Қазақстан Республикасы салық жүйесінің проблемалары және оны шешу жолдары

Демек, салық төлеушінің экономикалық және салықтық көрсеткіштеріне  әрдайым мониторинг, сапалы алдын-ала  талдау, яғни аналитиқалық құралдарға талдау жүргізуге көңіл аудару қажет.

Корпоративті жеке табыс  салығының қолданыстағы жүйесі жетілдіруді  қажет етеді, оның дағдарыстық 1993 ж. өзгертілмеген 30 ставкасы. Осы себептен нақты сектор қазіргі кезде үлкен  салықтық жүктемеге ие, компаниялар  өз табысының үштен бір бөлігін  корпоративті салықты төлеуге жұмсайтындықтан, экономиканың едәуір бөлігі көлеңкеде  қалып отыр. Бұл көп пе, аз ба? Ресей  кәсіпорындар үшін табыс салығын 2001 ж. өзінде 30-дан 24 дейін төмендетті. Украина осындай өзгерісті 2004 ж. 1 қаңтардан бастады. Осылайша, бүгінгі таңда Қазақстан кеңестен кейінгі аймақта.ЖІӨ өсуінің ең жоғары жылдамдығын көрсетіп отырғанмен, ТМД көшбасшылар елдері арасында жоғары корпоративті салыққа ие.

Осыған сәйкес КЖТС төмендету  қажет, бұл өз уақытында көптеген салымдармен, депутаттармен, эюномистермен, сондай-ақ осы мақала авторымен әртүрлі  конференцияларда, симпозиумдарда 30-дан 20 дейін азайту ұсынылған.Салыстыру  үшін: АҚШ-та КЖТС ставкасы 15-35, Кореяда  — 14-27, ал Францияда — 15-34 секіруде. Сонымен қатар әлеуметтік салықтың регрессивті шкаласын езгерту қажет  және жалақы фондының 10 деңгейіндегі біріңғай ставканы енгізу қажет, бір уақытта  тұрғындардың дәулетті бөлігі үшін көтеріңкі  салық бекіту қажет, атап айтқанда қымбат мүлік иелеріне. Оларға мүлік салығын  қолданыстағы 0,5 орнына 2-3 ставкасымен  есептеген жөн.

ӘСҰ-на кіру алдында бірқатар ғалым-экономистердің, ҚР экономика  министрлігі мен бюджеттік жоспарлау  мамандарының капитал табысына жеңілдікті салық салуды жою ұсынысын дұрыс  деп санаймыз. Сонда бұл дәрежеге жарна бойынша дивиденттер немесе инвестфондтар акциялары, қарыздың бағалы қағаздар бойынша сыйақылар  және акциялар мен облигациялар бойынша  бағаның өсімі түседі.

Алдыңғы қатардағы шет  елдік тәжірибеге сүйеніп, занды  және жеке тұлғалардың мүлігіне салық  салудың қолданыстағы жүйесінде  жетілдіру қажет. Біздің ойымызша, жеке тұлғалар мүлігіне салық, мекемелердің мүлігіне салық және азаматтар мен  фирмалардың қозғалмайтын мүліктегі  жерге деген салықтар қозғалмайтын мүлік салығына өзгертілуі қажет. Жерді  және онда салынған қүрылыстар салық  салудың бір объектісіне біріктірген  жөн. Соның өзінде қозғалмайтын мүлік  салығы жергілікті бюджеттердің негізгі  табыс көзіне айналуы тиіс.

Айта кететін жайт, қозғалмайтын мүлік салығын әкімшіліктендіру қымбат процедура болғандықтан, салық  ставкасы төмен бола алмайды. Осыған байланысты қолданыстағы салықтармен  салыстырғанда салық төлемін  максималды үлғайту немесе азайту мөлшері  шектелетін ауыспалы кезеңді бекіту қажет. Бұл ауысудың ауыртпалығын басады.Барлық қиындықтарға қарамастан мемлекетте қозғалмайтын мүлік салығын 2009ж. 1 қаңтардан бастап енгізу мүмкін деп санаймыз. Жергілікті өкімет билігіне ҚР Парламентімен бекітілген төлемдер диапазоны шегінде салықтық ставкаларды бекіту құқығын беру қажет.

