Конфуций-Дао ілімі

Дәріс-15

Конфуций-Дао  ілімі

1. Көне  мәдениеттер мен өркениеттердің  әлеуметтік тарихы және  шығу мәдениеті.
2. Шығыс мәдениетіндегі дін және мифология, әдебиетпен өнердің тарихы.

       Қытай  этносы  қытай халқының  басқа  халықтардың  өзгеше  мәдениетінің қалыптасуына ерекше  ықпал жасады.  Қытайлықтар болмыс  құпиялары  мен өмір  мен  өлім  мәселелерінен гөрі  жарығаушыларға  бас иіп,  оларға еліктеуді   өздерінің  қасиетті парызы  деп санады.  Қытай елінде  о   дүниедегі  рахат өмірді  уағыздаушылардан  гөрі,  осы нақты  өмірін  мән  мағынасын  терең түсіне  отырып «өмір үшін өмір  сүруге»  үйретушілерді ұлылар  қатарына  жатқызып, олардың  даналық қағидаларына  бас иген.  Дәстүрлі  қытай   мәдениетінің  өзіндік  бет  – бйнесінің  қалыптасуына  діннен  гөрі, салттық  этиканың  ерекше әсер етуі  де  осы  жағдайға тікелей байланысты  болса керек.

    Қытай   қоғамында   орын алған мұндай  жағдайлардың  бәрі  де адамзатты   қоршаған  дүниенің  бейнесі   жайындағы нақты  ұғымдардың  қалыптасуына  да,  оның  эволюциялық  сипатына  да өз  ықпалын   тигізбей  қойған  жоқ.  Мысалы, Қытай  діни  құрылымында дін  адамдарының  рөлі  алғашқы   кездерде  онша   жоғары  бола  қойған жоқ.  Оған дәлел   ретінде Аспан  құрметіне   байланысты  өткізілетін  діни  рәсімдерді ғалым адамдардың  емін – еркін атқара  беретіндігін  атап кетуге  болады.

    Қытайлар  да  дүниежүзінің  басқа  халықтары  сияқты  құдайлар мен рухтардың  құрметіне  құрбандықтар шалды.  Бірақ, уақыт  өткен  сайын   көп  құдайлар мен  рухтардың   ішінен  Ұлы Құдай  дәрежесіне  жетіп, аты  аңызға айналған  Шанди  басты  орынға  шықты.  Әрине,  діннің даму  тарихындағы   мұндай  дара тұлғалар   әлемдік   басқа  діндерде де  жиі   кездеседі.

    Қытай   мәдени  космостық  ырғаққа,  оның  ырқына  байланысты  іс - әрекетке  шақырады,  өйткені   адамның  әрбір  іс - әрекеті,  тіпті оның  шығармашылық  қасиеттері  де Аспанға,  оның  құдыретіне  тікелей байланысты.  Мұндай  тәңірлік  көңіл – күйді   қытайлықтар  былайша  білдіреді:  «Мен сөйлеп  тұрған  жоқпын,  мен  баяндап  тұрмын».  Табиғат  адамға  дарын  берді, ал  дарындылық – табиғаттағы  шығармашылық процестердің  заңды   нәтижесі болып  табылады.  Демек, қоғам  мен табиғаттың  өзара үйлесімділігі  негізінде   Аспан әлемінен, оның  табиғи іс - әрекетімен  байланыстырыла  қарастырылатын  әлеуметтік   этникалық мазмұндағы  идеялар жатыр.

    Қытай  мәдениетінің  екінші  бір   қайнар  бұлағы – Конфуций  ілімі болып саналады.  Оның  негізін қалаушы Кун – Фу - цзы,  яғни    Кун – ұстаз.  Конфуций  б.з.б. 551 ж. Шамасында  өмірге келген. Бала кезінен –  ақ білімге  өте  құштар  болған  Ұлы уағызгер  көне  заман тарихын қызыға оқып, ескі  салт – дәстүрлерді өте   жақсы көрген.  Өмір жолында   талай  қиындықтарды  басынан  кешірген Конфуцийдің  бойында  өзі  өмір сүрген  ортаға  көңіл толмаушылық  сезімібелең  алды.  Конфуций  өзінің  өмірлік   қағидаларын  қағаз бетіне  түсірген жоқ, бірақ оның айтқан  ой тұжырымдарын шәкірттері  жазба  түрінде «суждения и беседы»  деген  еңбекте  жан –  жақты  баяндайды.  Мәдениет  болмысы – тарихи мәдени процесс.  Оны әлеуметтік қозғалыстың   ақпараттық түрі деп  атауға  болады. Мәдениеттің  заттық пішіндерінде  ақпараттық беріліс  адам әрекеті   нәтижесінде  «жасанды  табиғатта»  ұяланса, ал  рухани мәдениетте  ол текстер мен тілде  жүзеге  асады. 

