Онтология

Прогресс (лат. алға өрлеу, күрделену, табыс) дегеніміз - төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделіге өту, даму.

Регресс (лат. кері қарай) дегеніміз – жоғарыдан  төменге өту, құлдырау, деградация.

Біртінді даму – заттың тұрақты ұйымдасу деңгейінің шеңберіндегі кейбір жақтарының ғана жетілуін айтамыз.

        Материалды жүйеде бұрын болып  көрмеген жаңа сапалы мүмкіндіктердің  пайда болуынан дамудың кері  қайтымсыздығын айқындауға болады. Даму үшін сондай-ақ жаңашылдық  пен жалғастық қасиеттері тән.  Материалды обьект бір сападан  екінші сапаға өткенде бұрын  болмаған қасиетке ие болса  жаңашылдық пайда болады. Ал жалғастық  дегеніміз осы жаңа обьектіде  ескі ұйымның кейбір құрылымдарын, элементтерін сақтап қалуы. Даму  материалды сферамен шектеліп  қалмайды. Материя ғана дамымайды.  Даму процесінде адам оның  санасы, ғылым, қоғамдық сана тұтастай  дамиды. Рухани шындықтағы даму  оның материалды иегерінен тәуелсіз  қозғалып отырады. Мысалы, тұлғаның  рухани сферасының даму  оның  физиологиялық дамуынан озып  кетуі немесе артта қалып қоюы  мүмкін.

        3.Диалектиканың заңдарына: қарама-қарсылықтардың  бірлігі мен күресі заңы, сандық  өзгерістердің сапалық өзгеріске  өту заңы, терістеуді терістеу  заңы жатады. Бұл заңдар табиғатта,  қоғамда, санада әрекет жасайды. 

Қарама-қарсылықтардың бірлігі мен күресі заңы - заттар, құбылыстар, процестердің ішкі бірлігі  мен қарама-қайшылығы болатын  даму мен өзіндік қозғалыстың  бұлағын, бастауын ашу және қарама-қарсы  өзара қатынас. Бұл дегеніміз  бірлік бойынша:

берік тепе-тең  жүйелердің өзара байланысы;

бір-біріне өтуі (реалдық пен потенциалдық);

қарама-қарсы  бағытталған күштердің бір жүйеге бір уақытта бағытталуы.

Ал қарама-қайшылық бойынша:

қарама-қайшылық кез-келген затта бар, бірақ кез-келген қарама-қайшылық диалектикалық қарама-қайшылық емес, ол өзгеріс;

диалектикалық қарама-қайшылық таным процесіндегі қайшылықтар, обьективті шындыққа қарам-қарсы.

Сандық өзгерістердің  сапалық өзгеріске өту заңы-даму механизмін ашады, белгілі бір сандық өзгерістер сапалық өзгерістерді тудыруы, ал жаңа сапа өз кезегінде жаңа мүмкіндіктер мен сапалық өзгерістердің интервалын тудырады. Сапаның дамуы санның өзгерісі есебінде жүреді. Оны әдетте секіріс  деп атайды. Бір сапалы қалыптан екінші қалыпқа өту-секіріс деп  аталады.

Сапа дегеніміз  обьектінің тұтас интегралды сипаты, яғни басқа оьектілер байланысы  мен қатынасынан алынған қасиеті.

Сан – бұл  обьектінің шығу деңгейін, оның сапа интенсивтілігін, оның бөліктерінің өзара қатынасын, биіктігін білдіретін қасиеті.

Өлшем – бұл  сандық өзгерістер болу ерекшелігі және сапаны бұзбаудың сандық және сапалық  бірлігі.

Терістеуді терістеу заңы-дамудың негізін ашып, дамудың  бағыттылығы мен қажеттілікті, циклді, ескі сапаға жаңа негізде қайта оралуды  білдіреді. Алғаш рет терістеуді терісте заңын ашқан Гегель болатын. Бұл заң төменнен жоғары қарай  дамуды білдіреді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

14 дәріс.Гносеология:  жалпы мәселелері

1. Таным теориясы  немесе гносеология философияда  оның ең алғашқы даму кезеңінде  ақ пайда болған. Гносеология  грек тілінен аударғанда, таным  туралы білім деген мағына  береді. Гносеология-адамның табиғатын,  нақты білімге қатынасын, оның  мәдениет пен коммуникация жүйесіндегі  өмір сүру шартын, ақиқат білімге  жетудің заңдылықтары мен тәсілдерін  оқытады. Гносеология адамның  дүниені танып білу қабілетін,  танымның негізгі заңдылықтарын,  әдістерін, жолдарын зерттейтін  философиялық ілім. Кейіннен «эпистемология»  термині пайда болды, ол да  өте кең таралды. Бұл термин  ғылыми таным теориясын білдіреді. 