Бізде жер қойнауын пайдалану  жөніндегі салық салу тұтқасын жетілдіру  бойынша нақты ұсыныстар бар. Мұның өзі Қазақстанның алуан  түрлі минералдық ресурстарының  орасан зор қыры бар екеніне, бұрынғы  Одақтың ұқсату өнеркәсібі үшін ұзақ жылдар бойы тек шикізат базасы болып  келгеніне байланысты. Ал оның шикізаттық бағытын қысқы мерзімнің ішінде өзгерте қою өте қиын. Бірақ, Қазақстандықтардың игілігі осыған байланысты екені  анық.

Пайдалы қазбаларды өндірумен  байланысты жобалар бастапқы елеулі күрделі қаржыларды қажет ететінін ескере келіп, ал республикада бұл қаржы  жеткіліксіз , экономиканың өндіруші салаларына шетелдік инвестицияларды тартудың шынайы қажеттігі туындап отыр. Оның үстіне, өндіріс көлемін ұлғайту  мемлекеттің алынған қаржыны  ұқстау өнеркәсібін және бүкіл республиканың  инфрақұрылымын дамытуға жұмсауға мүмкіндік  береді.

Бүгінгі таңда осы саладағы айқын белгіленген Салық заңдарының болмауына байланысты қазақстан  зор шығындарға тап болуда – республика үшін тиімді мұнай мен газ саласындағы  көптеген келісім – шарттарға  шетелдік инвесторлардың қол қоюы бөгелуде. Мәселен, осы уақытқа дейін мұнай-газ  кеніштерін игеру жөнінде қазақстандық жер қойнауын пайдаланушылармен  келісім-шарт тар жасалған жоқ.

Ұсынылып отырған жоба осы аталған мәселелерді шешуді, республика бюждетіне тұрақты кепілді  табыс көзін қамтамасыз етуді, шетелдік және отандық инвесторлар үшін қолайлы  салық режимін қамтамасыз етуді  өзінің мақсаты етіп қойып отыр. Оның үстіне осы Заң жобасын әзірлеу  салық органдарының жер қөойнауын  пайдаланушылар жөніндегі келісім-шарттарға  салық сарабын жүргізу және салық  төлеуге  және бюждетке төлемдер төлеуге  қатысты келісім-шарттарды инвесторлардың қадағалауына одан әрі бақылауды  жүзеге асыру жөніндегі жүргізіліп жатқан шаралардың құрамдас бөлігі болып  отыр. Қазір бұл жоба республика Үкіметіне қаралуға жіберілді.

Ел басының және Қазақстан  халқының басты назарында сыбайлас жемқорлықпен күрес. Былтыр Қазақстан  жемқорлық жөніндегі әлемдік  реитингте 135-ші орыннан 75-ші орынға көтеріліп, дамыған елдермен иық тірестіруге  жақындады. Дегенмен, бұл көңіл тоғайтып, осы бағытта белбеуді босатуға себеп  болмауға тиіс. Сыбайлас жемқорлықпен күрес жолында салық қызметі  органдары шетелдік тәжірибені тиімді пайдалануда.

Сондықтан, ақпараттық жүйелердің сыбайлас жемқорлықты түп-тамырымен  жою және үнемі бақылаудағы салық  қызметі органдарына азаматтардың сенімін қалпына келтіру, арттыру  болып табылады.

