Орыс философиясы 

XIX ғасырдың  соңы мен  XX ғасыр басындақы идеалистік философия. Позитивизм     

Россиядақы  позитивистік философияның өзіндік  белгілері. М.М. Троцкий, К.Д. Кавелин  «бірінші» позитивизмнәң басты  өкілдері. Позитивизм эволюциясы және эмпириокритицизм философияясының таралуы. Жаңагегельшілдіқ Б.Н. Чичерин (1828-1904), Н.Г. Дебольский (1842-1918), П.А. Бакунин (1820-1900) россиядақы гегельді дәріптеушілер. Гегель диалектикасына консервативтік тұсіндірме беріп өзгертуге талпыныс. Дін мен философияны біріктіруді, қосуды уақыздау. Россиядақы жаңакантшылдық. А.И.Введенский (1856-1925), И.И. Лапшин(1870Қ, Г.И. Гелианов (1862-1936) россиядақы жаңакантшыл идеялар өкілдері. Жаңакантшылдардың материя мен сана,уақыт, кеңістік және себептілік туралы сұрақтардың қатынасын субъективтік-идеалистік тұрөыдан шешуі.      

Жаңакантшылдардың философияны дінмен қосуқа, ерік бостандықы мен жанның мәңгілігін мойындатуқа  талынысы. Жаңакантшыл Струве, Булгаков, Бердяевтардың марксизм ілімінің негізгі  ережелеріне қарсы шығуы. Діни – мистикалық философия. Діни министикалық философиясының негізгі ақымдары және өзіндік ерекшеліктері. В.С.Соловьевтің (1853-1900) діни-мистикалық философиясы. «жағымды жалпыбірлік» концепциясы. Соловьв онтоогиясының объективтік-идеалистік сипаты. «Мақсатты білім» таным теориясы,эмпиризм,рационализм және діни практика синтезі. Әлеуметтік пессимизм. «Вехи» және оның идеологиясы. «Құдайды іздеу», «жаңа дәни сана» дін концепцияларының өзіндік белгілері. (Д.Е.Мережковский, С.Н.Булгаков, Н.А.Бердяев, В.В.Розанов т.б.) Н.А. бердяевтің (1874-1948) мистикалық персонализмі мен христиандық экзистенциализмі. Интуитивизм. Философиясы. Н.О. Лосскийдің (1870-1965) «Мистикалық эмпиризмі». Тікелей, тура білім принципінің идеалистік, мистикалық түсіндірмесі. «Идеалдық болмыс» онтологиясы. С.Л.Франктің (1877-1950) иррационализмі.      

Идеалистік  әлеуметтану мен тарих философиясы       

Тарихтың діни-мистикалық философиясының негізгі тұрлері. Жаңаславянофилдер  әлеуметтік философиясының, Н.Я. Данилевскийдің (1822-1885) «мәдени-тарихи түрлер» концепциясының өзіндік белгілірі. Олардың өркениет ерекшеліктері, даму сатылары тұсіндірмесі. Европалық және славяндық өркениеттердің қарсы қойылуы. Данилевскийдің әлеуметтану концепцияларының Шпенглерге әсері. К.Н.Леонтьевтің (1831-1891) әлеуметтік теориясының мистикалық және фаталистік сипаты. Ортақасырлық демократиға қарсылық,панславизм мадағы. «Мәдени-тарихи түрлер» теориясы. Позитивизм әлеуметтануының мәні. Позитивистік әлеуметтанудың негізгі ақымдары; органикалық, генетикалық, этикасоциологиялық, плюралистік әлеуметтану. Н.И. Кареевтің (1850-1931) субъективтік әлеуметтануы. Тарихтақы дара тұлқаның белсенділік мәселесі. Прогресс түсінігі. П.А.Сорокиннің (1889-1968) әлеуметтаным концепциясы. Қоғам эволюциясы және құрылымы сұрақтары.

ХІХ ғ.екінші жартысы  мен xx ғ. басындағы ұлы орыс жаратылыс  санаушыларының материализмі     

Д.И. Менделевтің (1834-1907) дұниетанымдық көзқарасы     

Химиялық элементтердің  периодтық заңын ашуы мен дәлелдеуі. Менделеевтің жаратылыстық ғылыми жұмыстарының философиялық мазмұны. Менделеевтің философиялық материализмі, оның шектеулілігі. Оның өз заманы идеализмінің: спиритизм, скептицизм, энергетизм және т.б. Сәнді ақымдарын сынауы. Менделеев философия мен жаратылыс ғылымдарының, теория мен практиканың бірлігі туралы. Менделеевтің әлеуметтанымдық көзқарастары.      

