларында қатаң несиелі саясат жүргізілді, ол  нақы айырбастау курсының салыстырылмалы тұрақтылығын ұстауға көмек берді. Бірақ наурыз айында күшті несиелі эмиссия нәтижесінде, айырбастау курсы тағы да төмендей бастады.

1994 жылы ұлттық валюта  курсының төмендеу жылдамдығы  орташа айлық есептеулер бойынша  шамамен 11,6 %, ал 1995 жылы- 11,5 % құрады. Осы жылдарда валюта курсының  динамикасы төмендеу  мүмкіншілігі әлсіз, яғни ол экономиканың кризистік жағдайы мен инфляцияның жоғары деңгейлігін толықтай куәландырады. Бұл жылдары тенге курсының төмендеу тенденциясын экономикалық трансформациялау үрдісінің тездетілуіне ұлттық валютаға деген халықтың сенімділігінің өсуі растайды.