Философияның пайда болуы

Көп уақыт өтпей Сократ әлем жайында ойға берілудің адамзатқа тигізер пайдасы жоқ деген қорытындыға келді. Бұл үшін Сократты ғылымның дұшпаны атандыруға да болады. Сірә, оның мұндай түйін жасауына Сократқа дейінгі ұлы философтардың бірі Парменид ықпал етсе керек. Кей деректерге қарағанда, ол қарт Парменидпен кездесіп, «көп нәрсені үйренген» көрінеді. Парменид әлем бір заттан (cу, от, ауа) тұрады дейтін философтар мен әлем сан алуан заттан құралған деп санайтындар арасындағы үлкен дауды шешіп берген болатын. Бұл проблемаға еш көңіл аудармау арқылы ол жаңағы даудың жеңімпазы болып еді. Парменидтің сөзі бойынша, бізге көрініп тұрған әлем – көзді алдап тұрған алдамшы. Әлем жоқ, сондықтан біздің әлем жайындағы ойларымыздың да еш мәні жоқ. Бір ғана шындық бар, ол – өзгермейтін, бөлінбейтін, шексіз Құдірет. Ол Құдірет өткенді, келешекті білмейді, ол бүкіл ғаламды, ғаламдағы бар құбылысты ішіне қамтып тұр. «Бәрі бір Құдіреттің ішінде». Көз алдымыздан өтіп жатқан тоқтаусыз өзгерістер, ол – өзгермейтін, бәрін қамтып тұрған Құдіреттің сыртқы көрінісі ғана. Парменидтің негізгі принципі міне осындай.

Әлбетте, әлемді бұлайша түсіндірудің ғылымға үлес қоса алмайтыны анық. Егер әлем дегеніміз алдамшы болса, онда әлем жайында бас қатырудың қажеті қанша?

Ол заманда философия бәрін зерттейді деген түсінік бар еді («философ» грек тілінде «даналыққа құштар» деген мағына береді). Математика, ғылым, космология дегендер өз алдына жеке емес, философияның бөлімдері болатын. XVII ғасырда ғана Ньютон өзінің басты еңбегіне «Жаратылыстану философиясының математикалық бастаулары» деген ат берді. Тек бірнеше ғасырдан кейін философия метафизикалық сұрақтарды, яғни шешімі жоқ мәселелерді зерттеумен айналысатын ілім ретінде қарала бастады. Әлдеқалай философия бір сұрақтардың жауабын тауып жатса, сол сәттен ол философиядан бөлініп, математика, физика сияқты дербес пәндерге айнала бастады. Мұның ең соңғы мысалы ретінде психиатрияны айтуға болады. Ол көп сұрақтарға жауап бере алатынын мәлімдеді. Сөйтіп, өз алдына бөлек ғылымға айналды. (Бірақ шынтуайтында психиатрия ғылымның философиялық талаптарына сай емес. Ғылым эксперимент принципіне негізделеді. Ал психиатрияда мәселен паранойя немесе жарыместік психопатия түрлерін сипаттауға мүмкіндік беретін нақты критерийлер жоқ). Сократ заманында бұл салалар философияның бөлімдері болып саналатын. Ал афинылықтардың философтар жайлы пікірі қазіргі заман адамдарының психиатрларға деген көзқарасына ұқсайтын.

Сократ ғалым емес еді. Оның ғылыми бағыттан бас тартуына «көрініп тұрған әлем – көзалдау» деген Парменидтің ойлары ықпал етті деуге болады. Бұл идея Сократтың ізбасары Платонның философиясына да кері әсерін тигізбей қалмады. Бұл екеуінің заманында математика саласында біраз жаңалық ашылды. Бірақ оның өзі математика уақытқа қатыссыз, абстрактілі саналғандықтан еді.

Сәтін салғанда Аристотель басқа жолға түсті. Ол философияны қайтадан көрініп тұрған әлемді, айналаны зерттеуге бұрды. Бұл жағынан алғанда Аристотельді ғылымның негізін салушы деп санауға болады. Соның өзінде Сократ дамытқан ғылымға қарсы бағыт философияға көп зардабын тигізді. Және бірнеше ғасыр бойы ол осы бағыттың ықпалынан құтыла алмады.