И.С.Сеченев пен И.П.Павлов материализмі      

И.С. Сеченев (1829-1905)- психикалық құбылыстар туралы қазіргі заманқы қылымның негізін қалаушылардың бірі. Сеченевтің қоқамдық-саяси, философиялық және жаратылыстық Қылыми көзқарасы. Сеченевтің сананы сырқы әлемнің бейнесі есебіндегі ережесін зерттеуі. Сеченевтің таным процесіндегі тілдің ролі туралы ілімінің философиялық мәні.     

И.П.Павлов (1849-1936) жоқарқы жүйке жүйесінің қызметі  туралы қазіргі заманқы қылымның негізін қалаушы. Павловтың ақза мен ортаның, шартты және шартсыз  рефлекстердің өзара әсері мен  бірлігі туралы ілімінің философиялық мәні.     

XIX К.Соңы мен  XX ғ. басындағы Ресейдегі Маркстік  философия Ұгітшісі және ұлы  теоретигі. Плехановтің халықшылдардың  субъективтің әлеуметтануына, халықаралық  және орыс ревизионизміне, жаңакантшыл  философияға қарсы құресі.     

В.И.Ленин (1870-1924) – марксизм дамуындақы жаңы саты. Диалектикалық  және тарихи материализм дамуының лениндік сатысының негізгі белгілері. В.И.Лениннің халықшылдармен кұресі. Ленин маркстік диалектиканың гегельдің идеалистік диалектикасына қарама-қарсылықы туралы. В.И.Ленин революция мен қоқамдык-тарихи процестегі объективтік пен субъективтік қатынастар туралы сұрақтарды жете зерттеуші. Лениннің жаратылыстану жаңалықтарын философиялық қорытындылауы мен «физикалық идеализмнің» сыны. Ленин XIX- XX шебіндегі жаратылыстанудақы тоқыраудың мәні және одан шығудың жолдары туралы. В.И.Лениннің Философиялық дәптерлерің және оның маңызы. Лениннің материалистік диалектиканы табиғаттық, қоқам мен  адам ойының дамуы туралы және қарама-қарсылықтардың бірлігі мен құресі заңы ілімін диалектиканың негіщгі бастауы есебінде одан әрі жете зерттеуі. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Классикалық неміс философиясы 

Неміс классикалық философиясының классикалық биік дәрежесін таразылап, Кант, Гегель, Фейербах сынды классик  философтардың философиялық негізгі ой-пікірлерін жетік меңгеру.

гносеология, антиномия, априори, кеңістік пен уақыт, диалектикалық категориялар, космология, философиялық жүйе, феноменология.

1.Неміс классикалық философиясының  тарихи тамыры.

2.Метафизика және натурфилосфия.

3.Неміс философтарының өкілдері  Кант,Фихте, Шеллинг,Гегель көзқарастары.  

XVIII – ғасыр аяғымен XIX – ғасыр  басында неміс топырағында да  философия кеңінен дамыған ерекше  кезең болды. Ол кезеңді Ф.  Энгельс класикалық неміс философиясы  деп атады. Германия Англия мен  Францияға қарағанда мешеу ел болды. Осындай жағдайдағы  Германияға француз буржуазиялық революциясы найзағайдың жалтындай әсер етті.  Бірақ  немістер Европаның басқа халықтарының іс – жүзінде жүзеге асырып жатқанын, тек ой жүзінде ғана іске асыруды армандады . Бұл дәуірдегі неміс философиясы осы тұрғыдан алғанда неміс тарихының ой жүзіндегі жалғасы болып есептелінеді. Сөйтіп, осы кезеңде өмір сүрген неміс халқының ұрпақтарының үлесіне тиген іс философиялық төңкерәс жасау еді. Сондықтанда ол кейін класикалық деген атқа ие болғанды. Сондай ерекше философиялық төңкерістің басында неміс халқының ұлы И. Кант (1724-1804ж). Кант деген ғұлама ғұлама тұрған. Кант жан – жақты ғұлама болған, ол уневерситетте философиядан, логикадан және жаратылыстану ғылымдардың көптеген салаларынан лекциялар оқыған. Кант өзінің философиялық жүйесін "Таза ақылдысын ал” (1781), "практикалық ақылдысын ал ”(1788ж) және "пікірлесу қабілетін сынау” (1790ж) деген еңбектерінде алға тартты. Сонымен байланысты ол өзінің философиялық жүйесін үш бөлімнен тұрады деп есептеген. Олар адам психикасының үш қабілетіне сәйкес келмек:

1. танымдылық.
2. талғампаздық. (қанағат сезім)
3. еріктілік (көңіл қалауы

 

   Кант  өз философиясында материализммен идеализмді табыстырып, бұл екі қарама –  қарсы философиялық бағыттарды бір – бірімен келістіргісі келеді. Сөйтіп, ол өз ілімінде сенімге, дінге орын қалдыруды көздейді.          

