ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің тарихы

Кітаптың құрылымы "60-80 жылдардағы қазақ әдебиеті", "Поэзия", "Проза", "Драматургия", "Сын  мен әдебиеттану" атты жанрлық  шолу тараулармен бірге "І.Есенберлин", "Х.Ерғалиев", "Ж.Молдағалиев", "С.Мауленов", "ТАхтанов", "Ә.Нүрпейісов", "Қ.Мұхамеджанов", "Ғ.Қайырбеков, "С.Жүнісов", "М.Мақатаев" "Қадыр  Мырза-Әли", "Т.Молдағалиев", "Ә.Кекілбаев", "М.Мағауин", "Қ.Ысқақов", "Ш.Мұртаза" сынды сол дәуірде үздік табыстарымен көзге түскен ақын-жазушылардың шығармашылық портреттерінен тұрады. Бұл тараулардағы материалдарды осы дәуірдегі "Әдеби  байланыстар", "Қытай және Монғолия қазақтарының әдебиеті", "Орыс тілді  қазақ әдебиеті" сынды тараулар толықтырады. "60-80 жылдардағы әдеби  өмір шежіресі", "60-80 жылдардағы қазақ  әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші" де кітаптың мазмұнын көтере түседі.

Кіріспеде 60-80 жылдардағы әдеби процестің даму тенденциясы  әдебиеттің көрнекті туындылары негізінде  көрсетілген. Қазақ әдебиеті тарихының  даму жолдарының ерекшеліктері, әдебиетке  жасалған биліктің әр қилы ықпалы, заман  мен қоғам, адам арасындағы байланыс сабақтастырыла қаралған.

Поэзия жанрына арналған тарау өз ішінен лирика, поэма болып  екіге бөлініп зерттелді. Лириканың  заманның озық идеялары мен жаңалықтарын танытуда ұшқарылық танытқаны, көркемдік  деңгейі жағынан жаңа сапаға көтерілгендігі зерттеуде жете айтылды. Эпикалық жанрдың  өсу, өркендеу жолы тегіс болмағандығы, оның себеп-салдары да сөз болады. Қазіргі қазақ поэзиясының тарихтағы  орны анықталып, ғылыми тұрғыдан баға беріледі. Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Қайырбеков, Т.Жароков, Ж.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Х.Ерғалиев, А.Шамкенов, Т.Әбдірахманова, М.Шаханов, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, Қ.Жұмағалиев секілді ақындардың сүбелі поэмалары  қазақ поэзиясының табысы ретінде  көрсетілді.

Проза жанрының жедел өркендеуі  көрнекті жазушылардың шығармаларымен айқындалды. Прозаның өзі өз ішінен әңгіме, повесть, роман (тарихи және осы  заман романы) жанрлары бойынша зерттелді. Әңгіме жанрына қомақты үлес қосқан Т.Әлімқұлов, О.Бөкеев, Т.Нұрмағамбетов, Д.Исабеков т.б. жазушылардың шығармалары  зерттеу нысанына алынды.

Ғ.Мүсіреповтің "Ұлпан", Ә.Шәріповтің "Партизан қызы", Н.Ғабдуллиннің "Кестелі орамал", Б.Соқпақбаевтың "Қолқабыс", С.Шәймерденовтің "Мезгіл", Т.Әлімқұловтың "Көк қаршыға", Қ.Жұмаділовтің "Көкейкесті", М. Мағауиннің "Қара қыз", Т.Нұрмағамбетовтың "Он төрт жасар жігіт" т.б. жазушылардың шығармаларымен повесть жанрының негізгі белгілері анықталған.

"Осы заман романдары"  тарауында қазіргі өмір туралы  шығармалар бүгінгі күн тұрғысынан  лайықты бағасын алды. Ә.Нұршайықов, Т.Ахтанов, З.ПІашкин, З.Қабдолов, Қ.Жұмаділов, Б.Нұржекеев, Д.Исабеков, Д.Досжановтардың осы заман тақырыбындағы  романдарына жіті талдау жасалды.  Тарихи романдардың көшбасшысы  саналған І.Есенберлиннің "Қаһар"  романынан бастап, М.Мағауиннің "Аласапыран", Ә.Әлімжановтың "Жаушы", С.Сматаевтың "Елім-ай", Қ.Жұмаділовтің "Дарабоз" т.б. романдарды зерттеу барысында олардың көркемдік ізденістері жөнінде тың тұжырымдар ұсынылған.

Бұл тұста қазақ драматургиясы  дәстүрлі жолын ары қарай 
жалғастырып, сол дәуірдің талап-талғамынан туған құнды 
шығармаларымен толыққандығы да зерттеуде жете айтылды. 
Тарихи тақырыпқа жазылған Ш.Мұртаза, О.Бодықов және бүгінгі 
күн өмірінен алынған Т.Ахтанов, С.Жүнісов пьесалары зерттелді. 
О.Бөкей, Д.Исабеков, Н.Оразалин, А.Сүлейменов, С.Балғабаевтардың пьесаларында әлеуметтік құбылыстарды зерттеудегі шығармашылық батылдық пен философиялық топшылаулар кездесетіні, оқиға мен тартыс ұйымдастыруда, бейне сомдауда өткенді қайталамайтын, жаңаша, өзгеше бір ізденіс үрдістері байқалатыны да баса айтылған.