Сократтың ғылымға қарсы позиция ұстанғандығы арқасында Ежелгі Грекияның ғұламалары, мысалы физикада Архимед, медицинада Гиппократ, геометрияда Ефклид философиядан тысқары жұмыс істеуді жөн санады. Олар Жердің домалақ екенін, Күнді айналатынын білді, тіпті Жердің шеңберін есептей білді және Жердің магнит өрісі бар екенінен хабардар болды. Алайда фактілерге негізделген бұл жаңалықтар бар даналықты өзіне сыйғызып отырған философиядан тыс жерде ашылды. Сол себепті де жұрт оларға сенбеді.

Философияның ғылымға қарсы бағытты дамытқан Сократтың ықпалымен кеткенін адамзаттың әлемді тану процесіндегі аса ірі қасіреті деп санауға болады. Осының салдарынан жоғалтқанымызды біле алсақ қой... Орта ғасырларда періштелердің санын есептеуге кеткен ақыл-ой қуаты ең алғаш Демокрит ашқан атомдарды зерттеуге жұмсалғанда ғой... Сократ адамдар әлем жайында ойлағанша өзіне өзі сұрақ қоюы керек деп санады. «Өзіңді танып біл» деген әйгілі нақылды Сократ айтыпты дейді. Бірақ бұл сөз Грекиядағы ең атақты сәуегейлік орны Дельфи оракулы орналасқан Аполлон храмында жазылғаны белгілі.

Сократтың философиясы ежелгі Афинының базар алаңында басталды. Оның бұзылған орнын Акропольдің төменгі жағынан қазір де табуға болады. Сократ өзгеше жақсы көретін жер афинылықтар оны-мұны заттарын әкеліп сататын Зевс Стоясы атты колоннада еді. Колонналардың іргетасы әлі де көрініп жатыр. Бұл Стояның солтүстік жағымен бүгінде Афины метросы өтеді де, ал төменіректе жайма базар қайнап жатады. Сол себепті ол жердегі қазіргі шу Сократтың кезінде де болған шығар десек, онша қателеспейміз. Енді осындай әр саудагер өз затын мақтап, жұртты шақырып жатқан даңғазаның ішінде философиялық әңгімесін айтып тұрған Сократты көз алдыңызға елестетіп көріңіз. Дегенмен де Сократ айтқысы келген нәрселерді тыңдап, түсінген адамдар болыпты. Себебі, Дельфи оракулының сәуегейі бір кезде Сократты ең дана адам деп жариялап, сол кезде отызға жаңа келген Сократ Афиныны дүр сілкіндірген еді.

Алайда Сократ бұған таң қалды, сөйтті де шын пейілімен «Мен өзімнің ештеңе білмейтіндігімді ғана білемін» деген әйгілі сөзін айтты. Мұнымен тоқтамай, пифияның сөзінде бір мысқал болса да шындық бар-жоғын анықтау үшін Афинының данагөй аты шыққан басқа кісілеріне барып, олардың не білетінін сұрай бастады. Ал адамдардың көлгірлігін әшкерелеп, шатасқан жерін анықтау Сократтың сүйікті ісінің бірі болатын. Ол ештеңе білмейтін адам болып, адамдардың не білетінін сұрайтын. Анау білгенін айтып отырған кезде Сократ қазбалап сұрап, оның алжасып жүргенін ашып беретін. Оның «Афины оқырасы» атануы да осы себепті еді. Дегенмен, Сократтың сұрақ қою тәсілінде терең мәніс бар болатын. Ол пікірталас кезінде қарсы жақ сүйенетін негізгі принциптерді нақтылауға, осыдан барып екі тараптың позицияларын айқындауға ұмтылды. Яғни ол қарсыластың ойына негіз болып отырған негізгі түсініктерді анықтауды, жаңылыс кеткен тұсын ашуды және ең бастысы ондай пікірдің орнығуы неге апарып соғуы мүмкін екенін көрсетуді мақсат етті. Сонымен қатар Сократ қарсыластары айтып жүрген қисынсыз әңгімелерге де құлағын түре жүретін де, реті келгенде сол әбестіктері үшін оларды масқара етіп, жұрттың мазағына ұшыратып кететін. Сірә оның құйрығын ұстатпайтын жылтыр айлакерлігі қарсыластарының зығырданын қайнатса керек. Және сол кезде қалыптасып қалған нанымдарды жек көретін жастардың ішінен Сократты аса зеректігі мен ақылды тапқырлығы үшін ұстаз тұтып тәлім алғысы келетіндер көптеп шықты.

