Бас қаңқасы
Бас қаңқасында
үлкен ми, көру, есту, тепе-теңдік иіс сезу
мүшелері және ауыз мұрын қуыстары орналасқан.
Бастың қаңқасы ми саутымен бет сүйегінен
тұрады. Ми сауытының сүйектері екі жұп,
төрт тақ жалпақ сүйектер. Олар бір-біріне
жіктер арқылы біріккен. Ми сауытының
жұп сүйегіне самай және төбе, ал тақ сүйегіне
– маңдай, шүйде, сынатөр іспетті сүйектер
кіреді. Бас қаңқасы сүйектерінде көптеген
тесіктер, өзектер бар. Олар арқылы жүйкелер,
қан тамырлар өтеді. Сонымен бірге сына,
торша және маңдай сүйегіне суап толған
қуыстар немесе синустар бар. Олардың
өзегі мұрын қуысына ашылады.
Бас сүйек(cranіum) — адам мен омыртқалы жануарлар басының қаңқасы. Онда ми, көру, есту органдары, ас қорыту және тыныс алу органдарының
сыртқы мүшелері орналасады. Барлық омыртқалыларда
Бас сүйек екі бөліктен тұрады: ми сауыты және бет бөлігі. Ми сауыты —
маңдай сүйек, жұп тас төбе, самай сүйектері мен шүйдесүйегінің (қарақұстың) бір жартысынан құралады да, күмбез сияқты, миды жауып тұрады, ал,
мидың астында шүйде сүйегінің екінші
жартысы, сына тәрізді сүйектер жатады.
Мидың астыңғы бөлігіндегі үлкен шүйде
тесігі арқылы жұлын өтеді. Қарақұсосы тесіктің екі жағындағы
өсінділер арқылы буындасып, бас қаңқасын
омыртқамен байланыстырады. Ал Бас сүйектің
бет бөлігінде жақ сүйектер, бет, таңдай,
тіл асты сүйектері, мұрын, көз шұңқыры
және ауыз қуыстары болады. Сөйтіп, адамның
бас қаңқасы 23 сүйектен тұрады. Басқа сүйектер
сияқты оларда қан тамырлар, жүйке талшықтары
өтетін саңылаулар және бұлшық еттер бекитін
бұдырлар, төмпешіктер болады. Бас сүйек
шеміршек және жамылғы сүйек түрінде ұрықтың
2 айлығында пайда бола бастайды. Жаңа
туған нәрестеде Бас сүйектің жіктері
әлі сүйектенбеген, былқылдақ күйде болады.
Төбе сүйектерінің аралығындағы осындай
жікті “еңбек” деп атайды. Оның бекуі
1,5 жаста, ал жалпы Бас сүйектің өсуі 23
— 25 жаста аяқталады. Бас сүйек ми сауытының
өлшемдеріне байланысты қысқа — брахикранды, орташа — мезокранды, ұзын — долихокранды болып бөлінеді. Осыған орай,
ғылымда ми сауыты неғұрлым ұзын болса,
соғұрлым адам ақылды келеді деген бұрыс
пікір болғаны да мәлім. Бірақ ғылым Бас
сүйектің пішінінің әр алуандығы нәсілдердің
айырмашылықтарын емес, қайта олардың
ұқсастығын, бір тектен шыққанын дәлелдеді
деп тұжырымдайды. Барлық нәсілдерде бастың
шеңбері 53 см-ден 61 см-ге дейін өзгеріп
отырады. Бас сүйек жақсы сақталатын болғандықтан,
антропогендік зерттеулерде бұрын өмір
сүрген адамдардың дене тұрқын анықтау
үшін қолданылады. Әр түрлі сырқаттардың
патологиялық асқынуына байланысты Бас
сүйек түрліше өзгеріп отырады. Өлген
адамның Бас сүйекгі де қабірде жатып
өзгеріске ұшырайды. Бас сүйекті қолдан
да өзгертуге болады. Мысалы, бесікте,
құндақта үнемі шалқасынан жатқызған
нәрестенің қарақұсы жалпайып кетеді.
Жастайынан баланың маңдайы мен қарақұсын
орамалмен айналдыра қыса байлап өсірсе,
төбесі шошақ болып қалыптасады. Кей жағдайда,
маңдай мен қарақұсқа тақтай немесе құм
салынған дорба байлап та Бас сүйектің
пішінін өзгертуге болады. Кейбір халықтар
баланы жас кезінен төбесін жалпақ етіп
өсіреді. Егер тақия, бөрікті үнемі тастамай кисе де, Бас сүйек пішіні өзгеріске ұшырайды.
Бас пішінін әдейі өзгерту дәстүрі ерте
заманда Азия, Еуропа, Америкатұрғындарының арасында болған,
кейбір халықтарда қазірде де бар.
1-сурет. Бас
қаңқасы.