    Тарихи  мәдени қозғалысты  мәдениеттану  дүниежүзілік  тарихтан  басқаша   қисынмен зерттейді.  Оның  алдында   оқиғалар мен  тарихи  деректердің   тізбесін жасау   мақсаты   тұрған жоқ.  Ал  осы  тарихи  – мәдени  процестің  қисындық  модельдерін  бейнелеуге  тырысады.  Егер біз  дүниежүзілік  тарихқа   осы сипатта  назар аударсақ, онда  адамзат дамуында  екі   бағыт бар екендігін  байқаймыз.  Біріншісі,  табиғатты меңгеру   арқылы  өндіргіш күштер  мен  өндірістік  қатынастарды  өркендетумен, білім мен  техниканың дамуы   нәтижесінде  қалыптасатын  өркениетпен  байланысты.  Өркениет заманы  адам өміріне  машинаның жан  – жақты  енуімен,  тіпті  адамның  руханилығының  құндылығы  кеміп, оның осы машинаның   тетігіне айналған көріністермен   айқындалып тұр. Н.А Бердяев   бұл туралы  былай деген: «Өмір  органикалық  сипатын  жоғалтып, табиғи  тербелістермен  байланысынан  айырылады.  Адам мен табиғаттың  ортасына, адамның табиғатты   бағындырғысы  келген құралдары  қойылған...  Өркениет  негізі  енді  табиғилық та, руханилық  та болмай  қалды, оның негізі  – машиналық » 

    Өркениет  адам өмірін  қазіргі  кезде   тұтынудың  жоғары  деңгейіне  көтерді.  Дамыған елдерде   «не жеймін, не киемін» сияқты  мәселелер  түбегейлі  шешілген.  Бірақ  адамзат үшін  бұлардан  басқа маңызды талап – тілектер  бар.  Екінші  бағыты – адам  руханилығының  дамуы  деп  атауға  болады.  Ол адамның  ішкі  дүниесіне,  оның  терең   сезім  қатпарларына,  ой - өрісіне   бұрылған.  Осы екі  бағыттың  айырмашылығының   Шығыс пен  Батысты  салыстыру  арқылы  да  байқауға  болады.  Егер  шығыс мәдениетке  көбірек   көңіл  бөлсе,  батыс  өркениетті  дамытуда бірталай  жетістіктерге  жетті. «Батыс  адамы  дүниемен, табиғатпен,  өзі сияқты  басқалармен   күресуде.  Шығыс адамындағы  күрес  пафосы – керісінше:  ол өзімен - өзі, өзіндегі  толымсызбен   күреседі»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Будда мәдениеті

Зороастризм

 

Зороастризм храмы

 

Орта ғасырларда Қазақстан жеріндегі діни идеологиялық ахуал өте күрделі еді. Бір  жағынан, қазақтың ата-бабаларынан  келе жатқан дәстүрлі діні — Тәңірге  табыну, шаманизм болса, екінші жағынан, бұл өңірде зороастризм дінінің, буддизмнің, христиандықтың ықпалдары  болды.

Қазақ жеріндегі  ең көне діндердің бірі — зороастризм. Бұл діннің негізін Заратуштра деген  адам салған. Кейіннен зороастризм  діні ирандықтардың, ауғандықтардың ресми  дініне айналған. Бұлар да орта ғасырларда зороастризмнен мұсылмандыққа көшкен.

Зороастризм дінінің  негізгі табынатын, мінәжат ететін стихиясы — от, бір сөзбен айтқанда, отқа құлшылық ету діні. Қазақтың не нәрсені отпен аластауы, отқа май  құю рәсімі сол зороастризм қалдығы  болса керек. Зороастризмнің екінші бір қағидасы — дүниенің екі түрлі, бір-біріне қарама-қарсы болмыстардан тұратындығы туралы ұғым. Мысалы, рухани—тәндік, пайдалы—зиянкес, адал—арам, ақ—қара, жақсы—жаман, т.б. Қазақстан жерінен  зороастризм орындары ашылған. Соның  бірі — Тараздағы Тектұрмас жерлеу орны. Онда адамның сүйегін өртеп, ассуарт деп аталатын қыштан жасалған ыдысқа күлін салып қоятын болған.