Сыбайлас жемқорлықпен күрес  шараларының бірі ретінда бір  орында ұзақ уақыт отырып, сыбайласып, тамыр жайып кетуіне, бармақ бастым, көз қыстымға жол бермеу мақсатында, ҚР ҚМ СК салық қызметі органындарының лауазымды тұлғаларын қызметтік  ауыстыру (ротация) ережесі бекітілді  және енгізілді. Ротацияға бір және сол жерде 3 жылдан астам уақыт  жұмыс істеген салық органының  басшылары жатады. Сондай-ақ артта  қалып қойған салық комитеттерінің жұмысының тиімділігін арттыру  үшін аумақтық салық комитеттерінің қызметін бағалауды талдау негізінде  салық органының басшыларын ауыстыру жоспарланып отыр.

Жалпы жемқорлықпен күрестің жемісті болуына ең басты кепілдік-адамның, барша қоғам мүшелерінің ар-ұятының  тазалығы.

Енді трансфертті баға түзу мәселесі жайында айтайық.«Трансфертті бағаларды қолданудағы мемлекеттік  бақылау туралы» заң елімізде 2001 ж. қабылданды. Соның өзінде Қазақстан  трансфертті баға түзуді реттеу тәжірибесінің  дамуында басқа да ТМД елдерінен  озды. Мысалы, Азербайжанда, «Делойт» ақпараты бойынша, трансфертті баға түзуді реттеу сұрақтары бастапқы кезенде екен. Сондықтан салық органдары бағаны тек келісімде көрсетілген баға қателігі айқын көрініп тұрған жағдайда ғана тексереді. Ресейде  трансфертті  баға түзу туралы заңнама бар, бірақ  жеке заң түрінде емес.

Бизнес-құрылымдар трансфертті  бағалармен басқару мүмкіндігін  әртүрлі мақсаттарға жету үшін өз ықыласына пайдалана алады. Мәселен, трансұлттық компаниялар немесе өзара байланысты мекемелер өз тобы ішінде топ ішіндегі қолдағы ақша қозғалысын реттеу, бас компания деңгейінде табыстылықтың көрінуі жеке мемлекеттерде  валюталық немесе бағалық бақылау  үшін арнайы коммерциялық шарттарды  қолдана алады. Осы кезде олар трансферттік бағаларды пайдаланады. Дегенмен, трансферттік бағалар салық  жүктемесін азайту үшін де қолданылады. Мысалы, байланысқан компаниялар, егер мұнай экспортталатын мемлекеттегі табыс салығы ол импортталатын мемлекеттен  едәуір үлкен болса, жасанды түрде  мұнайдың экспорттық бағасын түсіре алады.Трансферттік баға түзу туралы заң  бизнес-құрылымдардың трансферттік бағаларды теріс пайдаланумен салықтық міндеттемелерді түсірудегі айыбын ашып және мемлекеттік бюджетке төленбеген сомаларды талап ете алады. ҚР Қаржы министрлігінің салық комитетінің ақпараты бойынша трансферттік баға түзу туралы заңды қабылдаған сәттен бастап, орташа экспортты бағалардың мұнайға әлемдік баға кесуден пайыздың ауытқуы қысқарды, яғни нарықтық және фактілік бағалардың едәуір жақындауы жүзеге асты. Трансферттік баға түзу бойынша бақылау шеңберінде жүргізілетін ірі компанияларды салықтық тексерулер нәтижесінде 2007 ж. басынан 3,6 млрд АҚШ долл. қосымша есептелді.

Алайда бүгінгі танда  Қазақстандық тәжірибе әлемдік тәжірибеде қабылданған трансферттік бағаны анықтауға  қарама қайшы.Экономикалық ынтымақтастық  және дамыту ұйымы (ЭЫДҰ/ОЭСР) анықтауымен  бұл тауарларды алып-сату, материалдық  емес активтердің немесе байланысқан  компаниялар арасындағы қызметтердің бағалары. Қазақстандағы трансферттік баға — бұл нарықтықтан өзгешеленетін  баға және экспортты-импортты операция байланысқан немесе байланыспаған  жақтар арасында бұндай операцияның  жүргізілгендігіне қарамастан бағалармен теріс пайдаланушылыққа тексеріледі. Басқаша айтқанда компания заң бұзушы болып есептеледі және кері жағдайды дәлелдеуі тиіс.