Көп өтпей Сократ Афинының ғұламасы атанып жүргендердің іс жүзінде мұның дәл өзі сияқты түк білмейтінін дәлелдеп шықты. Бұдан ол мынадай қорытынды шығарды: Дельфи оракулының сәуегейі дұрыс айтыпты, Сократ расында ең дана адам екен, өйткені басқалардан басым жері, ол өзінің ештеңе білмейтіндігін біледі.

Шамасы, Сократ қалыптасқан нанымдарды оп-оңай талқандап отырған сияқты. Оның амалы, тәсілдемесі осы еді.

Сократ «жан өлмейді, ол мәңгі, өлімнен кейін біздің жанымыз басқа әлемде өмір сүреді» деді. Ол мифтік құдайларға табынудан қашқақтады, алайда әйтеуір бір құдай бар деп сенді.

Дегенмен, Сократ философиясын тұтастай талдау әдісіне арнаған жоқ. Платонның «Федон» диалогында ол формалар немесе идеялар теориясын ұсынады. Ол бірақ «эйдос» деген грек сөзін қолданады (бұл – бізге таныс «идея» сөзінің әу бастағы түбірі болғанымен оны форма, идея немесе фигура деп те аударуға болады). Сократтың айтуынша, формалар әлемін біздің сезім мүшелеріміз біле алмайды, оған адамның ойы ғана жете алады. Біз мысалы, әлдененің «домалақтығы» немесе «қызылдығы» туралы ойлаймыз, бірақ сезіп білмейміз. Сезім мүшелеріміз арқылы біз тек бір нақты қызыл допты қабылдай аламыз. Ол «домалақ», «қызыл», «серіппелі» деген түсініктерден құралған. Сократ «жекелеген заттар немесе бұйымдар өздеріне тән ерекшеліктерді сол бұйымдарды туғызған идеялардан алады» дейді. Мысалы, сынған сүйекке гипс ораған кезде оны сол сүйектің формасы сияқты етіп жасайды ғой. Сол сияқты, дерексіз (отвлеченный) формалар немесе идеялар да нақты бұйымға пішін, түс, өлшем және басқа да қасиеттер береді.

Сократ Перикл заманында туып-өсті. Ол кезде Афины эллин дүниесіндегі ең күшті әрі өркениеті дамыған, тұтас адамзаттың даму жолына орасан ықпал еткен қала-мемлекет болатын. Мүсіндеу өнеріндегі жетістіктерге қоса онда демократиялық басқару үлгісі гүлденді, математика мен ғылыми әдіс пайда болды. Сократтың келуімен философия дәуірі басталды.

Алайда бұл кезде Перикл басқарған уақыттағы біршама бейбіт кезең аяқталған еді. Б.д.д. 431 жылы Пелопоннес соғысы басталды. Бұл – демократиялық жолмен басқарылған теңіз державасы Афины мен мәдениеті мен ғылымы мешеу әскери мемлекет Спарта арасындағы ширек ғасырдан аса уақытқа созылған соғыс. Пелопоннес соғысы мен оның саяси салдары Сократтың өміріне ауыр кеселін тигізді.