 

 

 

Тәңірлік  діні

Тәңірлік суреттер

Тәңірлік дін  туралы тікелей деректер түркі заманынан  белгілі. Көне түріктер "Бір Тәңірі" деп көк аспанға табынған. Тәңір  көне түріктердің түсінігі бойынша, жер бетіндегі жанды, жансыз табиғаттың бәрінің үстінен қарайтын, соларды  таратушы, соларды жарылқаушы, жазалаушы  бір ғарыштық (аспандық) күш. Бұл  жағынан алғанда, Тәңір кейінгі  мұсылмандық "Алла", "Құдай" ұғымдарына жақын келеді. Ислам діні таралғаннан кейін де түркілердің, оның ішінде қазақтардың Алла ұғымындағы Тәңір сөзін жиі қолдануы олар туралы түсініктердің ұқсастығынан деп түсіну керек. Жалпы, Тәңір діні де Азиядағы ең көне бірқұдайлық дін.

Көне түріктер Тәңірмен қатар Жер, Суға да мінәжат  еткен. Бұл олардың тіршілік көзі болуымен байланысты болса керек. Адамның  да, малдың да, өсімдіктің де өнуі, өмір сүруі жерге, суға тікелей байланысты. Қазақтың арғы бабалары Күнге, Айға да табынған. Оның сілемдерін қазақтың салт-дәстүр ғұрыптарынан, дүниетанымынан көптеп кездестіруге болады.

Шаманизм

 

Шаманизм

Тәңірлік діннің арғы тегінде шаманизм жатыр. Шаманизм дінінің негізгі қағидасы бойынша, дүние түгелімен рухтардан тұрады. Жанды, жансыз дүниенің де рухтары бар. Шаманизмді құраушы діни сенімдердің  тотемизм, фетишизм, анимизм, магия  түрлері бар. Тотемизм дегеніміз  — адамдардың өздерін белгілі  бір хайуанаттан таралдық деп  түсініп, соларға мінәжат етуі. Көне түркілердің, ежелгі қазақтардың тотемі қасқыр болған. Қырғыздардың бір бөлігі өздерін бұғыдан жаралдық деп  есептейді. Фетишизм — белгілі бір  заттың адам өміріне оң ықпалына сену. Қазақ балаға, оның бесігіне, жүйрік атқа, жас ботаға үкі немесе тұмар  тағып қояды. Бұлардың бәрі фетишизм сенімі.Анимизм — бүкіл табиғатты  жанмен, рухпен байланыстыру. Магия  — жанды, жансыз табиғатқа тылсым күш арқылы әсер ету әрекеті. Қазақ  бақсы-балгерлерінің әрекеті осы  магияға негізделген.

Буддизм

 

 Будда

Түркі дәуірінде  қазақ жеріне буддизм діні де енген. Бұмын қағанның ұлы Мақан қаған  будда дінін қабылдап, буддалық насихат  кітаптарды түркі тіліне аудартқаны белгілі. Бұл жұмыс Таспар қаған  кезінде де жалғасқан. Түркі кағандарын буддизмнің: "Адам өлтірме, өтірік айтпа, ұрлық жасама, қызулы ішімдік ішпе" деген уағыздары қызықтырған  болса керек. Будда храмдары (ғибадатханасы) Жетісу жерінде Акбешім, Краснореченск  ортағасырлық қалаларында, Сайрамда (Испиджаб) табылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Христиан  мәдениеті

        Қазақ жеріне V ғасырда несториандық бағыттағы христиан діні де аздап таралды. Римдік діндар Нестор Христосты "Құдай емес, — адам, Құдайдың жердегі өкілі ғана" дегені үшін Шығыс Рим империясынан қуылған еді. Христиан дінінің осы несториандық ағымы VII—VIII ғасырларда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жерінде христиандық шіркеулерді көптеп салған. Алдымен христиандықты қабылдаған қарлұктар болған, шіркеулер Тараз, Мерке, Қойлық, Жамұқат, Науакент, Фараб, т.б. қалаларды қазғанда табылды. XIV ғасырда қазак жерінен жүріп өткен Вильгельм Рубрук Қойлық қаласында (Іле жазығы) қасиетті Матвейдің монастыры болғанын хабарлайды.