Осыған байланысты трансферттік баға түзуді реттеу аясындағы перспективті бағыттардың бірі салық төлеушілер мен салықоргандарың арасындағы баға түзу туралы институттардың алдын-ала  келісімдерді енгізу бола алады. Осындай  келісімдердің шарттарының толық  орындалуы кезінде салық салу мақсатындағы келісімдер бағасы қосымша  бағалауларсыз нарықтық деп есептелуі  тиіс.

2007ж. 29 тамызда № 754 ҚР  Үкіметі қаулысымен бекітілген 2008-2010 жж. ҚР Үкіметінің орта мерзімді  фискалды саясатында мәлімденген  ҚР салық саясатының негізгі  бағыттарын қарастырамыз.

Осы құжатқа сәйкес 2008-2010 жж. салық саясаты экономиканың қажетті  бағыттарының дамуын белсендететін  және мемлекеттік қызметтерді толық  қаматамасыз ететін әділ және сенімді  құрал ретінде салықтардың әлеуметтік мәнді қызметтерін нығайту қажеттілігін ескеріп фискалды саясат міндеттерін  шешуге бағытталады, олардың мәні келесіде:

•     ҚҚС ставкасын  әрі қарай төмендету;

•    жеңілдіктерді  олардың нәтижелілігін нығайтуды  және экономиканың нақты секторында белсендетуші әсерді ескеріп орнықтыру;

•     бюджет табысын  қалыптастырудағы негізгі рольді кәсіпкерліктен тұрғындарға бабымен ауыстыру шеңберінде жеке тұлғалардың пассивті табыстары  бойынша жеңілдіктерді жою.

2008   ж. қосылған құн  салығы бойынша шартты жоғалтулар 67,9млрд теңгені (ставканың 13-тен  12 дейін төмендеуі),  әлеуметтік  салық бойынша  115,0 млрд теңгені  (ставканың төмендеуі орташа 30), әкелінетін  тауарларға кедендік қосымшалар  бойынша — 17,7 млрд теңгені  (қосымшалардың үлестірілуі үшін) қарайды.

Жалпы алғанда жоғалтулар мемлекеттік бюджет табыстарының жалпы  көлемінің 6,5 құрайды.

Осылайша, салық ставкалаының төмеңдеуі болжамды кезеңде осы  салықтардың келіп туу жылдамдығының  салыстырмалы түрде азаюына алып келді.

Алдағы жылдары аталған  салықтардың келіп түсу жылдамдығының  әрі қарай өсуі болжамдалуда, себебі салық жүктемесін азайтудан күтілетін  сер алынады деп есептеледі.

Жалпы саясат ЖТС пен КЖТС бойынша ставкаларды бекіту бөлімінде  осы ставкалардың байланыстылығына негізделуі тиіс екенін айта кету қажет. Себебі бұндай байланыстың болмауы  салық салу жүйесіндегі ауытқулардың алғы шарты болып табылады.

Атап айтқанда, ірі кәсіпорындарға қарағанда азғантай табыс алатын кіші бизнес субъектілері үшін КЖТС бойынша  төмен салық жүктемесінің болмауы  заңды тұлғаларды сегменттеу мен  ұсақтау арқылы салық салынудан  ауытқу үшін негіз болады.

Патент негізіндегі арнайы салық тәртібі немесе қарапайым  декларациялар негізіндегі арнайы салық тәртібі болса да, кіші бизнес субъектілері үшін салық салудың  қолданыстағы жүйесінің аталған  тәртіптерді қолданатын субъектілерді  әкімшіліктеуде кемшіліктері бар.