Сократ осы соғысқа қалқан-қылыш ұстаған қатардағы жаяу әскер гоплит болып барады. Сократтың өміріне қатысты қарама-қайшы мәліметтер көп, бірақ оның кескін-келбеті келіспеген сиықсыз адам болғанын бәрі айтады. Ол аяғы ұзын, жіңішке әрі қисық, қарыны қампиған, иығы мен мойнын жүн басқан таз кісі болыпты. Бәрінен бұрын ол таңқиған мұрны, тасырайған көзі, дүрдиген ернімен есте қалыпты.

Сырт пішінінен-ақ философ екені білініп тұратын Сократ киінгенде де философ сияқты киінетін болған. Ол қысы-жазы бір көнетоз туникасы (бас және қол өтетін тесіктері бар қап сияқты киім) мен тозығы жеткен, шонтиған жеңсіз көйлегін тастамайды екен. Және ылғи жалаңаяқ жүретін болған. Антифон есімді софист құлдың өзі өлтірсең де мұндай киім кимес еді дейді. Кім не десе де, Сократ мықты жауынгер болыпты.

Әдетте мұндай ақылды жындыларды әскер адамдары жақтыра қоймайды. Алайда, Сократ солдаттардың көңілін көтере білген сияқты. Олай дейтініміз, мысалы ол Грекияның солтүстігіндегі Потидеи қаласын қоршауға қатысқан. Бұл өңірдің қысы қатты. Қыстың күндері грек әскері суыққа шыдамай күйі кетіп, тоз-тозы шығатын. Бар киіміне оранып, бүрсеңдегенде олар бір басқа, грек вазаларындағы бізге таныс сымбатты жігіттер бір басқа еді. Ендеше осындай ақ қар, көк мұзда сап ішінде жыртық көйлегімен жалаңаяқ бүрсеңдеп бара жатқан Сократқа өзге солдаттар күлмегенде қайтеді...

Алайда, ең қызығы ойға беріліп кеткен Сократты көру еді. Потидеиді қоршауға қатысқан Алкивиад айтады, бір күні философ таңертең ерте оянып бір айрықша маңызды мәселе жайлы ойға кетіпті. Тұңғиыққа түскен Сократ өзге дүниені ұмытады. Сол қалпында күні бойы тұрады. Өзге жұрт кешкі тамаққа отырып жатады, ана кісі қозғалмайды. Мына жағдайға қайран қалған кей жолдастары Сократтың спектаклі қашанға созылатынын көру үшін ұйықтайтын кез келгенде шатырдың сыртына шығып жатады. Ал Сократ сол тұрғаннан түні бойы тұрады. Тек таңсәріде ғана қозғалып, дұғасын оқиды да жолдастарының қасына келіп, түк болмағандай қызметіне кірісіп кетіпті.

Бұл Сократтың тұңғиық трансқа түсіп кететін әдетінің бір мысалы ғана. Кей зерттеушілер осы деректерге қарап Сократта бұлшық еттер тартылып қалатын сіреспе науқасы болған деп жорамалдайды. Сонымен қатар Сократ әлдебір дауыстар еститін болған. Осының бәрі бұл ойшылдың жүйке ауруымен ауырған деген ойға жетелеуі мүмкін. Алайда бізге жеткен фактілердің барлығы Сократтың денсаулығы аса мықты, ақыл-есі сау адам болғанын көрсетеді.

Өзге солдаттар әскер өмірінен діңкесі құрып жатса, Сократ қалаған кезінде трансқа кететін көрінеді. Бірақ қажет кезінде жауынгерге тән нағыз ержүректік көрсетудің Сократ еш қиындығы болмаған. Мысалы, ол қанға боялып жатқан Алкивиадты жау әскерінің арасынан аман алып шыққан.

Cырт келбеті, киім киісі  айтып тұрғандай және замандастары  жазып кеткендей Сократ аскет  адам болған. Оның тұрмысы жақсы  болды деу қиын. Ол жұмыс істемеген. Бар уақытын құдай мойнына  жүктеген міндетін атқаруға жұмсады  – Афины тұрғындарына олардың  қаншалықты надан екенін түсіндірумен  болды. Оған әкесі шағын мұра  қалдырыпты. Және ауқатты, ықпалды  достары көмектесіп отырған. Сол  достарының үйіндегі мол дастархан  басында ол таңсәріге дейін  философиялық сұхбаттардың көркін  қыздырудан шаршамаған. Ішімдікке  келгенде де ешқашан масаймайтын  адам болыпты.

