қаржылық тәуекел

Қаржылық тәуекелдің қарастырылған категориялары оның түсінігін былай қыйсындауға  мүмкіндік береді.   Кәсіпорының қаржылық тәуекелі деп, белгісіздік жағадайда өз қаржылық іс-әрекетін асырғандағы кері қаржылық салдардың, табыс пен капиталды жоғалту формасында көрінетін, пайда болу ықтималдығы айтылады. /7, 209 б/

     Кәсіпорынның  қаржылық тәуекелдері көп түрлілігімен сипатталып, оны тиімді басқару үшін келісі сипатамалар бойынша сыныпталады:

1.Түрі бойынша. Қаржылық тәуекелдің бұл сыныптық белгісі басқару процесінде оны анықтайтын негізгі параметр. Нақты тәуекелдің сипаттамасы оның басты факторын белгілеп береді, ол бұл тәуекелге байланысты шығын деңгейі мүмкіндігін бағалауға рұқсат береді. Жаңа қаржылық құралдар мен басқа инновациялық факторлардың пайда болуы, қаржылық тәуекелдің жаңа түрін тудырады.

Қазіргі этапта қаржылық тәуекелдің негізгі түрлеріне келесі жатады:

Қаржылық тұрақтылықтың  төмендеуі тәуекелі. Бұл тәуекел капитал құрылымының жетілгенсіздігінен пайда болып,  кәсіпорынның кері және оң ақша ағымы көлемінің тұрақсыздығын тудырады. Қаржылық тәуекел құрылымындағы қауіптілік деңгейі  бойынша негізгі орын алады.

Кәсіпорынның төлемқабілетсіздік тәуекелі. Бұл тәуекел айналым активтерінің өтімділік деңгейінің төмендеуінен пайда болып, кәсіпорынның кері және оң ақша ағымы уақытынның тұрақсыздығын тудырады. Өзінің қаржылық салдары бойынша бұл тәуекел де қауіпті түрге жатады.

Инвестициялық тәуекел. Кәсіпорын өз инвестициялық іс-әрекетін асырғандағы мүмкін болатын қаржылық шығындарды сипаттайды. Бұл іс-әрекеттің түріне байланысты, қаржылық тәуекелдің түрлері де бөлінеді -  нақты инвестициялық тәуекел мен қаржылық инвестиция тәуекелі. Қарастырылған инвестициялық іс-әрекетпен байланысты қаржылық тәуекел түрлері, «күрделі тәуекел» түрлеріне жатқызылып, жеке түр тармағына бөлінеді.  Мысалы, нақты инвестициялық тәуекел құрылымында жобалық-конструкторлық жұмыстарды уақытында аяқтамау тәуекелін, құрылыс монтаждық жұмыстарды уақытында аяқтаму тәуекелі, инвестициялық жоба бойынша қаржыландыруды уақытында бастамау тәуекелдерін т.б. көрсетуге болады. Инвестициялық тәуекел түрлері капиталды жоғалтумен байланысты болғандықтан, олар қаржылық тәуекелдің ең қауіпті тобына жатады.

Инфляциялық тәуекел. Нарықтық экономикада ол дербес қаржылық  тәуекел түр ретінде шығады. Бұл тәуекел капиталдың нақты құнының және қаржылық операциялардан күтілетін табыстың төмендеу мүмкіндігімен байланысты. Қазіргі жағдайда осы тәуекел түрі тұрақты жәйтболғандықтан, қаржы менеджментінде оған күнделікті көңіл бөлінеді. /8, 147 б/

Пайыздық тәуекел. Ол қаржылық нарықта пайыздық ставканың болжамсыз өзгеруінде көрінеді.  Бұл тәуекелдің пайда болу себебіне мемлекеттік реттеу, ақша ресурстардын төмендеуі, не өсуі және басқа фактор әсерлерінен қаржылық нарық конъюктурасының өзгеруі. Пайыздық тәуекелдің кері қаржылық салдары кәсіпорынның эмиссиялық іс-әрекетінде (акция эмиссиясымен қоса, облигация эмиссиясы), дивидендтік саясатында, қысқа  мерзімді қаржылық салымдар мен кейбір қаржылық операцияларда көрінеді.

Валюталық тәуекел. Бұл тәуекел сыртқыэкономикалық іс-әрекетті асыратын (шикізатты импорттайтын, дайын өнімді, жартылай фабрикаттарды, материалдарды экспорттайтын) кәсіпорындарға тән. Ол кәсіпорының сыртқы экономикалық операцияларда қолданатын шетел валюта бағамының өзгеруі, күтілетін табыстың көлемін төмендетеді. Шетел валютасының ұлттық валютаға қатысты өсуінен, кәсіпорын шикізат пен материалдарды импорттағанда шығынға ұшырайды. Ал бұл бағамның төмендеуі дайын өнімді экспорттағанда шығынға әкеледі.

Депозиттік тәуекел. Ол депозиттік салымдарды қайтармауында көрінеді. Депозиттік тәуекел сирек кездесіп, коммерциялық банкті дұрыс таңдамауыннан болады.

Несиелік тәуекел. Ол кәсіпорын өз қаржылық іс-әрекетін асырғанда, сатып  алушыларға тауарлық және тұтынушылық несие бергенде пайда болады. Көріну формасы болып, шығарған дайын өнімге берілген несие үшін уақытында төлемеу табылады.

Салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің бұл түрінде бірнеше көрінісі бар: жаңа салық түрінің енгізілу мүмкіндігі; бар салық ставкасын көтеру ықтималдығы; салық төлемдері бойынша уақыт мерзімінің өзгеру ықтималдығы; салық жеңілдіктерінің алынып тасталынуы. Кәсіпорын үшін болжамсыз болғандықтан (оған қазіргі фискалдық саясат куә), қаржылық іс-әрекетке үлкен әсер етеді.

