Түркі халықтарының дана ойшылдарының бірі – Әбу Насыр Әл-Фараби

Фараби заманында мұсылман қауымының ой санасында бүкіл болмысты, ондағы сан түрлі құбылыстың бәрін мүтекәллимиңдік негізде түсіндіретін жаңа бағыт қалыптасты. Мүтәкәллиминдердің танымындағы түбірлі қателігін аяусыз сынаған Фарабидің сыншыл ойын Абай панисламизм идеясы қанат жайған тұста одан әрі дамыта түсті.

Ақынның Фараби сынаған мүтәкәллиминді: «Ақыл мен хауас барлығын, Білмей дүр жүрек, сезе дүр, Мүтәкәллимин, мантикин, Бекер босқа езе дүр..,» – деп, түбегейлі әшкерелеп терістеуінде терең таным сыры жатыр. Абай арнайы көтеріп отырған хауас жайындағы ұғымы ақын шығармаларында «хауаси хамса заһири», «хауас сәлем», «хауас»деген үш түрлі мағына даушы растады. «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіңде мүтәкәллиминдер мен логиктердің хауасты түсіндірудегі пайымдауларын әшкерелей терістеуі ақынның әлеум. ортасындағы батып сыншылдық бағьггты танытты. Абайдың дүниетанымындағы ерекше назар аударар нәрсе ақынның Фараби түзген ғылымды классификациялау принципі мен таныс болуы. Ақынның Фараби жасаған ғылымды жүйелеудегі принципімен таныстығы жеңілде нақтылы дерек жоқ. Дегенмен де, Абай шығармаларында ғылымды жүйелеу жөніндегі пікірін белгілі бір дәрежеде нақтылы деректермен білдіреді. Мәселен, Қырық бірінші сөзінде. «… дүниеде есепсіз ғылымның жолдары, бар, сол әрбір жолда бір медресе бар…», – деп, ғылым салаларының молдығын, нақтылы атауларын жеке-жеке атап өтеді. Ақынның Отыз сегізінші сөзінде ғылым салаларын біршама жүйелеу принципі ұшырасады. Ғалым, хакімдер туралы пікір қозғағанда:«… адам баласының ақыл-пікірін ұстартып, хақ бірлән батылдықты айырмақты үйреткендігі…» – деп, қоғамдық ғылымдарды өз алдына дербес топтастырады. Абай Отыз сегізінші сөзіндегі «адамның білімі», «алланың ғылымы», «өзіндік ғылым», «дүниенің ғылымы», «заһири ғылым», «дүниені танымақтық» тәрізді ғылым салаларын Фарабидің филос. тұжырымдарында қолданылатын атау сөздермен не қазақы ұғымға сай балама түрдегі атаумен қарастырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