Класикалық  неміс философиясының Канттан кейінгі  көрнекті өкілі болып объективтік  идеализмнің негізін салушы Георг  Вильгем Фридрих Гегель (1770 – 18831 ж) есептелінеді. Гегель Штудгард қаласында туылып Тюбинген университетінде жоғары білім алады. Жалпы алғанда Гегель философиясы неміс идеализімінің шарықтауының соңғы сатысы деуге болады. Әрине, Гегельдің өзі айтқанындай бұнымен жалпы таным процесі аяқталады десек, ол ақылсыз күлкі болар еді. Қалай дегенде де Гегель бүкіл адамзат мойындаған 18 – 19ғ класикалық неміс философиясының ұлы өкілі болды, және алға қарай болып қана бермек. Гегель класикалық неміс философиясының дәстүрді бағыттарын  ілгері дамыта отырып ұғымдар диалектісіне көбірек көңіл бөледі, оған дейін диалектика бір жүйеге түспеген еді, өзіне дейінгі неміс философиясының және өз заманының жаратылыстану ғылымдарын жетістіктерін таразыға сала отырып Гегель өзінің диалектикалық тәсілін жан – жақты негіздейді. Философияның негізгі міселесін Гегель объективтік идиолизм тұрғысынан шешеді. Оны сендіруінше дүниенің түп негізі объективтік рух. Гегельдің пікірінше абъсолюттік рухтың соңғы формасы философия. Ол философияны рухтың өзін - өзі тану процесс ретінде қарастырған. Бірақ Гегель асқан керегенділікпен философиялық ілімдердің үздіксіз даму үстінде болатындығын ешқандай фйлософиялық жүйенің іс – түссіз жоғалып кетпегендігін философиялық ақиқаттың тарихи даму барысында қалып басатынын пайымдай алды. Алайда философия тарихын Гегель объективтік идеолизмнің мүддесіне орай және оның негізгі қағыдаларының тұрғысынан сарапқа салды. Ол субъективті идеализмнің метафизикалық материализмді Юм және Канттың агностипцзйдің қатал санаға қалай дегенде Гегельдің ұлы философ екендігі ақиқат. Гегель философиясының жүйесі мынадай үш бөлімнен тұрады: а) логика;  б)табиғат философиясы;  в)рух философиясы (феноменология). Гегель философиясының басты мәселесі - әлемдік рух, абсолюттік идеяның бүкіл дүниені жаратқаны айтылады. Бұл пікірді Гегель "Логика ғылымы”деген еңбегінде жан – жақты баяндаған.    

Класикалық  неміс философиясының ұлы өкілдерінің  бірі – Людвик Фейербах (1804 – 1872ж). Фейербах 1823ж Гегельдер университетіне түсіп  оқуын Берлин университетінде түсіп оқуын Берлин университетінде жалғастырды осы кезде ол Гегельдің лекцияларын таңдаған 1830ж Лаққап атпен "Өлім және мәңгілік” туралы ойларын жариялаған, мұнда ол Гегельдік философияның тұрғысынан мәңгілікті жоққа шығару Фейербахтың ойынша адамның мәні оның денелік жандық біртұтастығында тек теорияда ғана рухпен денінің бөлек қарастыруға болады. Ал шын мәнінде олар ажырамас бірлікте болады әрі рух ойлау денеге тәуелді қасиеттер сөйтіп Фейербах философияның негізгі мәселесін материалисік тұрғыдан шешеді. Табиғат пен адам міне жаңа философияны зерттейтін пәні дейді Фейербах.    

Людвиг Фейербах – класикалық неміс философиясының соңғы өкілі. Германиядағы жүз жылға  созылған идеалистік, діни көзқарастың  түндігін батыл сыпырып тастап, өзінін ашықтан – ашық материалистпін деп жариялады. Оның басты еңбектері: "Христиандықтың мәні”, "Болашақ философиясының негізгі қағидалары”, т.б. Ол дүниенің материядан тұратынын мойындап, табиғаттың санадан тыс, оған бағынышсыз екенін дәлелдеді. Ол рух пен дене арасының алшақтығын жойды. Фейербах болмысты – бастаушы, сананы баяндауыш деп қарады. Табиғат денелерден, материядан, сезімдіктен тұрады, деп жазды Фейербах. Табиғат мәнгі және шексіз. Сана – срның тек көшірмесі, ал психолог – идеалист сол көшірмені түпнұсқа ретінде түсіндіреді, - деп түсіндірді Фейербах. Бірақ ол антропологиялық материализмдіқуаттады. Өйткені, ол барлық материализмді тұрпайы материализм деп түсінді. Сондықтан өзін одан аулақ ұстамақ болды.    "Шындық – идеализмде емес, материализмде емес, шындық тек антропология”, - деп жазды Фейербах. Бірақ ол өзінің антропологиялық материализімінің нағыз метафизикалық материализм екенін байқамады. Таным сезімнен басталады, - деп уағыздады Л. Фейербах. Шындықтың дәйегі – оның іштен туған санаға сай келуі деп түсінді. Бұл оның идеализмге жасаған кешірімі болатын. Л. Фейербах Гегельдің идеализмін орынды сынай отырып, оның диалектикасының мәнін түсінбей, оны теріске шығарды. Л. Фейербах христиан дінін де орынды санады, бірақ діннен ол біржолата қол үзбеді. "Болашақ философияның негізгі қағидалары” деген еңбегінде Л Фейер бах қоғамның қозғаушы күші – адамның адамға сүйіспеншілігі, әсіресе, ерлер мен әцелдер махабатты деп түсіндірді. Сол байланысты ол дін деп қарады. Бұл да Л. Фейербахтың идеализмі болатын. Л. Фейербах Гегельдің идеалистік философиясын сынап талдағанымен, айналып келгенде, ол әсіресе қоғамтануда идеализм шеңберінен шыға алмады. 