Негізгі себеп шығындық бөлікті  анықтау үшін бухгалтерлік есепті жүргізудің болмауы болып табылады. Салық  төлеушілердің табыстық бөлігін  анықгаудағы негізгі көрсеткіштердің  жоқтығы патент негізіндегі немесе қарапайым декларациялардың негізіндегі  арнайы салық тәртібін қолданатын субъектілерді автоматтандырылған камералды бақылау жүргізуге мүмкіндік бермейді.

Нарықтардағы кәсіпкерлік  қызметті іске асырудағы ешбір есептің  болмауы нарықта сатумен айналысатын  жеке тұлғалардың біраз бөлігіне нарықтық экономикаға өтудегі ауыр кезеңде «аяққа тұруға» мүмкіндік  берді. Алайда бүгінгі таңда салық  төлеушілердің аталған бөлігі нақты  алынған табысты, жалданған қызметкерлер санын жасыруға бейімделіп алды және бюджетпен бір реттік талондар арқылы есептесіп, «көлеңкелі» табыс алуда.

Ауыл шаруашылық өнім өндіруші-шаруалық (фермерлік) және заңды тұлғалар үшін арнайы салық тәртіптерімен де ұқсас  жағдай. Осылайша, біркелкі жер салығын  төлеу негізіндегі арнайы салық  тәртібін қолданатын салық төлеушілер үшін салым объектісі өзгермейтін 0,1 ставкасы қолданылатын жер телімінің  бағалық құны болып табылады.

Ауыл шаруашылық өнімді өндіретін  заңды тұлғалар үшін өзге арнайы салық  тәртібі анықталған, ал бағасын есептеуде  бюджетке төленуге тиісті салық сомасы 80-ге төмендейтін патент негізінде  жүзеге асырылады. Осындай салық  төлеушілер ушін КЖТС базалық ставкасы 10 мөлшерде бекітілген, осылайша патент негізінде қолданылатын төлеу механизмін ескергендегі олармен алынатын табысқа  нақты жүктеме 2 құрайтынын айту қажет.

Аграрлық сектор субъектілері үшін арнайы салық тәртібінің тартымдылығы аталған арнайы салық тәртібін пайдаланатын салық төлеушілер санының қарқынды өсуімен дәлелденеді.

Аграрлық сектор субъектілеріне арнайы салық тәртібін қолдану кезеңінің  ұзақ болуы оларға материалды-техникалық базаны нығайтуға, өнімді жинауды ретке  келтіруге, бәсеке қабілеттілік деңгейінің артуына мүмкіндік берді. Қазіргі  кезде бұл мемлекетке салық салудың  жеңіл тәртібін алып тастауға және өз ауыл шаруашылық өнімін өндіру мен  қайта өңдеуді орындайтын субъектілерге  субсидиялар беру жолымен экономиканың аталған секторына тірек болуға жағдай жасап отыр.

ҚР экономика және бюджеттік  жоспарлау министрлігінің мәліметтері  бойынша бүгінгі салықтық жеңілдіктерді 800 мыңнан астам объекллер қолдануда, осыдан қазына жыл сайын 80 млрд теңгеге  толмай отыр.

Жоғарыда аталғанды ескере отырып, 2009 ж. бастап арнайы салықтық тәртіптер  реформаланады — бір реттік талоңдарды қолдану аясын салық салудың  жалпы бекітілген тәртібін енгізумен  және патенттерден өзге қолдағы ақшалық операциялармен жүзеге асырып отырған субъектілердің барлығының міндетті турде бақылау-кассалық машиналарды қолданумен тарылту, ал жеңілдетілген декларация бойынша тек жеке тұлғалар — жеке кәсіпкерлікпен айиалысатындар ғана қызмет етеді. Ірі ауыл шаруашылық тауар өндірушілер арнайы салықтық тәртіптерден шығарылады.