        Жалпы, христиан дінін қазақ жеріне, одан Шығыс Түркістанға, тіпті сонау Монғолияға дейін таратқан — Нестордың ізін қуушы сириялық христиандар еді. X—XI ғасырларда христиан дініне керейлердің, наймандардың біразы кіргендігі жөнінде тарихи деректер бар. IX ғасырдан бастап қазақ жеріне орныққан мұсылман діні христиандықты ығыстыра бастады. Христиан шіркеулері көп жерде мешітке айналдырылды. Кей жерлерде христиандық пен мұсылмандық қатар өмір сүрді. Тіпті, кейде христиан католиктеріні ел басқарушы мұсылман халифтер тағайындады. Бірақ монғолдардың жаулап алу кезеңінде (XIII ғасырда) христиан дінінің ықпалы қайта күшейді. Өйткені кезінде монғол хандарының біразы христиан дінін қабылдаған болатын. Мысалы, Батыйдың ұлы Сартақ несториандық дінге үлкен қолдау жасаған. Жалпы, христиан діні қазақтың оңтүстік, оңтүстік-шығыс, шығыс аймақтарындағы ру-тайпалардың арасында әр жерде қауым болып, бірде әлсіреп, бірде күшейіп, XIV ғасырдың соңына дейін өмір сүрді. Олардан қалған тарихи жәдігерлер археологиялық қазбалардан белгілі шіркеулер қалдығы, сирия тілінде қағазға, қышқа жазылған христиандық уағыздар, крест рәміздер, иконалар, металл крестер және ортағасырлық авторлардың мәліметтері. Несториандық христиан дінінің ең бір кең тараған белгісі — крест пен көгершін.

Манихей діні

 

 Манихей  діннің адамдары

Түркі қағанаты заманында Орталық Азия мен Қазақстан  жерінде манихей діні де таралды. Манихей діні — зороастризм, шаманизм, буддизм, христиандық діндердің  қосындысынан шыққан қойыртпақ дін. Оны месопотамиялық жазушы, суретші  Мани деген ойлап тапқан. Оның қасиетті қағидалары "Бал ашу кітабында" жазылған. Қазақ жерінде манихейліктің  орталығы Тараз қаласында болды. Манихейліктің негізгі қағидасы — дуализм, ол бойынша дүниеде  екі түрлі күш бар, оның бірі —  адалдық күші де, екіншісі — арамдық (жауыздық) күші. Өмір осы екі қарама-қарсы  күштердің күресінен тұрады. Манихей  діні жаман пиғылды күштерді құртуға  бағытталған. Манихейлік дін адамды аскетизмге тәрбиелеп, бұл дүниедегі  қызықтардың бәрінен бас тартуға  шақырды. Олардың ілімі бойынша, үйленуге, бала сүюге, ыстық қанды  хайуанаттардың етін жеуге болмайды. Тек суық қанды жәндіктер —  бақа мен жыланның етін жеуге болады, негізінен, шөп тағамдарын ғана жеуге  шақырды. Дегенмен де манихейлік дін  біздің жерімізде кең тамыр жая  алған жоқ.

Христиан дінінің  пайда болуы туралы тарихын зерттеу, дәлелдемелермен айтады. Көптеген зерттеушілер өз тұжырымдарын, тарихи, археологиялық  материалдарға сүйене жасады. Діни сенімдердің, философияның айтуынша, дін  Адам-Ата мен Хауа анадан келе жатқан құбылыс делінген. 
Пайғамбарлар арқылы адамдарға жеткен дін шынайы, болмыстық қалпында келеді және сақтауға мүмкіншілік береді. Христиан діні туралы философиялық көзқарастар арқылы тарихи кезеңдер уақыт өткен сайын дінге түрлі сипаттамалар беріліп келді. Мыңдаған жылдар аралығында діндер өзгеріске түсіп, Алланың шынайы діни болмыстығын жоғалтып келді. Әлемдік діндердің бірі – христиан діні. Ол да пайғамбарлар арқылы берілген діни ұғымдардың өзгеруі арқылы алғашқы қалпын жоғалтып Исаға ғ.с.-ға түскен Інжіл кітабы адамдардың қолымен өзгертіліп жазылды. Інжіл кітабы бұл христиандардың ең қасиетті кітаптары. Христиан діні біздің дәуіріміздің І ғасырының ІІ жартысында Кіші Азияда пайда болды. Бұл дін негізінен тез таралған. Екі ғасыр бойына Рим мемлекеті Жерорта теңізі төңірегіндегі елдерде «жұтып» бітірді. 
Үздіксіз жүргізілген соғыс жүздеген мың құлдарды қолға түсірді. Екі ғасырлық соғыстың және көтерілсітерді нәтижесінде Рим (империясы) республикасы империяға айналды.. Ол еңбекші бұқараның езілуінің күшеюіне айналып келді. Бұл еңбекші бұқара халықтар көктен көмек күтті. Империяның құрылуына байланысты Рим императорына табынуы күштеп енгізу әрекеті жасалынды. 
Алайда императорға табыну тек үстем тап өкілдері арасында ғана орын алды. Шығыс ғибадатына келер алдындағы құдай қиналысы, оның қайта тірілуі, о дүниедегі өмірге үміт ету үлкен ролге ие болатын. Жаңа туған христиан діні осы діндерден көп қабылдады. Христиан діні Шығыс халықтарының діні ғана емес,