Тақырып. Қазақ философиясы.

Негізгі мақсаты: Өзіміздің төл философиямыздың басқа философиялардан ерекшелігін баса көрсету, оның ішінде ақын-жыраулар, сал-серілер, билер, батырлар философиясының ешқандай философияда жоқ екендігін дәлелдеп ұлттық философияны жоғары дәрежеде дәріптеу.

Негізгі түсініктер: заман, зар-заман, сенім және парасат, адамшылық, тарих философиясы, билер философиясы, әлеуметтік философиясы, дін философиясы, жеті жарғы.

1.      Қазақ хақының дүниетанымы, мифологиялық, діни, философиялық ойлардың қалыптасуы.

2.      Қазақ философиялық ойшылдарының кезеңдері.

3.      XIX ғасыр аяғы – XX ғасыр басындағы қазақ зиялаларының ой – пікірлері, тұжырымдары.      

Қазақ халқының философиямен ойлау мәдениетінің шығу тегі көне түркі заманнан басталады. V – VI ғасырларда түркілердің әліппесімен  жазуы болды соның негізінде  түріктер жазба мәдениетін туғызды, оны көне түркі жырлар деп аталады. Сол замандағы түркілермен қазіргі қазақ саласының арасындағы терең рухани сабақтастықты аңғарамыз. Орта азия мен қазақстан жеріне  ислам діни таралуына байланысты. 2 мәдениет 2 альфавит тайталасқа түсті  1 – түркі мәдениеті және түркі альфавиті 2 – араб парсы мәдениеті араб альфавиті.    

IX ғасырда өмір  сүрген Фараби өз еңбектерін  араб тілінде жазды, негізгі  еңбектері (Екінші ілім философ  трактаттары математикалық әлеуметтік  әстетикалық трактаттары). Фарабиден  екі ғасыр өмір сүрген Жүсіп  Баласағұн "Құтты білік” шығармасын  араб әрпімен түркі тілінде жазған. Ал аса көрнекті Ахмет Иассауи өз шығармаларын түркі тілде жазғанмен араб әрпін қолданған  Жүсіп Баласағұннан кейінгі түрк ойшылдарының қатарына Ахмет Югнаки, Махмұт Қашқари, Жамал Қарши т.б. жатады. Қазақ халқының қоғамдық санасының қалыптасуына бұл ойшылдардың ықпалы зор болды. Қазан төнкерісіне дейін бұларды қазақ зиялалары жақсы білген, сонымен қатар көшпенділер деген атта қалған. Қазақтардың жоғары қала мәдениетінің болғанын айғақтайды. Жоғарыда аталған ойшылдардың көбісі араб парсы мистикалық философиясы болған. Қазақ топырағына араб парсы мәдениеті Шығыс поэзиясы арқылы таныған. Фир Дау Си бастап Науай деген ақындар бәрі суфизм ықпалында болды сондықтан өнерге поэзияға жақын. Қазақ халқы исламның ортодокциялық жағына ден қоймай оның философиясын қабылдаған, философия қазақ қалқына сырттан танылған ілім емес өзінің төл санасына жататын құбылыс. Айталық "тәуба”философиялық ұғым ол қандай құбылыстың болса да рухани өлшемі. Бұл ұғым адам қуанышының да қайғысын да шегі барын білдіреді, барға қанағат ету керек. Осы философия халқымыздың әлеуметтік психолог – сына әлеуметтік дүниетанымына әбден сіңді, халқымыздың дүниетанымының ерекшелігі  оның түрмысынан аңғарылуы заңды дүние. Сондықтан араб – парсы мистикалық философиясын қазақ халқы сол күйінде емес, өзінің өмір сүру тәсілі салты ерекшелігіне салт қабылдаған.