Әдеби сын мен әдебиеттанудың мәселелеріне заман талабына сай  жаңа пайымдаулар жасалып, тың пікірлер білдірілген. Бұл саладағы ізденістің өнімді болғандығы нақты мысалдармен  көрсетілген. Шығармалары әлем тілдеріне  аударылып, ұлттық әдебиетке қомақты  үлес қосқан ақын-жазушылардың шығармашылық өміріне жеке-жеке тараулар арналды. Әрбір қаламгердің көркемдік  ізденістері шығармаларға талдау жасау  негізінде айқындалды. Олардың ұлттық мұрамызға қосқан үлесі сарапталып, қазақ әдебиеті тарихынан алатын орны анықталды.

Ұжымдық зерттеуді жасауға  қазақ әдебиеттану ғылымының  көрнекті өкілдері қатысқан. 

10 том - тәуелсіздік кезеңіндегі  қазақ әдебиетінің тарихы. 

"Қазақ әдебиеті тарихының"  бұл соңғы оныншы томы 1991-2001 жылдардағы  әдебиетке ғылыми сыпаттама беруге  арналған. Атап айтқанда тәуелсіздік  кезеңінің бастапқы он жылы  ауқымындағы әдеби дамудың ерекшеліктері  мен өркен жайып қалыптасуға  айналған заңдылықтарын зерттеуді  көздейді. Кітап алғы сөз, кіріспеден  және көркем туындыларды жанр-жанрымен  қарастырған монографиялық тараулардан  тұрады. Томға Қазақстан халықтарының  әдебиеті, қазақ әдебиетінің аталған  дәуірдегі халықаралық байланыстары  туралы зерттеулер, әдеби өмір  шежіресі және библиографиялық  көрсеткіш берілді.

Бүгiнгi дербес Қазақстан - егемен мемлекет болуымен қатар, демократияшыл  қоғам құрылысына кiрiскен ел. Бодандық қапасынан босанып, өз тағдырының кiлтiн  өз қолында ұстау, еркiн тыныстап, ерiктi сезiну қай халық үшiн де - ұлы оқиға, қайталанбас дәурен, ғажайып құбылыс. Ежелден еркiндiк  аңсаған қазақ қауымы үшiн бұдан  өткен бақыт, қуаныш болмасқа керек. Әрқашан халқымен бiте қайнасқан  көркем өнер өлкесiнiң өрендерi елiмен  бiрге шаттық шабытына бөленiп, жасампаз творчествоға жұмыла бет қойды. Ұлы  уақыт пафосы, ұлт өмiрiн жаңғырту рухы егілген көркем туындыларын  үстi-үстiне толассыз жамыратып, әдебиетiмiздiң  жаңа тарихын бастап та кеттi.

Қазақ әдебиеті тарихының  соңғы оныншы томы құрылымы жағынан  негізінен бұған дейінгі томдардың  ізін басады. Өткендегідей әдеби даму процесінің бел-белестерін талдауды жіктеудің  жанрлық принціпін басшылыққа ала  отырып жүргізеді. Әдеби кезең шығармаларын тақырып-тақырып бойынша тексереді. Өзгешелігі, бұл кітапта жеке жазушылардың өмір жолы мен шығармагерлігі туралы монографиялық очерк беру қажет  деп табылмады. Себебі тәуелсіздік  кезеңі әдебиеттің идеялық-эстетикалық  һәм стильдік жаңалықтарына шешуші ықпал жасаған жазушылар легі әлі толық түзіліп болған жоқ. Оның бер жағында кезеңнің өзі  де әлі толысу үстінде. Құбылыс ретінде  түпкілікті қалыптасып үлгіре қойған жоқ.

Бұл томды жазу iсiне сақа әдебиеттанушылармен қатар, орта буын, жас зерттеушiлер қатыстырылды. Олардың iшiнде атап айтқанда, филология ғылымдарының докторы, профессор Ш.Елеукенов ("Алғы сөз", "Кiрiспе", "Роман", "Повесть, хикаяттар"), жазушы, сыншы, "Қазақ  әдебиетi" газетiнiң бөлiм меңгерушiсi Д. Рамазан ("Әңгiме"), филология  ғылымдарының кандидаты С.Байжанов, әдебиетшi К.Бейсенбiқызы ("Деректi әдебиет"), филология ғылымдарының докторы  А.Мархабаев ("Фантастика"), жазушы, оқытушы ғалым Ү.Уәйдаұлы ("Сатира"), филология ғылымдарының кандидаты  Ә.Қайырбеков ("Лирика"), филология  ғылымдарының докторы, профессор Ә.Нарымбетов ("Поэма", "Әдеби өмiр шежiресi", "Әдебиет көрсеткiшi" - 1991-1997 жылдар), ғылыми қызметкер А.Қалиасқарова ("Әдебиет  көрсеткіші" - 1998-2001 жылдар), профессор  Ә.Сығаев ("Драматургия"), филология  ғылымдарының докторы, профессор Б.Мамраев, филология ғылымдарының кандидаты  С.Ананьева ("Қазақстан халықтары  әдебиетi"), филология ғылымдарының докторы, профессор Р.Тұрысбек ("Әдебиеттану"), филология ғылымдарының докторы, профессор  Қ.Әбдезұлы ("Әдеби көркем сын"), филология ғылымдарының докторы, профессор М.Маданова ("Қазақ әдебиетiнiң халықаралық байланыстары") секiлдi зерттеушiлер бар.