Таным субектісі  дегеніміз-мақсатпен бағытталған  заттық-практикалық, белсенді таным  әрекетін ұстанушы, ол индивид те, ұжым да, әлеуметтік топ, қоғам да болуы  мүмкін.

Таным обьектісі  дегініміз-субьектінің таным әрекеті  бағытталған нәрсе.

      2.  Философиялық концепцияларда  танымның екі түрі бар:

сезімдік таным (түйсік, қабылдау, елестету)

рационалды (логикалық) таным (түснік, пайымдау, ой-тұжырым)

Сезімдік таным  бойынша біз әлем туралы алғагқы  білімдерді түйсік, қабылдау, елестету түрінде аламыз. Алынған сезімдіктер  рационалды сферада ой тұжырым, пайымдау, түсінік көмегімен өңделеді. Таным  процесі адамның практикалық  іс-әрекетімен тығыз байланысты. Қоғамдық практика таным процесніңі негізі және мақсаты. Сезімдік таным түрлері:

 Түйсік-материалды  заттың адам сезім органдарына  тікелей өзара әрекет ететін  қарапайым, элементарлы көрінісі. Олар белгі немесе сигналды  қызметтер атқарады.

Қабылдау-сезімдік таным формасы, онда обьект тікелей  сезім органына әсер етіп, санада тұтастай көрініс беруі. Қабылдау түйсік негізінде  пайда болады. Ол да образдық-белгі  бірлігімен сипатталады.

Елестету-заттың жанама-сезімдік бейнесі, ол қабылдау негізінде пайда болады.

Рационалды таным  түрлері:

Түсінік-бұл  ой формасы, онда жеке заттар мен олардың  топтары жалпыланады, кластарға  бөлінеді.

Пайымдау-бұл  ой, онда әлдене бекітіледі немесе шындық заттармен терістелуі мүмкін.

Ой-тұжырым-бұл  ойлау формасы, ой-тұжырым арқылы бір немесе бірнеше пайымдаудан  жаңа пайымдау шығару. Ойлауды-жалпы  түрде сезімдік немесе түсінікті  бейнелермен интеллектуалды операцияларды  өңдеп шығару тәсілі ретінде айтуға болады.

     3.  Ақиқат гносеологияның ең басты  сұрақтарының бірі. Философияда  ақиқат мәні туралы анықтамалар  өте көп. Біреулер үшін ол  сәйкестік пен корреспонденция  болса, екіншілер үшін эмпирикалық  концепция, үшіншілері үшін конвенционалды  теория, төртіншілер үшін өзімен  келіскен білім, бесіншілер үшін  практикаға қолдануға өте ыңғайлы,  т.б. Ақиқат-субьектінің шындықты  танудағы практикалық білімді  игерудегі адекватты көрінісі  немесе обьектіге ойдың сәйкес  келуі. Ақиқат өлшемдері:

Салыстырмалы  ақиқат-бұл біріншіден, толық емес білім, ол қоғам дамуының білгілі-бір  деңгейімен сәйкес келеді, екіншіден, белгілі-бір шартқа, орын мен уақытқа  тәуелді білім.

Абсолютті ақиқат-бұл  біріншіден, шексіз әлем туралы толық  білім, екіншіден, болашақта терістелінбейтін білімдер.

Ақиқат –  танымның негізгі мақсаты. Өйткені  таным процесіндегі субъектінің  белсенділігіне байланысты қалыптасқан  жаңа білім зерттеліп отырған  объектіге сәйкес келуі немесе сәйкес келмеуі керек. Осыған орай ғылым  мен философияда ақиқат проблемасы алға тартылады. Ақиқат дегеніміз субъект  пен объект арасындағы өзара байланыс негізінде жүріп жататын әлеуметтік-тарихи процесс. Ақиқат біреу, ол объективті. Объективті ақиқат деп қоғамдық адам түсінігіндегі, біліміндегі субъектіге, адамға, адамзатқа тәуелсіз мазмұнды айтады. Ақиқат өзінің мазмұны жағынан  объективті, ал формасы жағынан субъективті. Сонымен ақиқат дегеніміз объективтік  пен субъективтіктің диалектикалық  бірлігі. Зерттеліп отырған объект жөніндегі толық емес білімді  – салыстырмалы ақиқат, ал толық  және дәл білімді – абсолютті  ақиқат деп атайды. Салыстырмалы ақиқат пен абсолютті ақиқат – әлеуметтік, тарихи процесс ретіндегі объективті ақиқаттың көріністері. Объективті ақиқат салыстырмалы – абсолютті  түрде ғана өмір сүреді.