Диоген Лаэртскийдің айтуынша, Сократ біраз уақытын Симон атты етікшінің Агора тасының жанындағы лавкасында оқушы жастармен емін-еркін сұхбат құруға жұмсаған. Агорыдо өлкесіндегі көне қыстақтың орнында сол тас әлі бар. Осы жерде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде етікке қағатын шегелер және б.д.д. V ғасырдан қалған «Симон» деген жазуы бар ыдыс шықты. Осылайша, Сократ дәріс оқыған лавка табылды.

Бұл дәрістерде ол не айтты? Сократтың ең атақты нақыл сөздерінің бірі мынадай: «Ізденіс-зерттеусіз өмірдің адамға мәні жоқ» (Платон, «Сократтың апологиясы», 38а). Бұл – ақыл-ой еңбегін кәсіп еткен, уақытты сезіне білетін адамның көзқарасы.

Гректің қала-мемлекеттерінде демократияның арқасында біршама еркіндікке қол жеткізген, құл иеленушіліктің арқасында демалыспен уақыт өткізу мүмкіндігі болған адамдардың алғашқы қоғамы дүниеге келген тәрізді. Иә, гректерде жүйрік ойдың жетегімен қай биікке де самғайтын, сөйтіп өзіндік қорытындылар жасайтын жағдай бар еді.

Сократ адамды адам ететін оның жаны (псюхе) деп санады. Сократ жанды санасы бар тұлға ретінде қарастырады. Ол ақылды әлде ақымақ, мейірімді немесе зұлым болуы мүмкін. Ал адам өзінің жанын жақсартуға ұмтылуы тиіс.

Неге? Сократ бар адамның бақытты болғысы келетінін айтады. Ал бақытқа жету-жетпеуі жанының қандай екеніне байланысты. Жаны адал әрі қайырымды адамдар ғана бақытты бола алады. Адамдардың жамандық істейтін себебі, олар қызығып, ұмтылатын нәрселер сырттай жақсы көрінгенімен, шын мәнісінде жақсы емес. Егер адамдар ненің жақсы екенін білсе, онда олар жаман әрекеттер жасамас еді. Сонда біздің өз ішімізде де, қоғамда да қақтығыстар болмаған болар еді.

Сократ 50 жасқа келген шағында Ксантиппаға үйленеді. Бізге жеткен деректер бойынша Ксантиппа адуын мінезді әйел екен. Алайда, біздің ойшылдың да қайсыбір оңатын қылығы бар дейсіз? Өзіңіз ойлап көріңізші, отағасы күніұзын көшеде философия соғудан басқа ештеңе бітірмейтін, үйге көк тиын табыс әкелмейтін адам болса. Ол аздай елде жоқ мінезі мен жүріс-тұрысы үшін өзге отбасы мүшелері де жұрттың мазағына ұшыраса (Қазірге жеткен ежелгі грек анекдоттарына қарағанда ол кездің адамдары философтарға адам атаулының бейшарасы деп қараған). Мұндай еркектің әйелі қой аузынан шөп алмас болса, бұл үйдегілер қайтіп күн көреді?

Сөйтіп, Сократты сөзден жеңетін жалғыз Ксантиппа болған. Соған қарамастан, кей деректер бойынша философ әйелімен тым жақсы тұрған көрінеді. Екеуінің 3 ұлы болыпты. Бірақ олардың ешқайсысы Сократтың жолын қумаған, көптің бірі болып өмір сүрген. Көп қылығына күйсе де Ксантиппа күйеуінің айрықша жан екенін жақсы аңғарған сияқты. Ол қандай қиын жағдайда да Сократты жалғыз тастамаған, өлімін қатты қасірет еткен.