    Фарабидің пікірінше, бүгінгі өмір негізінде алсақ, дүние мен адам бірлігі туралы ой-тұжырымдардың синтезі ғылыми таным үшін өте қажет. Өйткені жалпы әлем туралы адамның дүниетанымында нақты жүйеленген, тарихилық пен логикалықтың бірлігі негізінде қалыптасқан білім теория болмаса ғылыми таным да болмас еді.  
Әл-Фараби жас ұрпаққа және жеке адамдарға тәлім-тәрбие беріп, еңбекке үйретіп, еңбек тәрбиесін беретін, ұстаздық жасайтын адмдарды өте жоғары бағалаған. Оның ойынша тәрбиеші адам – „мәңгі нұрдың қызметшісі”. Ол барлық ой мен қимыл әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған оттың көзі” – деген Фараби.  
    Фараби еңбектерінің, оның өз дәуірі үшін шығармашылық мұраларын зерттеп, кейінгі ұрпаққа қалдырған оқу-ағарту, білім беру ілімінің тәрбиелік мазмұны мен еңбек тәрбиесі туралы тағылымның тәжірибелік маңызы үлкен. Бірінші, еңбек әрбір қоғамдық құбылыс ретінде өзгеріп отырады, еңбек – еңбек тәрбиесінің мазмұны мен мәнін өзгертеді. Екінші, Әл-Фараби ілімі тәрбиенің әрбір қоғам кезіндегі әлеуметтік мәнін ашты. Фараби ілімі тәрбие – еңбек, адамгершілік, ақыл-ой тәрбиесінің теориялық негізін қалыптастырды. Үшінші ғылымдар тізбегін жасау, оны әрбір топқа бөлу арқылы – болашақ жасөспірімді жан-жақты жетілдірудің қажеттілігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді. Ғылымның еңбек пен еңбек тәрбиесіндегі негізін және оның теориясын жасады.  
   Ғылымда жіктеу жөніндегі Фарабидің еңбегі ХІ-ХІІ ғасырларда көне грек, латын тілдеріне аударылды, сөйтіп Батыс Еуропа ғалымдары арасында жоғары бағаланды. Батыстың кейінгі зерттеушілері оның бұл трактатын орта ғасырдағы ғылымның энциклопедиясы деп атады. Фарабидің ғылымды жіктеу теориясын сан ғасыр бойы ғылымның дамуына игі әсерін тигізді, ғылыми мәнін сақтап келді.  
     Фарабидің логикалық-гнесологиялық, әлеуметтік-этикалық, эстетикалық-теориялық, т.б. пікірлерімен жете танысу оның сан салалы мұраларын, оның ғылыми тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірдегі Шығыс пен Еуропа халықтарының философиялық, эстетикалық, қоғамдық, этикалық ой-пікірін және өнердің дамуына ықпалын тигізді, Фараби өз алдына жеке-дара тұрған үздік ойшыл, ғалым болды.  
     Адамды жетіле түсуге, бақытқа, молшылыққа жетелеуді көздеген Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауда, мәдениетті, ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздаған гуманистік идеялары, оның өз заманындағы Шығыс елдерінің, әрі дүние жүзі халықтарының көкейтесті мәселелерімен үндесіп жатады. Сондықтан да оның энциклопедиялық мол мұрасы біздің қазіргі ХХІ ғасырдың басындағы әлеуметтік өмір мен мәдениеттің ішіне кірігіп, ұласып кетеді. Фарабидің: „Бақытқа жету жолында барлық халық бір-біріне көмектесетін болса, жер беті түгелімен берекеге толады”, – деген сөзі тап бүгін де өте мәнді.  
Еңбек пен еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін қолдауда ХІІ ғасырда жазылған „Фарабидің энциклопедиясы” атты еңбектің маңызы ерекше.  
     Кемеңгер ғұламаның келешектегі ұлан-ғайыр дүниетанымына бастау болған өскен ортаның тағылым тәрбиесі, туған халқының оған жұғысты болған рухани қазынасы із- түссіз жоғалмақ емес. Қайта сан алуан салалардан тұрақты фарабилік философияның бастапқы дүниетанымдық алғышарты ретінде қазақ қоғамы үшін қызмет етіп әлемге танытатын тұғыры биік ғылыми жетістік деп білгеніміз дұрыс.  
      Әл-Фараби ілімі, оның дүние мен адам бірлігі идеясы ХХІ-ғасыр философтары үшін маңызы зор мол қазына, Батыс пен Шығыстың өркениеттік синтезі, олардың құндылығы сарқылмайтын қайнар көзі болып табылады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Көбесов А. Әл-Фараби. Алматы: Қазақстан. 1971. 18 б.  
2. Есім Ғарифолла. Адам-Зат. Философиялық эсселер мен новеллалар, зерттеулер. Астана: Фолиант, 2002. 312 б.  
3. Нысанбаев А.Н. Духовное наследие аль-Фараби: диалог культур Востока и Запада // Адам әлемі. 1999. №2. 8 б .  
4. Дербісәлиев Ә. Әл-Фарабидің эстетикасы. Алматы, 1980. 17 б.  
5. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1973. 56 б