Құрылымдық тәуекел. Бұл тәуекел кәсіпорынның ағымдағы шығындарды тиімсіз қаржыландыруымен түсіндіріледі.

Криминогендік тәуекел. Қаржылық іс-әрекетте партнерлардың өзін жалған банкрот болып көрсетуі,  ақша мен басқа активтерді заңсыз өзіне алу үшін документерді жалған қою, персоналдың кейбір активтерді ұрлау т.б. формада көрінеді. Криминогендік тәуекелден болатын бірталай шығындар, оны дербес қаржылық тәуекелге шығарды. /9, 187 б/

2.Сипатталатын объект бойынша қаржылық тәуекелдің келесі түрлері шығарылады:

• Жеке қаржылық операцияның тәуекелі. Ол белгілі бір қаржылық операцияға тән, қаржылық тәуекел түрлерінің бүкіл кешенің сипаттайды(мысалы, белгілі бір акцияны сатып алуға тән тәуекел);
• Әртүрлі қаржылық іс-әрекеттің түрлеріне тән тәуекел (мысалы, кәсіпорынның инвестициялық және несиелік іс-әрекетінің тәуекелі);
• Кәсіпорынының бүкіл қаржылық іс-әрекетінің тәуекелі. Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетіне тән әртүрлі тәуекелдер

3.Зерттелетін құралдардың жиынтығы:

• Дербес қаржылық тәуекел. Жеке қаржылық құралдарға тән жиынтық тәуекелді сипаттайды.
• Портфелдік қаржылық тәуекел. Портфельге жинақталған кешенді, біртекті қаржылық инструменттерге тән (несиелік портфель, инвестициялық портфель) жиынтық тәуекелді сипаттайды.

4.Зерттелу кешені бойынша:

• Жай қаржылық тәуекел. Жеке топшаларға бөлінбейтін қаржылық тәуекелдің түрін сипаттайды. Мысалға, инфляциялық тәуекелді алуға болады.
• Күрделі қаржылық тәуекел. Қарастырылатын топшалар кешенінен тұратын қаржылық тәуекел. Мысалы болып, инвестициялық тәуекел табылады.

5.Пайда болу көзіне байланысты қаржылық тәуекелдің келесі түрлері бар:

• Сыртқы, жүйелік немесе нарықтық тәуекел (барлық терминдер оны кәсіпорынның іс-әрекетіне байланыссыз тәуекел ретінде көрсетеді). Бұл тәуекел түрі қаржылық іс-әрекеттің барлық қатысушыларына және барлық қаржылық операция түрлеріне тән. Ол кәсіпорын өз іс-әрекеті арқылы әсер ете алмайтын, жеке экономикалық цикл сатылары, қаржылық нарықтың конюктурасы өзгерген кездегі жағдайларға тән. Тәуекелдің бұл группасына инфляциялық тәуекел, пайыздық тәуекел, валюталық тәуекел, салықтық тәуекел және жартылай инвестициялық тәуекелді жатқызуға болады.
• Ішкі, жүйессіз немесе арнайы тәуекел (барлық терминдер оны жеке кәсіпорын іс-әрекетіне байланысты екендігін көрсетіп тұр). Ол сапасыз қаржылық менеджментпен, капиталдың актив пен пассивінің тиімсіз құрылымымен, тәуекелдік қаржылық операциялармен аса көп айналысуымен байланысты, бұл факторлардың салдарын қаржылық тәуекелді тиімді басқарумен болдырмауға болады.

Қаржылық тәуекелдерді жүйелік және жүйесіз деп бөлу тәуекелді басқару теориясының  алдын- ала жағдайы.

6.Қаржылық салдар бойынша тәуекелдер мынандай топтарға бөлінеді:

• Тек экономикалық шығындар әкелетін, тәуекел. Бұл тәуекел түрінде қаржылық салдар тек кері ғана болуы мүмкін;
• Пайдадан айырылып қалу қаупін тудыратын, тәуекел. Ол кәсіпорын белгілі бір қалыптасқан субъективті және объективті жағадайлардан, жоспарлаған қаржылық операцияны іске асыра алмау жағдайы;
• Экономикалық шығындармен қоса, қосымша табыс әкелетін тәуекел. Әдебиетте оны жиі «спекулятивті тәуекел» деп атайды, себебі ол агрессивті, спекулятивті операцияларды жасаумен байланысты. Бірақ бұл термин онша дұрыс емес, бұл тәуекел инвестициялық жобаны іске асырғанда есептелген табысы төмен, не жоғары болуы мүмкін. /7, 115 б/

7.Мерзім бойынша  көріну сипатына қарай қаржылық тәуекелдің екі тобы бар:

• Тұрақты қаржылық тәуекел. Ол қаржылық операцияларды асырғандағы бүкіл мерзімге тән болып, тұрақты факторлар қозғалысымен байланысты. Мысалы болып, пайыздық тәуекел, валюталық тәуекет табылады;
• Уақытша қаржылық тәуекел. Ол уақытша, қаржылық операцияларды іске асырғандағы жеке этаптарында пайда тәуекел. Мысалы болып, тиімді жұмыс жасап жатқан кәсіпорынның төлемқабілетсіздік тәуекелін алуға болады.

8.Қаржылық шығындар деңгейі бойынша тәуекелдер келесі топтарға бөлінеді:

• Рұқсат етілетін қаржылық тәуекел. Ол қаржылық шығындар, қаржылық операц<span class="dash041e_0441_043d_043e_0432_043d_043e_0439_0020_0442_0435_043a_0441_0442_0020_0441_0020_043e_0442_0441_0442_0443_043f_043e_043c_00202